Nuce Logo

ئا: سنور یاسین

پێشەکی

پەیوەندییەکانی هەرێمی کوردستان و عێراق لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس لە )2003) تاوەکو ئێستا بە چەند قۆناغێکی جیاوازدا تێپەڕیون. گۆڕانی پەیوەندییەکان لە سیاسەتدا سروشتێکی هەستپێکراوی هەیە و هاووڵاتیان ئاسان دەتوانن درک بەم جیاوازییانە لە پەیوەندییەکاندا بکەن.

دوای )2014( هەرێمی کوردستان لە پێناو دەستەبەرکردن و بەدەستهێنانی داهاتی سەربەخۆ بۆ پڕکردنەوەی پێویستی دارایی ناوخۆ خواستی فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستانی هەبوو و بۆ ئەم مەبەستە لەگەڵ تورکیا ڕێککەوتنێك کرا کە نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی خاکی تورکیاوە بەرەو بەندەری جەیهانی تورکی هەناردەی دەرەوە بکرێت بۆ ئەو وڵاتانەی کە خواستی کڕینی نەوتی هەرێمی کوردستانیان هەیە بۆ ئەوەی لە ڕێگەیەوە داهاتێك بۆ هەرێمی کوردستان بەدەستبێت.

کۆمەڵێک بەرژەوەندی هاوبەش هەیە لە نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا بۆ نموونە، بازرگانی، ئاسایشی سنوورەکان، هەبوونی پەیوەندییەکی بەهێز و هەمیشە، خۆشگوزەرانی ئابووری هاووڵاتیان و زۆر کەرتی گرنگی تر دەگرێتەوە. ئەو بەرژەوەندییانە تەنیا لە ڕێگەی هاوبەشییەکی بەهێز و پتەوەوە دەتوانرێت بەدی بهێنرێت، نەک کێبڕکێ و ململانێ کردنی یەکتر بە بەردەوامی. سەرۆک نێچێرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان هەمیشە جەختی لە تەبایی و بەهێزبوونی پەیوەندییەکان کردووەتەوە لە پێناو بەدەستهێنانی ئەو ئامانجانە و ئاشتەوایی و سەقامگیری هەرێمی کوردستان و عێراق.

گۆڕانی پەیوەندییەکان

لەگەڵ دەستبەکاربوونی سەرۆک وەزیرانی ئێستای عێراق (محەممەد شیاع سوودانى) دەرفەتێکی ڕوونتر بۆ هەرێمی کوردستان هاتە ئاراوە، ئەویش لە ڕێگەی نوێکردنەوەی پەیوەندییەکان لەگەڵ کاربەدەستەکانى حکومەتی عێراقی فیدراڵ بە شێوەیەکی چالاکتر و فراوانتر. گرنگە پێشینەی کارەکان پەرەپێدانی هاوبەشییەکی بنیاتنەر و سەقامگیر بێت لە نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و بەغدا، کە لەسەر بنەمای ڕێزگرتنی یەکتر و هاوکاری بەردەوام بنیاد بنرێت. ئەمەش خۆی دەبینێتەوە لە تێگەیشتنێکی ڕوون لە ماف و ئەرکەکانی هەردوو لا.

وەستاندنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان گرفتێکی تری ڕووبەڕووی هەرێمی کوردستان و عێراق کردەوە. بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕۆیتەرز لە سەرەتای ئەمساڵدا، "هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە ڕاگیراوە بە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێودەوڵەتی پاریس کە لەسەر سکاڵایەک کە لە لایەن حکومەتی عێراقەوە ئاراستەی دادگا کرابوو".[1] دواتر حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی عێراقی فیدڕاڵ پابەند بوونی خۆیان بە بڕیارەکە ڕاگەیاند و چیتر نەوتی هەرێمی کوردستان هەناردەی دەرەوە نەکرا. 

ڕۆژی (2023-4-4)، مەسرور بارزانی، سەرۆک وەزیرانی هەرێمی کوردستان سەردانی بەغدای کرد و ڕێککەوتنێكی سەرەتایی بۆ هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراق واژۆکرا".[2] بە ئامادەبوونی هەریەک لە سەرۆک وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ.

محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ ڕایگەیاند، "لەمەودوا و دوای گرتنەبەری ڕێکارەکان و تەواوکردنی پێویستییە یاسایی و لۆجیستییەکان، نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە هەناردە دەکرێت و حکومەتی عێراق پابەند دەبێت بە ناردنی بەشە بوودجە و شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بۆ پێداویستییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان".[3] ئەمەش مافێکی هەرێمی کوردستانە لە چوارچێوەی دەستووری عێراقی فیدڕاڵ.

بودجەی عێڕاق

دوای چەندین دانیشتن و گفتووگۆکردن وەک لە ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی ئەلجەزیرەدا هاتووە، دواجار ڕۆژی "(2(2023-6-1 ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بوودجەی فیدڕاڵی عێراقی بۆ ساڵەکانی (2025,2024,2023) تێپەڕاند. بوودجەی (2023) بوودجەیەکی زۆرە و بە (198) تریلیۆن و (975) ملیار و(343) ملیۆن و (590) هەزار دینار دیاریکراوە".[4] ماڵپەڕی فەرمی سەرۆکایەتیی کۆماری عێراق ڕایگەیاند "دکتۆر لەتیف جەمال ڕەشید، سەرۆک کۆماری عێراقی فیدڕاڵ ڕۆژی (2023-6-21) یاسای بودجەی گشتی فیدڕاڵی پەسەند کردووە”.[5] چاوەڕوان دەکرا هەر زوو دوای پەسەندکردنی بودجەی گشتی بخرێتە بواری جێبەجێکردنەوە و بەشە بەدجەی هەرێـی کوردستان بنێردرێت و بگاتە دەست هەرێمی کوردستان.

چاوەڕوانییەکان پێچەوانە بوونەوە، چونکە لەئێستادا (دوو) مانگ زیاتر بەسەر پەسەندکردنی بودجەدا تێپەڕیوە و هێشتا هەرێمی کوردستان بودجەی بەدەست نەگەیشتووە، کە مافێکی یاسایی و دەستووری هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستانە وەک هەر هاووڵاتییەکی دانیشتووی پارێزگاکانی تری عێڕاق. ماوەی چەند مانگێکە دوای ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، حکومەتی بەغدا مانگانە بڕە پارەیەک دەنێرێت بۆ دابینکردنی مووچەی مووچە خۆرانی هەرێمی کوردستان، کە نەک ناتوانرێت بەردەوامی بدرێت بە بەرەوپێشچوون یاخود گرنگیدان بە پرۆژەکان و بەرەوپێشچوونی کەرتەکانی تری هەرێمی کوردستان، بەڵکو بەپێى لێدوانى بەرپرسانى حکومەتى هەرێم ناتوانن بە تەواوی شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستانی لە ڕێگەیەوە دابین بکرێت و حکومەتی هەرێمی کوردستان کورتهێنانەکان لەڕێگەی داهاتی ناوخۆوە پڕ دەکاتەوە بۆ ئەوەی خەڵکی هەرێمی کوردستان، بێبەش نەبن لە مافە سەرەتایی و بنەڕەتییەکانی خۆیان.

 دوای تێپەڕبوونی زیاتر لە (دوو) مانگ بەسەر پەسەند کردنی بودجەی گشتی و نەناردنی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان، تەنیا بڕێک پارە لە بەغداوە ڕەوانەکراوە، بە گوێرەی هەواڵێکی ماڵپەڕی نوچەنێت "ڕۆژى چوارشەممە (دووى/ئاب/2023) حکومەتى هەرێمى کوردستان ڕایگەیاند، بڕی (598) ملیار دینار لەلایەن حکومەتی فیدراڵییەوە بۆ هەرێمی کوردستان نێردرا بۆ دابینکردنی مووچەی مانگی حوزەیرانی (2023). گرنگە ئاماژە بۆ ئەوە بکرێت بۆ دابینکردنی مووچە مانگانە حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستی بە (912) ملیار دینارە کە لەعێراقەوە بێت، بەڵام نەک شایستەی دارایی نەنێردرا تەنانەت پارەی پێویستی مووچەش نەنێردراو تەنها (598) ملیار دینار واژۆی لەسەرکرا و نێردرا بۆ مووچەی مووچە خۆرانی هەرێمی کوردستان".[6] شایانی باسە ئەم برە پارەیە زۆر کەمترە لەو برە داراییەی حکومەتی هەرێمی کوردستان پێویستییەتی بۆ دابینکردنی مووچەی مانگێکی مووچە خۆرانی هەرێمی کوردستان.

دوایین پێشهاتەکان

لە ئێستادا چەندین خاڵی هاوبەش و ناکۆک بوونیان هەیە لە پەیوەندیییەکانی هەرێمی و کوردستان و عێراق. دەتوانین سەرنج بخەینە سەر گرنگترینییان کە خۆیان دەبیننەوە لە ناردنی (400) هەزار بەرمیل نەوتی ڕۆژانە لە لایەن هەرێمەوە بۆ بەغدا، ناردنی بەشە بودجەی هەرێم لە بەغداوە، ڕادەستکردنی داهاتی نا نەوتی هەرێم بە بەغدا، و یاسای نەوت و گاز.

ئەگەر زیاتر وورد بینەوە لە جۆری پەیوەندییەکەی نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا دەتوانین بڵێین پەیوەندییەکان ڕێڕەوێکی ئاسایییان هەیە، ئومێد و پێشبینی ئەرێنی هەیە بۆ چاوەڕوانییەکانی داهاتوو. وەک لە ڕاپۆرتێکی ئەمواج میدیادا هاتووە، "ئەگەر ڕێککەوتنێکی یەکجاری لە نێوان هەولێر و بەغدا ڕوونەدات ڕەنگە ناکۆکییەکان بەردەوام و زیاتر بن".[7] بۆیە هەبوونی ڕێککەوتن گرنگی تایبەتی خۆی هەیە. شەفەق نیوز سەرنجی باس لەوەدەکات، لەو ماوەیە "چەندین جەختکردنەوەی پارتی دیموکراتی کوردستان و هەوڵدانی بۆ ڕێککەوتنی سیاسی و پێویستی پێکەوەیی و هەماهەنگی لە نێوان هەرێم و بەغدا"هەبووە.[8] گومان لە ئارامی و یەکگرتندا نییە بە یەکگرتوویی و ڕێککەوتن دەتواندرێت باشتر و زووتر ئامانجەکان بپێکێندرێت.

گەیشتن بە ئەنجامی کۆتایی گرنگە لە سیاسەت و پەیوەندییەکاندا، چونکە لە عێراقدا، "سیاسەتێکی کۆتایی دانامەزرێت بە تەواوەتی تاوەکو بودجە دابەشنەکرێت و هەروەها یاسای نەوت گاز تێنەپەڕێندرێت".[9] ڕێگەی چارەسەری کێشە و ناکۆکییەکان بۆ گەیشتن بە ئەنجامی کۆتایی دەبێ ڕوون و دیار بێت.

لە چاوپێکەوتنێکدا جاسم عەبود، سەرۆکی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق ئاماژە بۆ ئەوە دەکات، "دادگا ناچارە دەستوور جێبەجێبکات و هەموو عێراقییەک یەکسانە بەرانبەر بە یاسا و هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان وەکو هەر هاووڵاتییەکی تری عێراقن لە چوار چێوەی مافەکانیاندا".[10] بەمەش ڕوون دەبێتەوە کە هاووڵاتییانی هەرێم شایەنی هیچ دڵەڕاوکێ و پاشکەوتنێک نین سەبارەت بە ماف و شایستەکانیان.

محەمەد شیاع سوودانی، سەرۆک وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ، بەردەوام ئاماژە بەوە دەکات کە تێگەیشتنی باش هەیە لە نێوان هەرێم و بەغدا لەم چوارچێوەیەشدا ڕێککەوتنی باش کراوە. هەروەها جەخت لەسەر گرنگی ئەوە دەکاتەوە کە بەغدا پابەندە بە ڕێککەوتنەکان و هەموو کات هەوڵی جدی دەدات کە شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان لە نزیکتریین کاتدا بۆ هەرێم بنێرێت بۆ ئەوەی خەڵکی سڤیلی هەرێم نەبنە قوربانی ململانێکان و بێبەش نەکرێن لە ماف و شایستەکانی خۆیان.

گفتۆگۆ و سەردانەکان بەردەوامییان هەیە بە تایبەتی لەم چەند هەفتەی دواییانەدا و دەتوانین بڵێین کە هەموو هەفتەیەک گفتوگۆ و کۆبوونەوەی بەردەوام لەسەر ئەم پرسانە لە نێوان هەولێر-بەغدا ئەنجام دراون.  هەروەها پرسی جێبەجێکردنی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی لە ئێستادا هاتۆتە نێو کۆبوونەوەکان، کە گرنگی تایبەتی بۆ هەرێمی کوردستان هەیە و ڕەنگە ببێتە چارەسەری چەندین ئاڵەنگاریی کە سەریان هەڵداوە لە نێوان هەرێمی کوردستان و عێراق. 

کۆتایی

دەتوانین ئاماژە بەوە بکەین کە ئاشکرایە زۆر بابەت و گرفتى درێژخایەن هەن پێویستە چارەسەر بکرێن، ڕەنگە پابەند بوون و گەڕان بەدوای ڕێگای نوێ بۆ گفتوگۆ کردن باشترین ڕێگە چارە بن. ناکۆکییەکانی ڕابردوو هەرچەندێک و هەرچۆنێک بووبن پێویستە بەجێبهێڵدرێن و پشتگوێ بخرێن لە پێناو بەدیهێنانی ئامانجە گەورەترەکان، کە خۆیان دەبیننەوە لە پەرەپێدانی بەرژەوەندی هاوبەش و زاڵبوونی ڕیشەیی بەسەر ئاستەنگ و ئاڵۆزییەکاندا.

هەموو کات پەیوەندییەکان وەک خۆیان نامێننەوە و گۆڕانکاری زۆریان بەسەردا دێت، بەڵام گرنگە کە بتوانرێت سوود لەو گۆڕانکارییانە وەربگیرێت و بەرەو پێشکەوتن و قۆناغێکی باشتر هەنگاو بهاوێژن. 

هەمیشە دەتواندرێت دەستوور بکرێتە بنەمای بنچینەیی دانوستان و ڕێنیشاندەرێك بێت بۆ گفتووگۆ کردن لە نێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا، لەم لایەنەشەوە هەرێمی کوردستان چەندین جار چ وەک تیم و چ لەسەر ئاستی باڵاش ئامادەیی پیشان داوە بۆ دانوستان و گفتووگۆ و دیداری بەردەوام لەگەڵ بەرپرسانی بەغدا بۆ چارەسەرکردنی هەمیشەیی بۆ پرسە ناکۆکەکان.

[1] Edwards, Rowena, Sezer, Can , and Rasheed, Ahmed. “Iraq’s northern oil exports stuck on Turkey negotiations.” Reuters, April 14, 2023. https://www.reuters.com/article/iraq-oil-kurdistan-turkey-idAFL1N36H0ZY

[2] Ben Van Heuvelen and Mohammed Hussein, “Baghdad, Erbil sign temporary deal to resume northern exports,” Iraqi Oil Report, April 4, 2023, https://www.iraqoilreport.com/news/baghdad-erbil-sign-temporary-deal-to-resume-northern-exports-45634/

[3] Edward, Rowena, Boussa.Ron, Zhdannikov,Dmitry. “Baghdad, KRG take step towards resuming Iraq northern oil exports”, April 17, 2023, Reuters. https://www.reuters.com/business/energy/baghdad-krg-take-step-towards-resuming-iraq-northern-oil-exports-2023-04-17/

[4] Hamzeh Hadad.“Analysis: Iraq’s new budget may hamper more than it helps”, Jun,26,2023

https://www.aljazeera.com/news/2023/6/26/analysis-iraqs-new-budget-may-hamper-more-than-it-helps

[5] ”Ratification of Iraq’s Federal Budget has been announced by President Rashid. June 21, 2023”.

https://www.presidency.iq/EN/Details.aspx?id=4313

  [6]  " حکومەتی هەرێم: بەغدا (598) ملیار دیناری بۆ هەرێم نارد." نوچەنێت

https://www.nuche.net/post-13528.html?fbclid=IwAR3va8clmXXCkODfZNG_4ghrdi2Adbtx5HeUjWrjScULvGqSEXt3VnchrqY

[7]"Bekir Aydogan.“Will Oil dispute with Baghdad shift dynamics within Iraqi Kurdistan?”, https://amwaj.media/article/will-erbil-baghdad-oil-tensions-affect-kdp-puk-dynamics

[8] “Budget impasse: statement over Iraq’s 2023 fiscal plan shakes government and impacts election outlook. Jun,3,2023https://shafaq.com/en/Report/Budget-impasse-stalemate-over-Iraq-s-2023-fiscal-plan-shakes-government-and-impacts-election-outlook

[9] Michael Knights. “Planning Beyond a Baghdad- Kurdistan Budget Deal”. Policy Analysis, Mar,24,2023 https://www.washingtoninstitute.org/policy-analysis/planning-beyond-baghdad-kurdistan-budget-deal

[10] “(INA) discussed the financial transfers to Kurdistan region and fighting corruption in Iraq”. Baghdad-INA. Jan,28,2023 https://ina.iq/eng/24498-ina-discussed-the-financial-transfers-to-kurdistan-region-and-fighting-corruption-in-iraq.html