Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئیسماعیل تەها

روقیە چەلیک 

بارەگاى وەزارەتى وزە و ژێرخانى ئیسرائیلى کەوتۆتە شەقامى بانکى ئیسرائیل لە قودس، لە (19)ى شوباتى رابردووە حکومەتى ئیسرائیل ناوەکەى بۆ وەزارەتى وزە گۆڕى، بۆ ئەوەى گۆڕانکارى لە ناوەڕۆکەکەى بکات، تاوەکوو  رۆڵى زیندوو و فراوانکردنى چالاکییەکانى لەگەڵ بوارى کارەبا و سووتەمەنى و نەوتى شل و گازى سرووشتى و کانەکانەکان چەندین بوارى دیکەش بگونجێت، لە هەمووشى گرنگتر گەڕانە بەدواى نەوت و گاز لە وشکانى و ئاوەکانى ئەو ناوچەیە.

بەهۆى ئەو هێرشەکانى ئیسرائیل لەدواى حەوتى ئۆکتۆبەر کە تاوەکوو ئێستا زیاتر (21) هەزار کەس کوژراون و (54) هەزار هاووڵاتى فەڵەستین بریندرابووە، نزیکەى یەک ملیۆن و (800) کەسیش ئاوارە بوونە، چەندین پرسیار بەرانبەر هەڵوێستى تورکیا دژ بە هێرشەکانى سوپاى ئیسرائیل بۆ سەر غەزە دەکرێت، کە تا چەند تورکیا دەتوانێت لە کەرتى وزە سزاى ئیسرائیل بدات، بەبێ ئەوەى بچێتە ناو بەرەنگاربوونەوەى راستەوخۆ.؟

ماوەى (20) ساڵە تورکیا خۆى وەک پاڵپشتى چەوساوان دەناسێنێت

سەبارەت بەو زمانە توندەى رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆمارى تورکیا، پێش زیاتر لە (20) ساڵ بەتایبەت لە دەستدرێژییەکانى ئیسرائیل بۆ سەر فەڵەستین، خۆى وەک پاڵپشتى چەوساوان ناساندووە، سەفقى گرەوەکانى لەسەر هەڵوێستى تورکیا بەرزکردۆتەوە، لە هێرشى ئەم دوایەش لە بێلایەنییەکى رێژەوەیەوە بۆ هەڵوێستى توند، پاشان بۆ هێرشکردنە بۆ سەر ئیسرائیل گۆڕا.

توندى لە گوتارى سیاسى تورکیا کاریگەریى لەسەر جووڵەى ئابوورى روونە، بەڵام رەنگدانەوەى لەسەر بوارى وزە نەبووە، کە جووڵێنەرى سەرەکى چالاکى مەدەنى و سەربازییە لە ئیسرائیل، رۆژانە تەلئەبیب نزیکەى (220) هەزار بەرمیل نەوتى خام لە ئازەربایجان و کازاخستان و هندستان و نەیجیریا و بەرازیل و وڵاتانى دیکە دەهێنێت زۆربەیان لە رێگەى بەندەرى جیهانى تورکییەوەیە.

بایەخى کەرتى وزە لە واقیعى ئاڵنگەرییە کۆن و تازەکانى  کە رووبەڕووى حکومەتى ئیسرائیل دەبێتەوە دەرکەوێت، کە ئاڵۆزییەکانى پەیوەستە بە چالاکییەکانى وەک کڕیارێکى نەوت و رێژەیەک لە ڕەوانەکردنى گازى سرووشتى، بایەخى بەندەرى جیهانى تورکى چ لەو رەوەى کە (60%) هاوردەى نەوتى ئیسرائییل لە ئازەربایجان، بەشێکیشى  نەوتى هەرێم بوو کە لە  بەندەرى جیهان دەکڕى.

سڕکردنى چالاکییەکان

بەهۆى رووداوەکانى مانگى مانگى تشرینى یەکەمى ئەمساڵ حکومەتى تورکیا پلانى داهاتووى بۆ هەماهەنگى لەگەڵ حکومەتى ئیسرائیل لە کەرتى غەزە راگرتووە، سەرەتا لە گەڕانى هاوبەشەوە لە دەریاى ناوەند دەستى پێکرد، پاشان هێڵى رەوانەکردنى گاز بۆ ئەوروپا سڕکرا، کە لە داهاتووە یەدەگى کێڵگەى گازى سرووشتى لیڤیاسانى ئیسرائیلى بە هێڵى تورکیا ــ ئەوروپا دەبەستێتەوە، ئەلوب ئەرسەلان بەیرەکدار، وەزیرى وزەى تورکیا جەختى لەسەر ئەوە کردەوە بەر لە وەستانى جەنگ هیچ گفتوگۆیەک لەسەر پڕۆژەى وزە لەگەڵ ئیسرائیل ناکەن.

ئازەربایجان زۆرترین نەوت بە ئیسرائیل دەفرۆشێت

سەرەڕاى ئەوەى تورکیا هەموو دەستپێشخەرییەکانى هەماهەنگى لەگەڵ ئیسرائیل لە کەرتى وزە رارگرتووە، ئەوەش لە کاتێدابوو ئیسرائیل لەدواى سزاکانى خرایە سەر رووسیا تورکیا جێگرەوەى گازى سرووشتى بۆ بازاڕەکانى ئەوروپا دەگەڕا، تورکیا پارێزگارى لە رێڕەوى هاوردەى ناوت و گازى لە خاکى خۆى کردووە،  ئەوەش لە کاتێدایە لە باجەکەى سوودمەند دەبێت، کە لە رێگەى رەوانەکردنى ئەو گازە بەهێڵەکانى وەرى دەگرێت، هەروەها پارێزگارى لە بەشێک لەو هاوکارییەى وزەش کردووە، کە لە ناوەخۆ بەکارى دەهێنا.

تورکیا و ئیسرائیل

بەندەرى جیهان خاڵێکى سەرەکییە هێڵەکانى گوازستنەوەى نەوت و گازە بۆ ناوچەى قەوقاز و دەریاى قەزوین، ئەوەش لە سایەى کۆڕبەندى وڵاتانى بەرهەمهێنى نەوت و گازى سرووشتییە، ئازەربایجان یەکێکە لەو وڵاتە گرنگەکانى رەوانەکردنى گازى سرووشتى بۆ تورکیا و ئیسرائیل، بەرژەوەندى هاوبەشیان لە بوارى نەوت و گازى کەرتى وزەى خۆر هەیە، ئەو دوو وڵاتە ئامادەسازییان بۆ هاوکاریی وزە بۆ ئەوروپا دەکرد، ئەوەش هاوکات بوو لەگەڵ ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانى نێوان وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست.

بەندەرى جیهان بایەخێکى تایبەتى لەو ناوچەیە هەیە

پێشئەوەى ئەمەریکا قسەى کۆتایى بکات، ئیسرائیل خواستى بۆ گواستنەوە و هێنانى گاز بۆ ئەوروپا بە شێوەى راستەوخۆ چ لە رێگەى پڕۆژەى هێڵى (رۆژهەڵاتى ناوەند) کە درێژیەکەى (1250) کیلۆمەتر لە ژێر دەریاى ناوەڕاست لە رێگەى هاوبەشى ئیتاڵیا، بەرنسا، یۆنان، قوبرس کارى بۆ دەکرا، یاخود بە بێ هێڵى (بۆسیدۆن) کە لە نێوان یۆنان باشوورى ئیتاڵیا بوو، بۆ ئەوە ساڵانە (10) ملیار مەتر گاز لە وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەند بۆ ئەوروپا بگوازێتەوە، لەگەڵ قسەى کۆتایى ئەمەریکا لە ئەنجامى بەربەستە جیۆسیاسى و دارایىەکان بایەخى بەندەرى جیهان زیادى کرد.

مانگى تشرینى دووەمى (2002) لەو کاتەوەى پارتى دادوگەشەپێدان هاتۆتە سەر دەسەڵات، دۆسیەى هەماهەنگى وزە لەنێوان تورکیا ئیسرائیل پەیوەست نییە بە پەیوەندییە دیپلۆماسییە ناجێگیرەکان، بەڵکوو لە پێش (2010) دۆزینەوەى گازى سرووشتى راگەیێندرا، باردوۆخى ناوچەکە، کەوتە ژێر سایەى تمووحى وڵاتانى ناکۆک لەسەر وزە لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست.

زیانە راستەوخۆکان

بەر لە تۆفانى ئەقسا حکومەتى ئیسرائیل هەناردەى گازى سرووشتى بۆ ئەوروپا زیاد کردبوو، بەڵام هێرشەکانى سەر کەرتى غەزە زیانى گەورەى بە ئیسرائیل گەیاند، کە مانگانە بڕى (200) ملیۆن دۆلارى زیان بەردەکەوێت، ئەوەش بەهۆى هەڕەشەکانى رووبەڕووى هەناردەى گازى ئیسرائیل دەبێتەوە، تەلئەبیب ناچارە بە رێژەى لە (70%) کارەکانى لە کێڵگەى گازى تەمارا و لیڤیاسان هەڵپەسێرێت، ئەوە جگە تێچووى گۆڕینى کەشتییەکان و تێچوونى نێودەوڵەتیش زیادى کرد، بەهۆى هێرشەکانى مقاوەمەى فەڵەستینى و هێرشى حووسیەکان لە یەمەن بۆ سەر بازرگانى ئیسرائیل و هاوردە و هەناردە بۆ بەندەرە بارزگانییەکانى حەیفا، ئوسود، ئیلات، عەسقەلان حەزیرەى زیانى دیکە بەر کەرتى زوە کەوت.

حکومەتى ئیسرائیل وێستگەى نەوتى لە عەسقەلان داخست

هەروەها تێچووى کۆمپانیا نێودەوڵەتییەکان لە کێلگەکانى گازى ئیسرائیل بەرزبۆتەوە، ئەوەش لە ترسى هێرشە سەربازییەکانە، حکومەت وێستگەى نەوتى ئیسرائیلى لە عەسقەلان داخستووە، ئەوەش لە کاتێدایە خواست لەسەر وزە لە ئیسرائیل لە بەرهەمهێنان زیاترە، بۆیە بە ئامانجى پڕکردنەوەى پێداویستییەکان پەنادەباتە بەر هاورکردن، حکومەتى ئیسرائیل دان بەوە دادەنێت، لە بوارەکانى زوە دوورگەیەکى گۆشەگیرە، لەبەر ئەوەیە وەک لە جیهان باوە پشت بە ژێرخانى وڵاتانى دراوسێ نابەستێت. 

ئیسرائیل وڵاتێکى گازییە، نەک نەوتى

سەرەڕاى ئەوەى حکومەتى ئیسرائیل نەوت رەوانە ناکات، بەڵام تموحەکانى پاڵى پێوەدەنێت لەگەڵ هاوپەیمانە ناوچەیى و نێودەوڵەتییەکان هەنگاو بنێنن بەرەو بەبازاڕکردنى گازى سرووشتى، ئەوەش لەدواى ئەوەى لە ساڵانى (2009 و 2010) ئەوەش لە ئەنجامى زنجیرەیەک دۆزیینەوە بوو لە رۆژهەڵاتى دەریاى ناوەند، لەگەڵ ئەوەشدا هێڵێک نەبوو راستەوخۆ ئەو بڕە گازە بۆ وڵاتانى وەک ئیتاڵیا بگوازێتەوە کە خواستى ئەوەى هەبوو ببێتە ناوەندێکى گاز بۆ باشوورى ئەوروپا، ئەوەش هەمان خەونى تورکیایە. 

دۆزیینەوەکانى ئیسرائیل بەردەوام بوو، تاگەیشتە ئەوەى کێڵگەکانى ساڵانە (28) مەتر چوارگۆشە گاز بەرهەم بهێنێت، لەو بڕە (12.71) ملیار مەتر چوارگۆشە بۆ ناوخۆ بەکار بهێنێت، سێ بەشى ئەوبەرهەمە بۆ میسر و ئوردن رەوانە دەکرا، ئەوەش بەگوێرەى گرێبەستێک کە بۆ ماوەى (15) ساڵ بەردەوام دەبێت، کە داهاتەکەى زیاتر لە (265) ملیۆن دۆلار دەکات، کە لە هێڵى لیڤیاسان رەوانە دەکرا، کە بڕەکەى دەگاتە (11.58) ملیار مەتر چوارگۆشە، کێڵگەى تەمارا بڕەگەى دەگاتە (10.2) ملیار مەتر چوارگۆشە، لە پاڵ ئەوانەشدا ئەوەشدا چەندین کێڵەگەى دیکەى هەیە.

لەدواى میسر، ئیسرائیل لە رۆژهەڵاتى دەریاى سپى دووەم گەورەترین وڵاتى بەرهەمهێنەرى گازى سرووشتییە، کە (7.4) تۆن گاز رەوانەى میسر دەکات، داهاتەکەى هەشت ملیار و (400) مليۆن دۆلارە، بەگوێرەى رووپێویى یەدەگى گازى سرووشتى لە دەریاى ناوەڕاست دەگاتە (122) تریلیۆن پێ چوارگۆشە، زۆربەى دەکەوێتە ژێر گرنگترین دەسەڵاتى وڵاتانى ناوچەیى کۆڕبەندى گازى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، کە لەدواى دیاریکردنى زنجیرەیەک سنوورى دەریایى لە (2018) لە قاهیرە دامەزرا.

وڵاتانى فەرەنسا، ئیتاڵیا، میسر، ئیسرائیل، قوبرس، یۆنان، ئوردن، فەڵەستین لەو کۆڕبەندە ئەندامن، تورکیا لەدواى ئاشتەوایى لەگەڵ وڵاتانى ناوچەکە هەوڵى دا پردێک لەگەڵ وڵاتانى ئەو کۆڕبەندە درووست بکات، دۆسیەى رەوانە کردنى گازى ئیسرائیل بۆ ئەوروپا لەرێگەى خاکەکەى بەکارهێنێت، ئەوەش بۆ بەهێزکردنى پێگەى خۆیەتى لە وڵاتانى خاوەن گازى رۆژهەڵاتى ناوەند و نزیکبوونەوەیەتى لەگەڵ قوبرس و یۆنان، کاتێک لەساڵى رابردوو ئیسحاق هێرزۆغ، سەرۆکى ئیسرائیل سەردانى تورکیاى کرد، ئەنقەرە کەوتە پەیڕەوکردنى ئەو سایتە، ئەوەش هاوکات بوو لەگەڵ سڕکردنى هێڵى ئیست مید، بەهۆى پاڵپشتى نەکردنى ئەمەریکا بۆ ئەو هێڵە.

خەونى وزە                

تورکیا لە کاتى ناکۆکییەکانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە (2013 بۆ 2022) لە گوازستنەوەى وزە رازى نەبوو، بەتایبەت ئیست مید، ئەوەش تەنیا لەبەر ئەوە نەبوو مافەکانى لە سەرچاوە سرووشتییەکانى لە ناوچەى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست پشتگوێخراوە، بەڵکوو تورکیا پێى وایە ئەو هێلەى بە ئەنادۆڵدا تێدەپەڕێت، دەتوانێت گاز بۆ ئەوروپا بگوازێتەوە، بە حکومى ئەوەى پارێزراوترە، درووستکردنى هێڵى مید ئیست تێچووەکەى حەوت ملیار دۆلارە، ئەوەش لە کاتێدایە هێڵى تورکیا ــ ئیسرائیل تێچووەکەى لە دوو ملیار و نیو کەمترە.

پاڵشتى نەکردنى ئەمەریکا بۆ گواستنەوەى هێڵى راستەوخۆى ئیسرائیل سوودى گەورەى بە تورکیا گەیان

لە ماوەى (20) ساڵى رابردوو تورکیا دەستبەردانى خەونى وزە نەبووە، کە وەک بەشێکە لە پاراستنى ئاسایشى نەتەوەیى و بەهێزکردنى سەربەخۆیى نیشتیمانى لە میانەى فرەکردنى هاوبەشییەکان، لە سەرووى هەمووشیانەوە بەرژەوەندى هاوبەش، نەک رێککەوتنى سییاسى، ئەوەش بۆ سوود وەرگرتنە لە ئەنجام و لێکەوتە ئابوورییەکان و راکێشانى وەبەرهێنانى بیانى و دەستەبەرکردنى دەرفەتى نوێى باشکردنى مووچە دابەزاندنى هەڵاوسان و کەمکردنەوەى کورتهێنانى بازرگانى و لەگەڵ بەهێزکردنى کاریگەرى سیاسى و ستراتیژیى.

تورکیا چەندین گفتوگۆ و دانوستاندنى دوولایەنەى بە کۆمەڵى لەگەڵ ژمارەیەک وڵات بۆ کاراکردنى ئەو ستراتیژیەتە کردووە، ئەوەش هاوکاتە لەگەڵ ئاراستە ناوچەیى و رۆژهەڵاتى ناوەڕاستى و ئەوروپیەى، کە ئامانج گەڕانە بەدواى فەرەیى سەرچاوەکانى وزەیە، لەدواى ناکۆکییەکانى پەیوەست بە جەنگى رووسیا ــ ئۆکراینا، تورکیا کار لەسەر بەکارهێنانى پێگەى جوگرافى و تۆڕى هێڵەکانى نەوت و گاز لە رووسیا و عێراق و ئازەربایجان و تورکمانستان دەکات کە بە خاکى وڵاتەکەى تێدەپەڕێت، ئەوەش بۆ بەهێزکردنى پێگەیەتى لەکەرتى وزە.

تورکیا ژێرخانێکى سەرەکى هەیە، بریتییە لە عەمبارکردنێکى فراوان و کەناڵى دابەشکردنى بچووک، ئەوەش واى کردووە بەدواى جێگرەوەى گازى رووسى بگەڕێت، پێنجى شوباتى ئەمساڵ یەکێتى ئەوروپا و ئەمەریکا و بەریتیا هاوردەى نەوتیان لە رووسیاوە وەستاندن، کە لە رێگەى دەریاەوە رەوانە دەکرا، جگە لەوەش تورکیا رۆڵى لە پاڵاوتنى نەوت و دووبارە هاوردەى نەوت و فرۆشتنى گازوایل و بەنزین و بەرهەمە نەوتییەکان و دووبارە رەوانەکردنەوەى بۆ وڵاتانى ئەوروپا هەیە، ئەوەش وەک بەشدارێک لە چارەسەرکردنى قەیرانى وزەیە کە تووشى بەشێک لە وڵاتانى ئەورووپا بووە.

قەیرانى رووسیا و رۆژئاوا

تورکیا هەنگاو هەنگاو گۆڕا بۆ سەرچاوەیەکى گازى شل بۆ وڵاتانى ئەوروپا، ئەوەش لە رێگەى رێککەوتنێکى درێژخایەن لە گەڵ بولگاریا و دەستپێشخەرى رۆمانیا بوو بۆ هاوردەکردنى گازى ئازەربایجان لە رێگەى تورکیا، بەبێ ئەوەى دەستبەردارى هاوبەشى لەگەڵ رووسیا بێت، لە (15) تشرینى یەکەمى ساڵى رابردوو تورکیا رەزامەندى لەسەر ئەوە دەربڕیت ببێتە ناوەندێک بۆ رەوانەکردنى گازى رووسى، ئەوەش لەدواى ئەوەهات هێڵى نۆرد ستریم هێرشى کرایە سەر، ماوەى (15) مانگ پێش ئێستا هێڵى تورک بۆتە شادەمارى ژیان. 

هێڵى تورک تێچووەکەى سێ ملیار و (200) مليۆن دۆلارە، گازى رووسی بۆ هەندێک ناوچەى ئەوروپا دەگوازێتەوە، وەک سربیا، بولگاریا، هەنگاریا، کە بە درێژایى (180) کیلۆمەتر بە وشکانى و (930) بە دەریاى رەش تێدەپەڕێت، ئەوەش لەدواى ئەوەى لە هەشتى کانوونى دووەمى ساڵى (2020) دەستى بەکارکردن کردووە، ساڵنە زیاتر لە (31) ملیار مەتر چوارگۆشە گاز دەوازێتەوە، لەپاڵ ئەوەشدا تورکیا سوود لە فرۆشتنى نەوتى رووسیا لە رێگەى وڵاتى سێیەم وەردەگرێت لە بەرانبەر سوودى دارایى و ئابوورى.

بڕیارێکى بەریتانیا و ئەمەریکا ئەوروپا  دژ بە رووسیا سوودى گەورەى بە تورکیا گەیاند

لەدواى وەستانى هێڵەکانى نۆرد ستریم یەک و دووى رووسى، مۆسکۆ وەک لایەنى سێیەم گەڕایەوە بۆ تورکیا تاوەکوو نەوت رەوانە بکات، پاڵپشتى ئەوەشى کرد ببێتە ناوەندێکى ناوچەیى بۆ وزە و ئامادەساکردنى هێڵى تورکیا بۆ گواستنەوەى (63) ملیار مەتر چوارگۆشە، ئەوەش دۆسیەکە ماوەى (14) مانگە ئەردۆغان و پووتین گفتوگۆى لەسەر دەکەن، کەواتە جەنگى رووسیا و سزاکانى سەرى لە بەرژەوەندى تورکیان، کە توانیوەتى بڕێک نەوت و گازى رووسى بەدەست بهێنێت.

تا ئێستا هاوکارییەگانى گازى رووسى لە ژێر هەڕەشەن بەهۆى زیادبوونى بڕیار و یاساکانى ئەوروپا و ئەمەریکا، کە رێگە نادەن بگاتە وڵاتانى یەکێتى ئەوروپا لە رێگە هێڵەکان وێستگەکانى گازى شل بە شێوەى تەنیا بێت، یاخود بەکۆمەڵ، هەروەک لە داهاتووش بە تەواوى دەستبەردارى گازى رووسى بن.

بەر لە جەنگى ئۆکراینا لە (27)ى شوباتى ساڵى (2021) پێش زنجیرەیەک سزا  و گەڕان بەدواى گازى ئازرەبایجان و تورکمانستان و ئیسرائیل، رووسیا لە (40%) پێداویستییەکانى گازى ئەوروپاى دابین دەکرد.

بۆیە سەرۆکى رووسیا لە ماوەى دوو ساڵى رابردوو راشکاوانە ئامادەیى ئەوەى دەربڕیووە مۆسکۆ بەشدار بێت لەوەى تورکیا بکات، بە وڵاتێک بۆ رێڕەوى گازى رووسى بەرەو ئەوروپا، ئەوەش لە رێگەى درووستکردنى ناوەندێکى سەرەکى لە خاکى تورکیا بۆ گازى رووسى، بەتایبەت تورکیا ئامادەیى ئەوەى تێدایە، کە وێستگەى هەڵگرتن و بەتاڵکردن و شلکردنەوەى لە تۆرتییۆل، مەڕمەڕە، ئیرگیلسى، ئیتکى لیمان هەیە، لە مانگى کانوونى یەکەمى ساڵى رابردوو ئەردۆغان گەورەترین وێستگەى هەڵگرتنى گازى لە بەشى ئەوروپا کردەوە، کە تواناى هەڵگرتنى چوار ملیار و (600) ملیۆن مەتر چوارگۆشەى هەیە، ئەو وێستگەیە لە نزیک ئیستەنبۆڵە. 

ساڵێک زیاتر پێش ئێستا ئەردۆغان لەگەڵ پووتین کۆبوونەوە، پووتین پێشنیارى ئەوەى کرد، تورکیا هاوکار دەبێت، ئەنقەرە ببێتە ناوەندێکى بازرگانى وزە بۆ ئەوروپا، پوتین گوتى، دەتوانین رێگەیەکى سەرەکى بۆ سوتەمەنى وڵاتەکەمان بۆ ئەوروپا لە رێگەى تورکیاوە خۆش بکەین، دەتوانین گەوترین ناوەندى گازى سرووشتى بۆ هاوکارى ئەوروپا لە ئەنقەرە درووست بکەین، تاوەکوو تورکیا نەبێتە دژى سزاکانى سەر رووسیا، ئەنقەرە داواى لە بارهەڵگرەکانى نەوتى خام کرد کە بە گەورەوانی تورکیا تێدەپەڕن، داواکانیان پارێزگاریى و قەرەبوو پێشکەش بکەن.

رۆڵى لۆجستى

پێشبینییەکان ئاماژە بۆ بەرزبوونەوەى هەناردەى گازى ئازەربایجان لە رێگەى تورکیاوە ساڵانە لە (16) مليار مەترچوارگۆشە بۆ (32) مليار مەترچوارگۆشە دەکەن، ئەوەش لە رێگەى فراوانکردنى هێڵى ناتابە بۆ گواستنەوەى گاز، کە لەدواى ئەوەى لە (2018) کرایەو تورکیا کار لەسەر دیاریکردنى میکانزمێک لەگەڵ تورکمانستان دەکات، کە لە رووى یەدەگى گازى سرووشتى چوارەم وڵاتە لە جیهان ، گە یشتن بەو میکانزمە پێگەى تورکیا لە بوارى وزە بەهێز دەکات، ئەگەرچى ئەو هەنگاوە پێچەوانەى خواستى ئێران و رووسیا، کە دژ بە هاوئاهەنگى ئازەربایجانن لەگەڵ ئیسرائیل.

کازاخستان کە بەرهەمى رۆژانەى یەک ملیۆن و (380) هەزار بەرمیلە تووشى هەوڵێک بوو کە رێگە لە هەناردەى بگرێت بۆ چین و جۆرجیا و تورکیا وڵاتانى دیکە، لە هاوینى ساڵى رابردوو هێلى دەریاى قەزوینى وەستا، کۆمپانیەکى ئەمەریکى تازە دامەزراوە پلانى هەیە گازى تورکمانستان بۆ ئازەربایجان بگوازێتەوە، پاشان بۆ ئەوروپا،  تورکیا لە دۆسیەى رەوانەکردنى گاز بۆ ئەوروپا وەک ئامرازێکى پێگەى خۆى وەک هێزى ناوچەیى بەکارى دەهێنێت، تورکیا سوورە لەسەر ئەوەى هیچ پشکێک لە بازاڕە نێودەوڵەتییەکان لەدەست نەدات.

سەرۆکى رووسیا راشکاوانە پاڵپشتى تورکیا دەکات

ئەو ئاراستەى تورکیا هەمان شتە سەبارەت بە هێڵەکانى نەوتى عێراق ــ تورکیا، کە درێژیەکەى (900) کیلۆمەترە، لە کەرکوکەوە بۆ باکوورى عێراق لەوێوە بۆ بەندەرى جیهان، سەرەڕاى رێککەوتن لەسەر کارکردن بەو هێڵە لە نۆى مانگى تشرینى یەکەمى ئەمساڵن کە زیاتر لە حەوت مانگە گواستنەوەى نەوت وەستاوە، کە رۆژانە نزیکە نیو ملیۆن بەرمیل نەوتى لە رێگەى بەندەرى جیهانەوە بۆ بازاڕەکانى جیهان دەگواستەوە، سەرەڕاى رووداوەکانى غەزە ئەو بەرەو پێشچوونەى بەغدا و ئەنقەرە بە شێوەیەکى کاتى وەستاوە.

واقیعى ناوخۆى تورکیا

وزەى کلاسیکى و وزەى خۆر یەکێکە لە چەکەکانى دەستى ئەردۆغان بۆ سەربەخۆیى ئابووریى و بەهێزکردنى سەربەخۆیى سیاسى، ئەوەشە وەبەرهێنە دەرەکانى بە (32) ملیار دۆلارى ئەمەریکى دەخەمڵێندرێت، هەروەها هاوپەیمانییەکانى و کۆپانییا نێودەوڵەتییەکان لە میانەى جووڵەکانى تورکیا هەستیان بە قەبارەى ئەو ئاڵنگەریانە کردووە کە هیچ پەیوەندى بە ئاراستەکانى تورکیا نییە، بەڵکوو پەیوەندیان بە سرووشتى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و خودى رۆژهەڵاتى ناوەندەوە هەیە، تورکیا بەردەوامە لە رێکردن تا دەگاتە کۆتایى، هەستى بە مەترسى چەکى وزە و چۆنیەتى مامەڵەکردن لەگەڵى کردووە.

تا ئەو ماوە نزیکەى رابردوو تورکیا لە (90%) پشتى بە هاوردەى نەوت و گازى سرووشتى دەبەست، سێ بەشى لە رووسیاوە هاوردە دەکرد، پێش ئەوەى بەدواى دۆزینەوەى گاز و نەوت لە دەریاى رەش و ناوەڕاست بچێت، لە مانگى ئابى (2020) تورکیاى گەورەترین کێڵگەى گازى سرووشتیە لە دەریاى رەش، لە ساڵى (2020 تاوەکوو 2022) بڕى (710) ملیار مەتر چوارگۆشە گازى  لە دەریاى رەش دۆزییەوە.

ئەردۆغان پێى وایە بە سەربەخۆبوونى تورکیا لە بوارى وزە و کارکردن لەسەر دابەزاندنى وزە بۆ نیوە و پاڵپشتى وەبەرهێنانى وزە و سەرچاوەکانى وەزەى پاک، ئەو ئەرکەى لە ساڵى (2007) کەرتى وزەى تورکى دەستى پێکردووە کامڵ دەبێت، سەرەتا لە رێگەى یاساى رێکخستنى کەرتى وزە دەستى پێکرد، کە درێژکردنەوەى گرێبەستى گەڕان و کارکردنى دەگرتەوە، پاشان کۆنتڕۆڵکردنى دەسەڵاتى وڵات لە ناوچەکانى دۆزینەوە، هەروەها یاساکە پردى پەیوەندى لەنێوان تورکیا و کۆمپانیاکانى ناوخۆیى نێودەوڵەتى بوارى نەوت بەهێزکرد، کە ئەوکاتە چەندین گرێبەستى دۆزینەوە و هەڵکەندنی نەوتیان واژۆکردبوو.

دۆسیەکى ئاڵۆز

دۆسیەى وزە لە دۆسیەکانى لە پێشینەى ئاسایشى نەتەوەیى تورکیایە، حکومەتى ئەردۆغان لێکۆڵینەوە لە هاوسەنگى لە نێوان رێکارى سزادان و لێکەوتەکانى لەسەر ستراتیژی وڵاتەکەى دەکات، کە دەیەوێت ببێتە ناوەندێکى ناوچەیى بۆ وزە، ئەوەش بەهۆى پێگەى جیۆسیاسى و تۆڕە نێودەوڵەتییەکان و ئەو ژێرخانەیە کە لە ماوەى چەند ساڵى رابردوو بونیادى ناوە و هەروەها بڕینى هاوکارییەکانى وزە کاریگەرى نێوان کڕیاران و فرۆشیاران کاریگەرى لەسەر متمانەى تورکیا دەبێت، چ لەسەر ئەوەى ببێتە ناوەندێکى ناوچى بۆ زوە، یاخود ببێتە رێڕەوى وزەى جیهانى.

بەهۆى جەنگى غەزە بارزگانى ئیسرائیل و تورکیا لە (50%) دابەزیووە

تورکیا درکى بە سرووشتى پێگەى گرنگى لۆجستى لە بوارى وزە کردووە، هەروەها درکى بەوەش کردووە سەرەڕاى هەبوونى رێڕەوەى دیکە بەڵام گونجاوترین رێڕەوە و  کەمترین تێچووى بۆ ئیسرائیل هەیە، لە هەمان کاتدا درکى بەوە کردووە خودى ئەو بەریکەوتنە لە سنوورە ئاوییەکان واتا درووستبوونى بەربەست بۆ گەڕانى لە رۆژهەڵاتى ناوەند و هەوڵەکانى بۆ دیاریکردنى سنوورە ئاوییەکان، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دەستپێشخرى سڕکردنى پڕۆژەى هاوئاهەنگى لە بوارى وزە کردووە، بەڵام بە بێ پچڕاندنى پەیوەندییەکان بە شێوەیەکى تەواو لە بورى وزە، بوونى وزە تورکیاى کردووە بە وڵاتێکى ڕێڕەو لە بوارى هاوکارى ناوچەیى و نێودەوڵەتى.

بەڵام بەهۆى قەیرانى مرۆیى لە ئەنجامى هێرشى ئیسرائیل بۆ سەر غەزە، بازرگانى نێوان تورکیا و ئیسرائیل بەراورد بە ساڵى رابردوو بۆ زیاتر لە (50%) دابەزیووە، بەر لە جەنگى غەزە قەبارەى بازرگانی نێوانیان (10) ملیار دۆلار بوو، عومەر بۆلات وەزیرى وزەى تورکیا رایگەیاند، قەبارەى بازرگانى نێوان بۆ نیوە دابەزیووە، بەرەوام ئەو پرسیارە لەسەر سووربوونى تورکیا لە جیاکردنەوەى ئابوورى لە هەر قەیرانێکى دیپلۆماسى دەکرێت، ئایا ئەوە بەسەر هێرشەکانى ئیسرائیل بۆ سەر کەرتى غەزەش جێبەجێ دەبێت.

سەرچاوە: نون پۆست