Nuce Logo

وەرگێڕانى: ئيسماعيل تەها

وليەم ڤان واگنن، توێژەر لە ناوەندەكانى بوارى لێكۆڵينەوەى سياسى لە راپۆرێكدا تيشك دەخاتە سەر پلشەكشەى ئەمەريكا و بەهێزبوونى حووسيەكان، لە نووسينەكەى دەڵێت، لەگەڵ زیادبوونى دەرکەوتنى حکومەتى سەنعا بە سەرکردایەتى ئەنساروڵا، کاتى ئەوە هاتووە ئەوە تێپەڕێنين كە تەنيا بڵێين، حووسيەكان گرووپێكى ياخين.

لە سەرەتاى ئەو جەنگەى ئەو هاوپەیمانیەى سعوودیە دژ بە حوسیەکان لە (2015) دەستى پێکرد، جووڵانەوەى مقاوەمەى یەمەنى بۆ هێزێکى گەورەى سەربازیى گۆڕا، کە سعوودیە بە تەنیا نەیتوانى ملکەچیان بکات، بەڵکوو ئێستا بۆتە هێزێک بەربەرەکانێى ئەو کۆمەڵکوژیەى ئیسرائیل لە غەزە و هێزى دەریایى ئەمەریکا لە گرنگترین رێڕەوە ئاوییەکانى جیهان دەکات.

لێکەوتە ئابووری هێرشى چالاکییە دەرییەکانى یەمەن

لەبەرانبەر ئەو توندوتيژيە بێ پێشينەى كە ئێستا ئيسرائيل دژ بە غزە دەيكات، كە تا ئێستا زياتر لە (20) هەزار هاووڵاتى كوژراوە، كە زۆربەيان ژن و منداڵن، هێزە چەكدارەكانى يەمەن بە سەركردايەتى ئەنساروڵا لە (14) تشرينى دووەمى ساڵى رابردوو رايگەياند، ئەو كەشتيانەى پەيوەنديان بە ئيسرائيلەوە هەيە لە كاتى تێپەڕينيان بە گەرووى باب مەندەب لە دەرياى سوور دەكرێنە ئامانج.

ئەو رێڕەوە بە رێڕەوێكى زيندوو دادەندرێت، وەك دەروازەيەكە بۆ كەناڵى سوێس كە لە (10%) بازرگانى جيهان بەو گەروە تێدەپەڕێت، رۆژانە هەشت مليۆن و (800) هەزار بەرميل نەوت بەو گەروە تێدەپەڕێت.

لە نۆى كانوونى يەكەمى ساڵى رابردوو بزووتنەوەى ئەنساڕولا رايگەياند، دەيەوێت چالاكييەكانى لە دەرياى سوور فراوان بكات ئەو كەشتيانەى  كە بەرەو ئيسرائيل دەچن هەر ناسنامەيەكيان هەبێت دەكرێنە ئامانج، گوتەبێژى هێزە چەكدارەكانى يەمەن رايگەياند، ئەگەر غەزە دەرمان و خواردنى بۆ نەچێت، ئەوا هەموو ئەو كەشتيانەى لە دەرياى سوورەوە بەرەو بەندەرەكانى ئيسرائيل دەچن لە لايەن هێزە چەكدارەكانمان دەكرێنە ئامانج.
تا ئێستا هێزە چەكدارەكانى يەمەن هێرشيان كردۆتە سەر نۆ كەشتى ئيسرائيل و دەستيان بەسەر داگرترووە، ئەو چالاكييانە گەورەترين كۆمپانياكانى گواستنەوەى جيهانيان ناچاركرووە، كە لەوانە كۆمپانياى CMA CGM  و MSC كۆمپانياى BP  و Evergreen بوارى نەوت، كەشتييەكانيان ئاراستەيان بۆ ئەوروپا بگۆڕن، ئەوەش گەشتەكانى دەگاتە (13) هەزار كيلۆمەتر و تێچووى سووتەمەنى زۆرى دەبێت، گەشتەكان دوادەكەون كاتى زۆرى بۆ تێپەڕێن دەوێت، جگە لەوەش تێچووى مووشەكەكان بۆ پاراستنى جووڵەى بازرگانى زيادى كردووە، ئەو هێرشانە مەترسى ئەوەى لێ دەكرێت ببێتە هۆى هەڵاوسانى جيهانى، هەر ئەوەشە ئيسرائيلى تووشى دڵەراوكێ كردووە، كە بە كردەيى تووشى لێكەوتە ئابوورييەكانى بۆ ماوەيەكى درێژتر و توندتركردنى جەنگى لەگەڵ مقاوەمەى فەڵەستينى لە مێژووى ململانێى نێوانيان هەيە.

جەنگى سعووديە و ئيمارات بووە بەهێزكردنى پێگەى حووسيەكان

سەرەڕاى ئەوەش ئەنساروڵا بە مووشەك و فڕۆكەى بێفڕۆكەوان هێرشى كردە سەر شارى ئيلات كە دەكەوێتە كەناراوەكانى باشوورى ئيسرائيل، ئەوەش بووە دابەزينى لە (85%)ى جووڵەى بارزگانى.

ئەو ئاڵۆزييە لە دەرياى سوور رەهەندێكى سەرەكيە كە بۆ تێكدانى ستراتيژيەتى ئاسايشى نەتەوەيى ئەمەريكى لە ساڵى (2022)، كە بە دەقێكى روون هاتووە، پێويستە ئەمەريكا رێگە بەهيچ وڵاتێك نەدات مەترسى بخاتە سەر جووڵەى دەريايى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست، لەوانەى گەرووى هۆرمز و باب مەندەب.

هاوپەيمانيەكى ناچارى

لە وەڵامى هێرشەكانى يەمەن، لويد ئۆستن، وەزيرى بەرگرى ئەمەريكا لە (18) كانوونى يەكەمى ساڵى رابردوو رايگەياند، هاوپەيمانى دەريايى لەگەڵ نزيكەى (20) بە ناوى پارێزگارى گەشەكردن بۆ بەرەنگاربوونەوەى ئەنساروڵا و پارێزگارى رێڕەوى كەشتييەكان لە رێگەى دەرياى سوور.

ئۆستن رايگەياند، هاوپەيمانى نوێى دەرياى لە نێوان بەريتانيا و كەنەدا و فەرنسا و ئيتاڵيا و ئيسپانيا و نەرويج و هۆڵندا و سيچێل و بەحرێن لەخۆى دەگرێت.
لە وەڵامى ئەو قسانەى ئۆستن، محەمەد بەخيتى، ئەندامى مەكتەبى سياسى بزووتنەوەى ئەنساروڵا رايگەياند، هێزە چەكدارەكانى يەمەن پاشەكشە ناكەن، يەمەن چاوەڕوانى قێزەونترين هاوپەيمانييە كە لە مێژووى جەنگەكاندا پێهێندراوە.

پاشان ئاماژەى بەوە كرد، چۆن سەيرى ئەو وڵاتانە دەكرێت كە هاوپەيمانيان دژ بە يەمەن بۆ پارێزگارى لە كۆمەڵكوژى ئيسرائيل درووستكراوە. پاشان ئۆستن و جيك سۆليڤان تووشى ئيحراجى بوون، لەدواى ماوەيەكى كەم هاوپەيمانە سەرەكييەكانى ئەمەريكا كە سعووديە و ميسر بوو رايانگەياند، بەشدارى ئەو هاوپەيمانييە ناكەن، دانيمارك و هۆڵندا و نەرويج كەمترين پاڵپشتيان رايگەياند، ژمارەيەكى كەمى ئەفسەرى دەريايان رەوانەكرد، فەرەنسا رەزامەندى نيشاندا، بەڵام رەتى كردەوە كەشتى زياتر لەو ناوچەيە بڵاوە پێ بكاتە، ياخود كەشتييەكانى بخاتە ژێر دەسەڵاتى سەركردايەتى ئێستاى ئەمەريكا، ئيتاڵيا و ئيسپانيا لەو هاوپەيمانييە دووركەوتنەوە، تەنيا هەشت وڵاتى ناديار مانەوە، ئەوەش لە بنەڕەتەوە گومان دەخاتە ئامادەبوونيان.

بەوەش ئەنساروڵا كۆڵەگەيەكى ديكەى لە كۆڵەگە سەرەكاييەكانى ئاسايشى نەتەوەيى ئەمەريكا وێران كرد، كە هەوڵى بونيادنانى پەيوەندى سياسى و ئابوورى و ئەمنى لە نێوان هاوبەشەكانى خۆى  لە رێگە بەهێزكردنى پێگەى ناوچەيى دەدا، كە پەيكەرى بەرگرى ئاسمانى و دەريايى دەگرتەوە.

شۆڕشێك لە جەنگى دەريايى

پنتاگۆن بۆ بەرگرى لە كەشتييە بازرگانييەكان سيستەمى بەرگرى كە لە فڕۆكە هەڵگرەكان و ك ناوچەكە هەيە بەكاربهێنێت، بەڵام هێزە گەورەكانى جيهان ئێستا زياتر پشت بەخۆيان دەبەستن، خاوەنى توانى سەربازيى پێويست نين بۆ بەرەنگاربوونەوەى هێرسەكانى يەمەن، كەوانە ئەمەريكاش پشت بە مووشە بەهێز و پێشكەوتووەكان دەبەستێت بۆ فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانى ئەنساروڵا كە تێچووێكى كەميان هەيە و ژمارەيەكى زۆريان لەبەردەستە.

ئەنساڕوڵا هێشتى بە تەواوى هێرشەكانى دەست پێ نەكردووە

ئەو راگەيێندراوەى ئۆستن سەبارەت بە پێكهێنانى هاوپەيمانى دواى ماوەيەكى كورت لە بەرەنگاربوونەوەى ئەمەريكى لە (16)ى كانوونى يەكەم، كە لە يەك رۆژ (14) فڕۆكەى بێ فڕۆكەوان هێرشيان كرد.

سێ بەرپرس لە وەزارەتى بەرگرى ئەمەريكا بە رۆژنامەى پۆڵيتيكۆيان رايگەياند، بەرەنگاربوونەوەى ئەو هێرشانە تێچووێكى زۆريان پێويستە و بووە بە سەرچاوەى زيادبوونى نيگەرانييەكان. 

تێچووى مووشەكى (SM-2) كە يو ئێس كارنى بەكارى دەهێنێت، نزيكەى دوو مليۆن و (100) هەزار دۆلارە، ئەوەش لە كاتێدايە نرخى فڕۆكەيەكى بێفڕۆكەوان كە حووسييەكان بەكارى دەهێنن تەنيا دوو هەزار دۆلارە، ئەوەش واتا خستنەخوارەوەى فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكان تەنيا لە رۆژى (16)ى مانگ تێچووكەى (28) هەزار دۆلار بوو، كە تا ئێستا زياتر لە (100) بە فڕۆكەى بێفڕۆكەوان كراوەتە سەر كەشتييەكان كراوە، دەيان كەشتى بازرگانى (35) وڵات بە ئامانج گيراون، بەوەش تێچووى پاراستنى ئەمەريكا زياتر لە (200)  مليار دۆلارە.

ئەگەر ئەنساروڵا لەو ستراتيژييە بەردەوام بێت، ئەوا تێچوو تاكە بەربەربەست نييە، بەڵكوو دەبێتە هۆى ماندووبوونى هێزەكانى ئەمەريكاش، ئەوا مووشەكە پێويستەكان تەنيا بۆ رۆژئاواى ئاسيا نابێت، بەڵكوو بۆ رۆژهەڵاتيش پێويست دەبێت، بۆرتيس كە ناوەندێكى ئەمەريكييە بۆ راوێژكارى ستراتيژى، تێبينى ئەوەى كردووە كە ئەمەريكا هەشت رادار و سەكۆى موشەكى دەريايى لە دەرياى ناوەند و دەرياى سوور هەيە، لەگەڵ (800) مووشەكى جۆرى (SM-2  و SM-6) بەرهەمهێنانى ئەو جۆرە مووشەكە سستە، ئەوەش واتا بەرەنگاريى بەدرەوام دژ هێرشەكانى ئەنساروڵا زۆر بەخێرايى كەم دەبێتەوە و بۆ ئاستێكى مەترسيدار دادەبەزێت، چونكە كۆمپانياى راسيۆنى ئەمەريكى ساڵانە كەمتر لە (50) مووشەكى جۆرى (SM-2) و (200) مووشەكى جۆرى (SM-6) بەرهەم دەهێنێت.

كەبوونەوەى مووشەكەكان دەريايى ئەمەريكا دەخاتە مەترسييەوە، رووسياش نەك تەنيا دەرياى سوور و سپى چالاك دەبێتەوە، بەڵكوو لە زەرياى هێمنيش چالاك دەبێتەوە، هەروەها چينيش هەڕەشەيەكى گەورە دەبێت بە مووشەكە بالستييەكانى، كە خێرايەكەى لە دەنگەكەى زياترە.

لە شيكارييەكەى فۆرتيس هاتووە، هەركات ئەنساروڵا بەردەوام بوو لە بە ئامانجگرتنى بازرگانى دەريايى سە بە ئەمەركيا و وڵاتانى هاوپەيمانى لێكدانەوەكان خراپتردەبن.
لە پوختەكەى هاتووە، ئێمە لەو بوارە گرنگە لەبەدرەم زيانێك داين، ئەوەش لەكاتێدايە ئەنساروڵا تا ئێستا هەوڵى هێرشى فڕۆكەى بێ فڕۆكىەوانى نەداوە، كەشتييەكانى ئەمەريكا لە يەكاتدا رووبەرووى دەيان هەڕەشە بكاتەوە. 

ئەمەريكا زيانى زۆرى بەركەوتووە

سالڤاتورى ميركۆجليانۆ، پسپۆڕ و مامۆستا لە زانكۆى كامبڵ لە ويلايەتى كارۆليناى باكوور رەوانەكردنى ژمارەيەك فڕۆكەى بێفڕۆكەوان بە يەكەوە بۆى هەيە تواناى كەشتيەكى جەنگى پەك بخات، بەڵام لەوەش گرنگتر ئەوە واتاى ئەوەيە دەكرێت هەندێك فڕۆكەى بێ فڕۆكەوان لێدانى كەشتييە بازرگانييەكان تێپەڕێنێت.

سەرەڕاى ئەوەش كەشتييە جەنگييەكانى ئەمەريكا تووشى پرسى نوێكردنەوەى مووشەكە خەزنكراوەكانيان دەبن، تاكە جێگەش بۆ دووبارە پڕچەكردنەوەى كەشتييەكان جيبۆتى بوو، بنكەى ئەمەريكى لە ئەفريقيا، كە لە گۆڕەپانى جەنگ نزيكە. بەڵام پسپۆڕان جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە ئەو كەشتييانەى دەرياى سپى لە بنكەى ئەمەريكى لە يۆنان و ئيتاڵيا پڕچەك دەكرێنەوە، ياخود لە دوورگەى بەحرێن لە كەنداو، كە ئەركى پاڵپشتى چالاكى دەرياى و بارەگاى ناوەندى هێزە دەرياييەكانى ئەمەريكا و گەشتى گەلى ئەمەريكى لە ئەستۆيە.
بەرانبەربوونەوەى گەورە
عەبدولغەنى ئيريانى، كە يەكێك لە گەورە لێكۆڵەرانى ناوەندى سەنعايە بۆ لێكۆڵينەوەى ستراتيژى بەو جۆرە وەسفى دۆخى وڵاتەكەى دەكات، كە حاڵتێكە تەكنەلۆژيا بەرانبەربوونەوەى گەورەى هەيە، ئەو لێكۆڵەرە كە بۆ رۆژنامەى نيويۆرك تايمز قسەى كردووە دەڵێت، فڕۆكەكانى ئێوە لە جۆرى (ئێف 15) تێچووكەى مليۆنان دۆلارە هيچ واتايەكى نييە، چونكە فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى لاى ئێمە تێچووەكەى چەند هەزار دۆلارێكە هەمان زيانى هەيە.

تێچووى مووشەكەكانى ئەمەريكا بە هى حووسييەكان بەراورد ناكرێت

لە هەمان كاتدا سوپاى ئەمەريكا سيستەمى چەكى گرانبەها و تەكنەلۆژياى بە قازانجێكى زۆر بۆ پيشەسازى سەربازى وەك فڕۆكەى جەنگى جۆرى (ئێف 15) دابين كردووە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا تواناى بەرهەمهێنانى چەكى پێويستى بۆ جەنگى كردەيى و سەركەوتن لەو جەنگە راستەقينەى لە جيهان لەگەڵ لايەنى بەرانبەر نييە، كە بە جۆرێك بۆتە پێويستييەكى زۆر گرنگتر.

ئەمەريكا لە يەمەن رووبەڕووى ئاڵنگەرى گەورە بۆتەوە، بەهۆى ئەو كێشەى كە لە كاتى چوونى ناڕاستەوخۆى بۆ جەنگى دژ بە رووسيا لە ئۆكراينا رووبەڕووى بۆتەوە، بەرپرسانى ئەمەريكى دان بەوە دادەنێن كە لەدواى نزيكەى دووساڵ وڵاتەكەيان تووشى شكست بووە.

مۆسكۆ بنكەيەكى درووستكردنى  پيشەسازى بەرهەمهێنانى هەزاران مووشەك بە تێچووێكى كەم كە لە جۆرى (152) مليم، ئەوەش بۆ پڕكردنەوەى پێداويستييەكانى جەنگێكى درێژخايانە.

ئەمەريكا لە يەمەن رووبەرووى ئاڵنگەرى گەورە بۆتەوە

ئەمەريكا بە هەموو سادەيەكەوە ئەوە ناكات،  چونكە لە باشترين دۆخدا كۆمەڵەى پيشەسازى جەنگ لە واشنتن ساڵانە (288) مووشەك بەرهەم دەهێنێت، چاوەڕان دەكرێت لە ساڵى (2028) بگات بە يەك مليۆن، ئەوەش هێشتا ناگات بە نيوەى توانى پيشەسازى رووسى.

بەگوێرەى پسپۆڕانى رۆژئاوايى تێچووى يەك مووشەكى عەيار (152)ى رووسى (600) دۆلارە، ئەوەش لە كاتێدايە بەرهەمهێنێنانى مووشەكێكى هاوشێوە (155) مليم لە هەر وڵاتێكى رۆژئاوايى تێچووەكەى لە نێوان پێنج بۆ شەش هەزار دۆلارە.

هاتنەناوەوەى ئێران
ئەگەر ئێران پاڵپشتى ئەنساروڵا بكات، ئەوا دۆخى ئەمنى بۆ ئەمەريكا زۆر خراپ دەبێت، ئەوەش بە كردەيى سەرەتاكانى دەركەوتووە، لە (23) كانوونى يەكەم لەسەرەتاى جەنگى ئيسرائيلەوە ئەمەريكا بە ئاشكرا ئێرانى تۆمەتباركرد كە كەشتييە بازرگانييەكان دەكاتە ئامانج، كە گوايە مادەى كيمياوى ژاپۆن دەگوازێتەوە، بۆيەش لە كەناراوەكانى هندستان بە فڕۆكەى بێ فڕۆكەوان كردنييە ئامانج، بەڵام تاران نكۆڵى لەو قسانە كرد و بە تۆمەتى ناوبردن، گوتيشى ئەگەر ئيسرائيل كۆمەڵكوژييەكان لە غەزە نەوەستێنێت رێڕەوە ئاوييەكان دادەخات. محەمەد رەزا نەقدى، بەرپرس لە سوپاى پاسدارانى ئێران رايگەياند، لەگەڵ بەردەوامى تاوانەكانى ئيسرائيل دەبێت ئەمەريكا و هاوپەيمانەكانى چاوەڕوانى بەرەنگاربوونەوەى نوێ و داخستنى رێڕەوەكانى ديكەش بكەن.

ئێران هەڕەشەى توند لە ئيسرائيل دەكات

لە (24) كانوونى يەكەم ئێران رايگەياند، هێزە دەريايەكانى كڵاوەى مووشەكى كرۆزى زيرەكيان بە كامڵى زياد كردووە، لەوانەش مووشەكەكانى دەتوانن هەزار كيلۆمەتر بڕۆن، ئامانجيان بگۆڕان، موشەكێكيدەيان (100) كيلۆمەتر دەڕوات، دەتوانن لە كەشتييە جەنگييەكانيان باربكەن، لەگەڵ ئەوەشدا دەتوانن لە بەرەى لوبنان و سووريا و عێراق و فەڵەستين فشار بخەنە سەر هێزەكانى ئەمەريكا و ئيسرائيل، ئێستاش لە يەمەن، هاتنە ناوەى ئێران بۆ ئەو ململانێيە مەترسى زياتر دەخاتە سەر ئەمەريكا، بەتايبەت ئەمساڵ هەڵبژاردنى سەرۆكايەتييە. 
كۆمەڵكوژى وەك سياسەتى دەرەكى
كەواتە تا چەند جۆ بايدن، سەرۆكى و ئەمەريكا ئەنتۆنى بلينكن، وەزيرى دەرەوە و جيك سۆليڤان ئاسانكارى بۆ بەردەوامى كۆمەڵكوژى ئيسرائيل لە كەرتى غەزە دەكەن، سەرەڕاى مەترسييەكانى قەرزە زۆرەكان هەر سێ پەبەندن بە كاهاوكارى ئيسرائيل و ئۆكراينا، ئەوەش چەندين پرسيار لەسەر ئەو سێيە درووست دەكات.

ئەگەر مەترسييەك لەسەر ئاسايشى دەريايى ئەمەريكا لە زەرياى هێمن بۆيە ببێتە هۆى دووبارە هەڵسەنگاندنەوەى ئەو دۆخە لە ماوەيەكى نزيكدا، ئەوەش وادەكات ئەمەريكا دەست بۆ بژاردەى سەربازيى لە يەمەن ببات، بەڵام ئەوەش ئاراستەيەكەى لێكەوتەى ئەخلاقى و جيۆسياسى هەيە.
لەبەر قورسى بەرەنگاربوونەوەى ئەنساروڵا، هەندێك لە دامەزراوەى ئاساييشى نەتەوەيى ئەمەريكا داوا دەكەن هێزەكانى ئەمەريكا راستەوخۆ لە يەمەن بدەن.
لە (28) كانوونى يەكەم، مارك فۆكس و جۆن ميلەر فەرماندە لە هێزەكانى ئەمەريكا رايانگەياند، لێدان و لاوازكردنى تواناكانى ئێران و ئەنساروڵا بەرانبەر كەشتييەكان پێويستى بە لێدانى ئەو هێزانەيە كە بەرپرسن لە هێرشەكان لە يەمەن، بەڵام لەو قۆناغەش كەس نايەوێت ئەو كارە بكات.

يەمەن بە سەركەوتووى لە جەنگى هەشت ساڵەى سعووديە و ئيمارات دەرچوو

يەمەن لەو جەنگە دەرچوو، كە ماوەى هەشت ساڵ سعووديە و ئيمارات سەركردايەتى دەكرد، كە بووە هۆى خراپترين قەيرانى مرۆيى لە جيهان، هەردوو وڵاتى كەنداو بۆمبى ئەمەريكيان بۆ كوشتانى هەزاران يەمەنى بەكار هێنا، گەمارۆى ئابووريان خستەسەر بووە مردنى هەزاران كەس بەهۆى برسێتى و نەخۆشييەوە.
بەگوێرەى جيفرى باشمان مامۆستا لە زانكۆى ئەمەريكى سعووديە و ئيمارات كۆمەڵكوژيان لە هەموو لايەنەكانى ژيان لە يەمەن ئەنجام داوە، ئەوەش بەبێ هاوكارى ئەمەريكا نەدەكرا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەنساروڵا بەسەركەوتوويى لێى دەرچوون، ئەگەر پاڵپشتى ئەمەريكا بۆ ئەو دوو كۆمەڵكوژييە لە جيهانى عەرەبى بەس نەبێت، ئەوا لەلايەنە سێيەميش جێگير بكرێت.

سەرچاوە: ماڵپەڕى كارديل