Nuce Logo

سنور یاسین

پێشەکی

هه‌رێمی كوردستان ده‌مێكه‌ ویستی په‌ره‌پێدانی ئابووریی سه‌ربه‌خۆی هه‌یه‌، بۆیه‌ له‌ ساڵانی ڕابردوودا، بڕیاریدا له‌ ڕێگه‌ی هه‌نارده‌ كردنی نه‌وته‌وه‌، په‌ره‌ به‌و ویسته‌ بدات، ئه‌م بڕیاره‌ هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ نه‌یاری بۆ په‌یدا بوو، كه‌ یه‌كێك له‌و نه‌یاره‌ سه‌رسه‌ختانه‌، ده‌وڵه‌تی فیدراڵی عێراق بوو.

 عێراق هه‌ر له‌ سه‌ره‌تاوه‌ دژایه‌تی بڕیاره‌كه‌ و پرۆسه‌ی هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێمی كرد، كه‌ له‌ ڕێگه‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانی توركییه‌وه‌ هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ ده‌كرا، بۆیه‌ ‌ (2014) له‌ دادگای ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تی له‌ پاریس، داوایه‌كی یاسایی له‌ دژی ده‌وڵه‌تی توركیا تۆماركرد و به‌وه‌ تۆمه‌تباری كرد، كه‌ یارمه‌تیده‌ره‌ بۆ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی هه‌رێم، كه به‌ لای ئه‌وانه‌وه‌ ئه‌و پرسه‌ په‌یوه‌ندی به‌ ده‌ستووری عێراقییه‌وه‌ هه‌یه‌ و به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی عێراق، نه‌وتی هه‌رێم هه‌نارده‌كراوه‌ و فرۆشراوه‌، هه‌ر له‌ ڕێگه‌ی ئه‌و داوایه‌وه‌، له‌ لایه‌ك داوای ڕاگرتنی هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێم و له‌ لایه‌كی تریش داوای قه‌ره‌بووی له‌ توركیا كرده‌وه‌، ئه‌و پرسه‌ له‌ دوای وه‌رگرتنی پۆستی سه‌رۆک وه‌زیرانی عێراق، له‌ لایه‌ن عادل عه‌بدولمه‌هدییه‌وه‌ یه‌ هه‌ڵپه‌سێردراوی مایه‌وه‌، به‌ڵام له‌م دواییانه‌دا، دادگا‌ی ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تی له‌ پاریس، بڕیارێكی له‌ به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی عێراق ده‌ركرد، كه‌ به‌ گوێره‌ی بڕیاره‌كه‌، تورکیا به‌ ڕێگه‌دان به‌ هه‌نارده‌كردنی نه‌وتی خاوی هه‌رێمی كوردستان، به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی عێراق، ڕێککەوتننامەی گواستنەوەی بۆرییەکانی (1973)ی پێشێلکردووە و پێویستە قەرەبووی ماددی عێراق بکاته‌وه‌.

كارەكته‌ره‌كانی پرسه‌كه‌

کە باس لە بڕیاری دادگای ناوبژیوانی نێوده‌وڵه‌تی له‌ پاریس دەکرێت، گرنگە تیشک بخرێتە سەر کارەکتەرەکانی ئەم پرسە و خستنەڕووی زانیاری زیاتر لە بارەیانەوە. ئەو دادگایەی نێودەوڵەتی نێوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتییه‌ لە پاریس. بەگوێرەی ماڵپەڕی (iccwbo.org)، "دادگای نێودەوڵەتی دادوەری گەورەترین دامەزراوەی دادوەرییە لە جیهاندا، لە (1923)ه‌وە یارمەتی چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی بازرگانی و وەبەرهێنانی نێودەوڵەتی دەدات"[1]. یه‌كێك له‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دادگاكه‌، كاركردنی شه‌فافیانه‌یه‌، تا لایه‌نه‌ ناكۆكه‌كان بگه‌نه‌ ڕێككه‌وتن، دادگاكه له‌ پێناو بڕیاری چاره‌نووسساز و دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ر بۆ ناكۆكییه‌كان، له‌گه‌ڵ هاوبه‌شه‌كانی له‌ جیهاندا، هه‌میشه‌ له‌ په‌یوه‌ندیدایه‌ و به‌ چه‌ندین زمانی جیاواز كاره‌كانی ڕاده‌په‌ڕێنێت. 

کارەکتەرێکی تری سەرەکی لەم پرسەدا عێراقە، بە گوێرەی زانیارییەکانی ماڵپەڕی بانکی جیهانی (1/6/2022) دا نوێکردۆتەوە، "عێراق یەکێکە لەو وڵاتانەی پشت بە نەوت دەبەستێت لە جیهاندا. لە ماوەی دەیەی ڕابردوودا، داهاتی نەوت زیاتر لە (99٪) ی هەناردەکان، (85٪)ی بودجەی حکومەت پێکدەهێنێت. داهاتی حکومەت لە  (2021)دا بە ڕێژەی (73٪) بەرزبووەتەوە، ئەمەش بەهۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوتەوە بووە، کە بە تێکڕا گەیشتە (68.3) دۆلار بۆ هەر بەرمیلێک لە (2021) دا (78٪) بەرزبوونەوەی ساڵ بە ساڵ"[2]. عێراق، تورکیا تاوانبار دەکات بەوەی کە بێ گەڕانەوە بۆ عێراق ڕێککەوتنی لەگەڵ هەرێمی کوردستاندا کردووە و نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی تورکیاوە هەناردە کراوە و گەیشتۆتە بەندەری جەیهانەوە بۆ فرۆشتن بە وڵاتانی جیهان.

لە لایەکی ترەوە تورکیا کاراکتەرێکی گرنگی ئەم پرسەیە و بەگوێرەی ماڵپەڕی بانکی جیهانی، لە نوێکردنەوەی زانیارییەکان سەبارەت بە تورکیا لە ڕۆژی (10) ی نیسانی (2023) بڵاوکراوەتەوە، "تورکیا نۆزدەهەمین گەورەترین ئابووری جیهانە، کە تێکڕای داهاتی ناوخۆیی نزیکەی (906) ملیار دۆلارە. هاوکاری زۆر کەرتی گەشەپێدانی کردووە. تورکیا چاکسازییەکی گەورەی کرد، هەروەها بەخێرایی گەشەی بەرزی ئابووریی بەخۆیەوە بینی لە نێوان ساڵانی (2006 تا 2017)، کە وڵاتەکەی بەرەو ئاستێکی بەرزتر بەرزکردەوە لە دۆخی داهاتى مامناوەند و هەروەها هەژاری کەمکردەوە"[3]. سەبارەت بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان تورکیا جەخت لە ڕێککەوتنی لەگەڵ هەرێـمی کوردستاندا دەکاتەوە و سەرنج دەخاتە سەر ڕێککەوتنەکەیان سەبارەت بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان لەڕێگەی بەندەری جەیهانەوە.

کارەکتەرێکی تری سەرەکی و کاریگەر لە پرسی هەناردەکردنی نەوت هەرێمی کوردستانە. بەپێى ڕاپۆرتێکى ماڵپەڕی بانکی جیهانی، "هەرێمی کوردستان ناوچەیەکی نیمچە سەربەخۆیە لە باکووری عێراقی فیدڕاڵ، حکومەتی هەرێمی کوردستان بەپێی دەستووری عێراقی (2005) مافی ئەوەی هەیە کە دەسەڵاتەکانی یاسادانان و جێبەجێکردن و دادوەری بەگوێرەی دەستوور جێبەجێ بکات"[4]. بە ڕێککەوتن لەگەڵ تورکیا هەرێمی کوردستان نەوتی هەناردە کردووە بۆ بەدەستهێنانی داهات بۆ پێویستییە داراییەکانی هەرێمی کوردستان. 

سەرهەڵدان و بەردەوامی ناکۆکییەکان

لە ئەنجامی دابەشنەکردنی داهاتی وڵات بە یەکسانی، گرتنەبەری ڕێگە چارەی تر زۆرجار دەبێتە بژاردەی سەرەکی. بەهۆی نەناردنی دارایی دیاریکراو بۆ هەرێمی کوردستان و پرسی ئابووریی سەربەخۆ، ناکۆکی لە نێوان حکومەتی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان دروست بوو و ناکۆکییەکە بەردەوام بوو، لەگەڵ ئەوەى چەندین گفتووگۆ و دانیشتن ئەنجام دران لە پێناو گەیشتنە ڕێککەوتن و کۆتایی هێنان بە ناکۆکییەکان، بەڵام ئەگەر ڕێککەوتنیش کرابێت عێراق پێیەوە پابەند نەبووە و ناکۆکییەکان بەردەوامی هەبووە. عێراق مەبەستییەتی نەوت و بەرهەمی کێڵگە نەوتییەکان لە لایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە نەفرۆشرێت و ڕاستەوخۆ لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە بفرۆشرێت. لە بەرامبەردا حکومەتی هەرێمی کوردستان بەردەوام دووپاتی ئەوە دەکاتەوە، کە تەنها مەبەست لە فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان، دابینکردنی داهات بووە بۆ پێداویستییە ناوخۆییەکانی هەرێمی کوردستان. ڕاپۆرتێکی ئەلمۆنیتەر، کە لە ڕۆژی (29/3/2023) بڵاوکراوەتەوە، ئاماژە بەوەدەکات "عێراق جەخت لەسەر فرۆشتنی نەوتی هەرێمی کوردستان تەنها لە ڕێگەی سۆمۆوە دەکاتەوە و یاسای (2007)ی نەوت و گازی هەرێمی کوردستان بە نادەستووری ناودەبات"[5]. لە ئەنجامدا سکاڵای لە دادگای پاریس تۆمار کردووە.

دابەشنەکردنی داهاتی وڵات بە یەکسانی، گرتنەبەری ڕێگە چارەی تر زۆرجار دەبێتە بژاردەی سەرەکی

بڕیاری دادگای نێودەوڵەتی پاریس

دوای نۆ ساڵ لە پەنابردنی عێراق بۆ دادگا، دواجار ڕۆژی (23) ی ئاداری (2023) دادگای نێودەوڵەتی ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس لە بەرژەوەندی عێراق بڕیاری دا، بە گوێرەی ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی ڕاگەیاندنی ئارگۆس كه‌ له‌ ڕۆژی (24/3/2023) بڵاو كراوه‌ته‌وه‌، له‌ باره‌ی ناوه‌رۆكی بڕیاره‌كه‌وه‌ نووسیویه‌تی،"تورکیا ڕێکەوتننامەی گواستنەوەی بۆرییەکانی ساڵی (1973) ی پێشێلکردووە بە ڕێگەدان بە هەناردەکردنی نەوتی خاو لە هەرێمی کوردستانەوە بەبێ ڕەزامەندی بەغدا و پێویستە قەرەبووی ماددی عێراق بکاته‌وه‌"[6]. له‌ باره‌ی بڕیاره‌كه‌ و میکانیزمی جێبەجێکردنی، لێكدانه‌وه‌ و بیروڕای جیاواز هه‌ن، بە سەرنج دانە سەر ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی چاوی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، كه‌ له‌ ڕۆژی (28/3/2023) بڵاو كراوه‌ته‌وه‌، "عێراق به ڕاستی براوه نییه له دۆسیەی نەوتی تورکیا، پێدەچێت ئەنقەرە تەنها چەند پێبژاردنێکی کەم بدات بە عێراق، کە لەوانەیە لە کۆتاییدا لە گیرفانی ئەنقەرەدا نەیەتە دەرەوە، تەنانەت دادگاش لە بڕیارەکەیدا ڕازییە بەوەی کە هیچ لایەنێک بە سەرکەوتوویی سەیر ناکرێت"[7]. ئەمەش دەبێتە دەرخەری ئەوەی کە تورکیا لە چوارچێوەی ڕێککەوتنێك لەگەڵ حکومەتی هەرێمی پابەندبووە بە گواستنەوەی نەوت لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە، بۆ کڕیارە نەوتییەکان لە جیهاندا.

سەرۆک نێچیرڤان بارزانى:  بڕیاری دادگاى پاریس مافی دەستووریی هەرێمی کوردستانی لە دۆسیەی نەوتدا سەلماندووە  

کاردانەوەکانی دوای بڕیاری دادگا

له‌ دوای بڕیاری دادگاى پاریسەوە‌، كاردانه‌وه‌كان به‌ دیار كه‌وتن، به‌ گوێره‌ی ڕاپۆرتێكی ڕۆیته‌رز، كه‌ له‌ ڕۆژی (25/3/2023) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، دوای ئه‌وه‌ی دۆسییه‌كه‌ی له‌ دادگای ناوبژیوانی له‌ پاریس له‌ توركیا برده‌وه‌، "عێراق بڕیاری ڕاگرتنی نه‌وتی بۆ توركیا ده‌ركرد، به‌مه‌ش ڕۆژانه‌ (450) هه‌زار به‌رمیل نه‌وت، كه‌ له‌ به‌نده‌ری جه‌یهانی توركییه‌وه‌ هه‌نارده‌ی ده‌ره‌وه‌ ده‌كرا ڕاگیرا"[8]. لە لایەکی ترەوە و بە گوێره‌ی ڕاپۆرتێکی ڕاگەیاندنی ئەمواج كه‌ له‌ ڕۆژی (29)ی ئاداری (2023) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، دوای بڕیاره‌كه‌ی دادگا، توركیا پایه‌ندی بڕیاره‌كه‌ بووه‌ و هه‌نارده‌ی نه‌وتی هه‌رێمی له‌ ڕێگه‌ی به‌نده‌ری جه‌یهانه‌وه‌ ڕاگرتووه‌، ڕاپۆرته‌كه‌ ئاماژه‌ به‌وه‌ ده‌دات، "تورکیا وەرگرتنی نەوتی لە ڕێگەی هێڵی بۆرییەوە ڕاگرت بە دانپێدانانی بڕیارەکەی دادگای نێودەوڵەتی. هەروەها دەسەڵاتداران لە جەیهان بارکردنی نەوتی هەناردەکراویان لە کوردستانی عێراقەوە بۆ سەر کەشتییەکان بۆ هەناردەکردن ڕاگرت. بەگوێرەی ڕاپۆرتی وەزارەتی نەوتی عێراق نەوتی خاوی هەرێمی کوردستان دەتوانرێت بنێردرێت بۆ پاڵاوگە ناوخۆییەکان و بۆ ماوەیەکی دیاریکراو هەڵبگیرێت، بەڵام ئەمانە تەنها دەتوانن قەبارەیەکی سنووردار وەربگرن"[9]. لەبەر ئەوە پێویست بوو بە زووترین کات ڕێککەوتن بکرێت و دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوت لە نزیکترین کاتدا دەست پێبکاتەوە.

لە بابەتێکی ئاژانسی هەواڵی عێراقی كه‌ له‌ ڕۆژی (25/3/2023) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان ڕوونکردنەوەیەکی سەبارەت بە بڕیاری دادگای پاریس بڵاو کردۆتەوە و تێیدا هاتووە، "ئەو بڕیارەی دادگای فەرەنسا لەبەرژەوەندی حکومەتی عێراق دژ بەتورکیا نابێتە ڕێگر لەبەردەم پەیوەندی و گفتوگۆکانمان لەگەڵ بەغدا، دەربارەی کەرتی نەوت و گاز و لەو چوارچێوەیەشدا سەردانی بەغدا دەکەین بۆ دیالۆگ و چارەسەرکردنی کێشە پەیوەندیدارەکان. حکومەتی هەرێمی کوردستان جەخت لە پێگەی قایمی خۆی دەکاتەوە کە دەستبەرداری مافە دەستوورییەکانی گەلی کوردستان نەبێت، چونکە هەماهەنگی خۆی لەگەڵ بەغدا نوێ دەکاتەوە بە مەبەستی گەیشتن بە چارەسەرێکی یاسایی و دەستووری لەم بوارەدا"[10]. لەم ڕوونکردنەوەیەدا بە ڕوونی مەبەستی حکومەتی هەرێمی کوردستان بە دیار دەکەوێت بۆ ئامادەیی گفتووگۆ و چارەسەرکردنی کێشەکان بەهەماهەنگی لەگەڵ حکومەتی عێراقی فیدڕاڵ. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ماڵپەڕی (Aljazeera)،كه‌ له‌ ڕۆژی (2) ی نیسانی (2023) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌،"دوای چەندین کۆبوونەوەی نێوان حکومەتی هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی ڕێککەوتنێکی سەرەتایی کرا بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنی نەوت بە هاوبەشی لە ڕێگەی بەندەری جەیهانەوە"[11]. بێگومان ئەم ڕێککەوتنە بە دەستکەوتێکی گرنگ دادەنرێت و بە بڕوای زۆرێک لە لێکۆڵەرەوان کاریگەری ئەرێنی دەبێت لە داهاتوودا.

کاریگەرییە ئابووری و سیاسییەکانی دوای بڕیارەکەی دادگاى پاریس

بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستانه‌وه‌، نرخی نەوت لە بازاڕەکانی جیهاندا بەرز بووەته‌وە و پێشبینی دەکرێت بە زیاتر بەردەوامی ڕاگرتنی هەناردەکردنی نەوت نرخەکە بۆ ئاستێکی زیاتر بەرزتر ببێتەوە. بەگوێرەی ڕاپۆرتێکی ڕۆیتەرز، كه‌ له‌ ڕۆژی (30/3/2023) بڵاوكراوه‌ته‌وه‌، "ڕاگرتنی نەوتی هەرێمی کوردستان بووە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، چونکە هەناردەی نەوتی کوردستان نزیکەی (0.5٪)ی دابینکردنی نەوتی جیهانی پێکدەهێنێت و سەرچاوەیەکی گرنگی نەوتی خاوە بۆ پاڵاوگەکانی دەریای ناوەڕاست"[12].

ماڵپەڕی ووزەی جیهانی لە ڕاپۆرتێکدا ئاماژە بەوە دەکات، "پێشبینی دەکرێت نرخی نەوت زیاتر بەرز ببێتەوە لە داهاتوودا و کاریگەری ڕاستەوخۆی هەبێت بۆ سەر وڵاتانی جیهان"[13]. کاریگەرییەکەی ڕاستەوخۆ دەبێت لەسەر ئەو وڵاتانەی کە پێویستییان بە کڕینی نەوتە. وەزیری نەوتی عێراق (حەیان عەبدولغەنی) لە میانی بەشداریکردنی لە پانێلێکی دیداری عێراق بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی کە لە لایەن ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە بە هاوبەشی لەگەڵ پەیمانگای عێراق بۆ دیالۆگ و سەنتەری ئەلنەهرێن بۆ لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان و بە بەشداری ژمارەیەک لە ڕێکخراوە نەتەوەیی و نێودەوڵەتییەکانی دیکە ڕێکخرا بوو لە بەغدا، ئاماژەی بەوە کرد، "بەهۆی ڕاگرتنی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان، مانگانە زیاتر لە 800 ملیۆن دۆلار زیان بە داهاتی هەرێمی کوردستان و عێراق دەکەوێت"[14]. ئەمەش کاریگەریی ڕاستەخۆی نەرێنی دەکاتە سەر ئابووریی عێراق و هەرێمی کوردستان.

لە ڕووی سیاسیشەوە هەوڵ درا پەیوەندییەکان بە بەهێزی بهێڵدرێتەوە لە نێوان کارەکتەرەکان. بە گوێرەی ماڵپەڕی رووداو کە لە ڕۆژی یەکی نیسانی (2023) بڵاوکراوەتەوە ئاماژە بەوە دەکات سەرۆک نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستانیش، "نامەیەکی بۆ سەرۆك وەزیرانی عێراق ناردووە، دواتریش پێشوازی لە ڕێککەوتنی هەرێم بەغدا کرد. دەستخۆشی لە سەرۆك وەزیران هەردوولا کرد بۆ گەیشتن بە ڕێککەوتن. هەروەها چاوەڕێی ڕێککەوتنێکی گرنگ دەکرێت لە لایەن حکومەتی عێراق و تورکیا بۆ دووبارە دەستپێکردنەوەی هەناردە کردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی کۆمپانیای سۆمۆوە کە ئەمەش ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ هەبوونی پەیوەندی سیاسی بەهێز لە نێوانیاندا. حکومەتی هەرێمی کوردستانیش جەختی لە پەیوەندی بەهێزی سیاسی خۆی و وڵاتانی تر کردەوە"[15].  لە میانی وتارێکیدا لە ڕێوڕەسمی دەستبەکاربوونی فیرقەکانی (یەك) و (دوو) ی پیادەی وەزارەتی پێشمەرگە لە ڕۆژی (4) ی نیسانی (2023) سەرۆک نێچیرڤان بارزانى، سەرۆکی هەرێمی کوردستان گوتی، "دوای لێکەوتەکانی بڕیاری دادگا لە پاریس دەربارەی نەوتی هەرێمی کوردستان، پێمانوایە ئەو بڕیارە دەرفەتێکی باشە بۆ ئەوەی هەولێر و بەغدا چارەسەرێکی یەکجارەکی بۆ کێشەی نەوت دابنێن. هەروەها جەختی لە مافی کورد کردەوە و گوتی بڕیارەکە مافی دەستووریی هەرێمی کوردستانی لە دۆسیەی نەوتدا سەلماندووە بۆیە ئێستا هەموومان دەتوانین باشتر بگەینە چارەسەرێک کە هەمووان تێیدا براوە بن"[16]. ڕۆژی (4) ی ئایاری (2023) لە میانی بەشداریکردنی لە پانێلێک بە ناونیشانی (هەرێمی کوردستان لایەنێکی کارا لە گۆڕەپانی نیشتمانیدا) لە سێیەم ڕۆژی دیداری عێراق بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی کە لە لایەن ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە بە هاوبەشی لەگەڵ پەیمانگای عێراق بۆ دیالۆگ و سەنتەری ئەلنەهرێن بۆ لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان و بە بەشداری ژمارەیەک لە ڕێکخراوە نەتەوەیی و نێودەوڵەتییەکانی دیکە ڕێکخرا بوو لە بەغدا سەرۆک نێچیرڤان بارزانى، سەرۆکی هەرێمی کوردستان، "ڕیککەوتننەکەی بە ڕێککەوتنێکی باش وەسف کرد و هیوای خواست ڕێککەوتنەکە بە زوویی جێبەچێ بکرێت"[17]. هەبوونی پەیوەندی بەهێز لەگەڵ وڵاتانی جیهان کاریگەر و لێکەوتی پۆزەتیڤی لێدەکەوێتەوە لە ڕوانگە جیاوازەکاندا.

دواین پێشهاتەکان

لە هەفتەی یەکەمی مانگی ئایاردا چەند پێشهاتێکی پۆزەتیڤ ڕوویاندا سەبارەت بە پرسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان. بە گوێرەی ڕاگەیێندراوێکی فەرمانگەی میدیاو زانیاری کە لە ماڵپەڕی فەرمی حکومەتی هەرێمی کوردستان بڵاوکراوەتەوە،" شاندێکی وەزارەتی دەرەوەی ئەمەریکا، بەسەرۆکایەتی یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، سەردانی هەولێری کرد و لەگەڵ مەسروور بارزانی سەرۆك وەزیرانی هەرێمی کوردستان کۆبووەوە. لە کۆبوونەوەکەدا هەردوولا هاوڕابوون بەوەی کە پێویستە بە زووترین کات، رێککەوتنی نێوان هەرێمی کوردستان و حکومەتی فیدراڵی تایبەت بە نەوت جێبەجێبکرێت و هەناردەکردنەوەی نەوت دەستپێبکاتەوە"[18]. ئەمەش نیازی حکومەتی هەرێم و ئەمەریکا بە ڕوونی دەردەخات سەبارەت بە ڕێککەوتنەکە و هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان.

هەروەها لە هەڤپەیڤینێکدا لەگەڵ کەناڵی رووداو لە پەراوێزی بەشداریکردنی لە کۆنفڕانسیی زانستیی نێودەوڵەتی جینۆسایدی گەلی کوردستان (جینۆسایدی کوردی فەیلی)  وەزیری دەرەوەی عێراق د.فوئاد حوسێن ئاماژەی بەوەدا، "ڕێککەوتن کراوە و دانوستاندنی جۆراو جۆر هەبوو، ئێشتا قۆناغی داهاتوو ماوە کە ئەویش شاندی هاوبەشی بەغدا و حکومەتی هەرێمی کوردستانە لەگەڵ تورکیا کە پێویستە لەو ڕۆژانە ئەنجام بدرێت سەبارەت بە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان"[19]. دوای ڕێکارە ناوخۆییەکان بێگومان گفتووگۆ و کۆبوونەوە لەگەڵ تورکیا گرنگ و کاریگەر دەبێت.

لە لایەکی ترەوە وەزیری نەوتی عێراق (حەیان عەبدولغەنی) لە میانی بەشداریکردنی لە پانێلێکی لە دیداری عێراق بۆ سەقامگیری و خۆشگوزەرانی کە لە لایەن ئینستیتیوتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ توێژینەوە بە هاوبەشی لەگەڵ پەیمانگای عێراق بۆ دیالۆگ و سەنتەری ئەلنەهرێن بۆ لێکۆڵینەوە ستراتیژییەکان و بە بەشداری ژمارەیەک لە ڕێکخراوە نەتەوەیی و نێودەوڵەتییەکانی دیکە ڕێکخرا بوو لە بەغدا ڕایگەیاند،"رێککەوتنمان لەگەڵ حکومەتى هەرێمى کوردستان بۆ دەستپێکردنەوەى هەناردەى نەوتی هەرێمی کوردستان قۆناغى کۆتایی ماوە کە تایبەتە بە هەژمارى دارایی داهاتى نەوتە هەناردەکراوەکەى هەرێمى کوردستان و لە دوو هەفتەی داهاتوودا لەگەڵ هەرێمی کوردستان لەسەر هەناردەکردنەوەی نەوت رێکدەکەوین. هەروەها دانوستاندن لەگەڵ لایەنى تورکى هەیە و بەگوتەى بەرپرسانى تورکیا، بەهۆى بوومەلەرزەکەى ئەو وڵاتەوە هێڵى فرۆشتنى نەوت زیانى پێگەیشتووە و کۆمپانیایەک سەرقاڵى چاککردنەوەیەتى بۆ ئەوەی دڵنیابن بەرلەوەى دەست بە هەناردەکردنى نەوت بکرێتەوە"[20]. ووتەکانی وەزیری نەوتی عێراقی فیدڕالیش ئاماژەی ئەرێنی بوون دەربارەی دوایین پێشهاتەکانی هەناردەکردنەوەی نەوت.

لە بەرامبەردا بەگوێرەی هەواڵێکی ماڵپەڕی نوچەنێت، لە ڕۆژی (4)ی مایسی (2023) بڵاوکراوەتەوە، "بەهۆی وەستاندنی هەناردەی نەوتی هەرێمی كوردستان و بەشێك لە هەناردەی نەوتی عێراق، ئەم وڵاتە دەكەوێتە ژێر هێڵی بەرهەمهێنانی ئۆپێك، ئەمەیش وا دەكات رێكخراوەكە بیر لە وڵاتی تر بكاتەوە تا ئاستی بەرهەمهێنانی دیاریكراو پڕ بكاتەوە"[21]. بۆیە پێویستە بە زووترین کات هەناردەکردنی نەوت دەستپێبکاتەوە.

دەرئەنجام

بڕیاری دادگای نێودەوڵەتی ناوبژیوانی ژووری بازرگانی نێودەوڵەتی لە پاریس دەنگدانەوەی زۆری بەدوای خۆیدا هێنا و لێرە و لەوێ بووە مژاری گەرمی ڕۆژ، هەرێمی کوردستان و عێراقیش بێبەش نەبوون لەو مژارانە، چونکە کاریگەری ڕاستەوخۆی هەبوو لەسەریان. وەزارەتی نەوتی عێراق پێشوازی لە بڕیاری دادگا کرد و بڕیارەکەی بە گرنگ و کاریگەر وەسف کرد.

دوای چەندین گفتووگۆ و دانیشتن لەسەر بابەتی نەوت، هەناردەکردنی، یاسای نەوت و گازی هەرێمی کوردستان دواجار ڕێککەوتنی کۆتایی دەربارەی دەستپێکردنەوەی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە نێوان وەزارەتی سامانە سروشتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و وەزارەتی نەوتی عێراقی فیدڕاڵ واژوو کرا، بە ئامادەبوونی هەریەک لە سەرۆك وەزیرانی عێراقی فیدڕاڵ بەڕێز (محەمەد شیاع سودانی) و سەرۆکی حکومەتی هەرێمی کوردستان مەسروور بارزانی، لە میانی کۆنگرەیەکی ڕۆژنامەوانیدا  هەردوو سەرۆك وەزیران جەختیان لەسەر گرنگی ڕێککەوتنەکە کردەوە بۆ هەموو گەلی عێراق و بە گەشبینییەوە لێی ڕوانرا و وەک دەرفەتێک بینرا لە پێناو خۆشگوزەرانی و باشترکردنی ژیانی گەلی عێراق بە هەرێمی کوردستانیشەوە جەختیش کرایەوە لەسەر دووبارە هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان لە نزیکترین کاتدا. کاریگەرییەکانی ڕاوەستانی هەناردەی نەوتی هەرێمی کوردستان جیهانیشی گرتۆتەوە و پێشبینی دەکرێت وڵاتانی جیهان لە مەودوا بە نرخێکی بەرزتر نەوتیان پێبگات و کاریگەری هەبێت لەسەر ئابووریی جیهان. پێشهاتی پۆزەتیڤ لە ئارادایە و پێشبینی دەکرێت بارودۆخەکە بەرەو پێشچوونی زیاتری بە دواوە بێت. 

[1] دادگای نێودەوڵەتی نێوبژیوانی، https://iccwbo.org/dispute-resolution/dispute-resolution-services/icc-international-court-of-arbitration

[2] تێڕوانینی گشتی دەربارەی عێراق، https://www.worldbank.org/en/country/iraq/overview

[3] تێڕوانینی گشتی دەربارەی تورکیا،https://www.worldbank.org/en/country/turkey/overview

[4] تێڕوانینی گشتی دەربارەی هەرێمی کوردستان، https://www.worldbank.org/en/region/mena

[5] کۆمپانیاکانی نەوتی نێودەوڵەتی کارەکانیان ڕادەگرن لە کاتێکدا ناکۆکییەکانی نێوان عێراق و کورد بەردەوامە، ئادەم لوسینتی، https://www.al-monitor.com/originals/2023/03/international-oil-firms-stop-operations-iraqi-kurdish-oil-dispute-continues

[6] عێراق بڕیاری ناوبژیوانی بردەوە لەسەر هەناردەکردنی نەوتی خاو، https://www.argusmedia.com/en/news/2433123-iraq-wins-arbitration-over-krgs-turkey-crude-exports

[7] سەرکەوتنی بەتاڵ: عێراق بە ڕاستی براوە نییە لە باسی نێوبژیوانی نەوت، ڕەغیپ سۆیلو، https://www.middleeasteye.net/news/turkey-iraq-oil-arbitration-win-hollow-victory

[8] عێراق هەناردەکردنی نەوتی خاوی باکوور ڕادەگرێت دوای بردنەوەی دۆسیەی نێوبژیوانی دژی تورکیا، ئەحمەد ڕەشید، https://www.reuters.com/business/energy/iraq-halts-northern-crude-exports-after-winning-arbitration-case-against-turkey-2023-03-25/

[9] هەناردەکردنی نەوتی سەربەخۆی هەرێمی کوردستانی عێراق لە ژێر هەڕەشەدایە، ڕاگەیاندنی ئەمواج، https://amwaj.media/media-monitor/iraqi-kurdistan-faces-end-of-era-as-ability-to-export-oil-independently-threatene

[10] شوێنی هەولێر لە بڕیاری دادگای پاریس، https://ina.iq/eng/25653-erbil-position-on-the-decision-of-the-french-court.html

[11] عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستان گەیشتن بە ڕێککەوتنێک بۆ دەستپێکردنەوەی هەناردەکردنەوەی نەوت، https://www.aljazeera.com/news/2023/4/2/iraq-krg-reach-deal-to-resume-oil-exports-kurdish-official

[12] بە گوێرەی سەرچاوەکان ڕاگرتنی نەوتی کوردی عێراق 6 ملیار دۆلاری دانەوەی قەرزەکانی بۆ بازرگانان ڕاگرت، دماتری ژدانیکۆڤ و جولیا پەین، https://www.reuters.com/business/energy/iraqi-kurdish-oil-stoppage-halts-6-billion-debt-repayment-traders-sources-2023-03-30/

[13] کەمکردنەوەی بەرهەمی ئۆپیک+ لەوانەیە ببێتە هۆی بەرزبوونەوەی نرخی نەوت، https://energy.economictimes.indiatimes.com/news/oil-and-gas/opec-output-cut-may-lead-to-higher-oil-prices-push-up-indias-import-bill-iea/99420869

[14] وەزیری نەوتی عێراق: لە دوو هەفتەی داهاتوودا لەگەڵ هەرێمی کوردستان لەسەر هەناردەکردنەوەی نەوت رێکدەکەوین، هەستیار قادر، https://www.rudaw.net/sorani/business/030520235

[15] عێراق بە فەرمی داوا لە تورکیا دەکات دەستبکاتەوە بە هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان، سەنگەر عەبدولڕەحمان، https://www.rudaw.net/sorani/business/010420235[16] سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى: ده‌بێ پێشمه‌رگه‌ بكه‌ينه‌ هێزێكى يه‌كگرتووى نيشتمانى، https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-we-must-make-the-peshmerga-a-unified-national-force/?fbclid=IwAR3MrPPxxwbVVYjNT23K0y995p3onoBYSZkU3xv7ahMGfnyx7SRRelA5q34

[17] سه‌رۆك نێچيرڤان بارزانى: به‌غدا قووڵاييى ستراتيژى هه‌رێمى كوردستانه‌، https://presidency.gov.krd/president-nechirvan-barzani-baghdad-is-the-strategic-depth-of-the-kurdistan-region/?fbclid=IwAR0ejbJrxqi8EHJ2AqtxsHhT2z00QDf7wpR5zkO3dL_ztsocjl9Pm0IZgZA

[18] https://gov.krd/news-and-announcements/

[19] د. فوئاد حوسێن باسی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان دەکات، https://www.facebook.com/Rudaw.net/videos/1559792774548114/

[20] وەزیری نەوتی عێراق: هەولێر و بەغدا نزیکن لە گەیشتن بە ڕێککەوتنی کۆتایی دەربارەی هەناردەکردنەوەی نەوتی هەرێمی کوردستان، رووداو، https://www.rudaw.net/english/middleeast/iraq/030520232

[21] بەهۆی وەستانی هەناردەی نەوت عێراق دەكەوێتە ژێر هێڵی بەرهەمهێنانی ئۆپێك، هەواڵنێر، https://www.nuche.net/post-12559.html