هەژموونى توركيا لە كيشوەرى ئەفريقيا رێگە لە فەرەنسا دەگرێت
نوچەنێت:
ئه‌و شاندانه‌ی ئه‌ردۆغان سه‌رۆكایه‌تی ده‌كات، پێكدێت له ژماره‌یه‌ك وه‌زیر و بزنسمان، نه‌خشه‌ی كاره‌كانی چه‌ندین رێككه‌وتنی ئه‌منی و ئابووری و كردنه‌وه‌ی پڕۆژه‌ی گه‌وره‌ی به هاوبه‌ش له‌خۆده‌گرێت، ئه‌وه‌ش بۆ په‌ره‌پێدانی هاوبه‌شی ئه‌فریقیا و توركیایه لەو بوارانەى جێى بایه‌خی هه‌ردوو لايە.
لە پاڵ ئەو سەردانانەش ساڵانە چه‌ندین كۆنگره و كۆنفڕاس و چالاكی ئەنجام دەدرێت، ئەوەش وايكردووە قه‌باره‌ی هاوكاری دوولایه‌نه‌ی ئابووری و سه‌ربازی و كه‌لتووری به‌رده‌وام زیاد بێت، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش هه‌ژموونی توركیا له‌و ناوچه‌یه زیاد ده‌بێت، به رای زۆربه‌ی شاره‌زیان فراوانبوونى هه‌ژموونی توركیا، له‌سه‌ر حیسابی كۆڵۆنیالیزمی كۆنه، به‌تایبه‌ت فه‌ره‌نسا، كه ئەو ناوچەيە پاشكۆى خۆى ده‌زانێت.
توركیا و فه‌ره‌نسا له ئه‌وروپا و رۆژهه‌ڵاتی ناوه‌ڕاست و جیهانی عه‌ره‌بی ململانێيانە، به‌ڵام ئه‌فریقیا گۆڕه‌پانێكی نوێی ململانێى نێوانیانه، له (20) ساڵی رابردوو توركیا له دروستكردنی هاوبه‌شیه‌كی به‌هێز و هه‌ژموونی ستراتیژی له كيشوەرى ئه‌فریقیا سه‌ركه‌وتوو بووە، له‌سه‌ر ئاستی گشتیش خه‌ڵكی ئه‌و ناوچه‌یه تووڕه‌ییان بەرانبەر فه‌ره‌نسا زیادی كردووە، له به‌رانبه‌ردا پێشوازیی گەرم له رۆڵی توركیا دەكەن، ئه‌فریقییه‌كان له رێگەى وه‌به‌رهێنان و كاری پێكه‌وه‌یی ئه‌نقه‌ره‌يان لا خۆشەويستر بووە.
به‌ره‌و پێشچوونی په‌یوه‌ندیی توركیا و ئه‌فریقیا
له (20) ساڵی رابردوو په‌یوه‌ندی توركیا و ئه‌فریقیا زۆر بەهێز بووە، تا گه‌یشته هاوبه‌شی ته‌واو له هه‌موو سێكته‌ره‌كان، ئه‌وه‌ش وایكردووه كیشوه‌ری ئه‌فریقیا له سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌ی توركیا بایه‌خێكی تایبه‌تی هه‌بێت، له (2002) كاتێك پارتی دادوگه‌شه‌پێدان هاته سه‌ر ده‌سه‌ڵات، ده‌ستی به په‌یڕه‌وكردنی ئه‌و سیاسه‌ته كرد، له (2003) حكومه‌تی توركیا به فه‌رمی ستراتیژیه‌تی نوێی به‌رانبه‌ر ئه‌فریقیا راگه‌یاند، ناونیشانی سیاسه‌ته نوێيەكه‌ی به‌و جۆره بوو، "ستراتیژیه‌تی په‌ره‌پێدانی په‌یوه‌ندی ئابووری له‌گه‌ڵ وڵاتانى ئه‌فریقیا".
له (2005) حكومه‌تی توركیا رایگه‌یاند، "ئه‌مساڵ ساڵی ئه‌فریقیایه، به‌و جۆره توركیا له یه‌كێتی وڵاتانى ئه‌فریقيا له (2005) بووه ئه‌ندامی چاودێر، پاشان له (2008) بوو به هاوبه‌شی ستراتیژی."
به‌و شێوه‌یه په‌یوه‌ندی نێوان توركیا و كیشوه‌ری ئه‌فریقیا به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو بەهێز بوو، له‌دوای لووتكه‌ی یه‌كه‌م و دووه‌می نێوانیان كه له ئیسته‌نبوڵ و مالابۆی پایته‌ختی غینیای ئیستیوا له ساڵانی (2008 و 2014) به‌سترا، لووته‌ی سێيەم له ساڵی رابردوو به‌شداری (16) سه‌رۆك وڵات و (102) وه‌زیر له ئیسته‌نبوڵ به‌سترا.
بایه‌خدانی حكومه‌تی ئه‌ردۆغان به وڵاتانی ئه‌فریقیا بێ پێشینه‌یه، ئه‌وه‌ش له رێگه‌ی دامه‌زراندنی كۆمپانیای هاوبه‌شی ئابووری و دیپلۆماسیه‌تی درێژمه‌ودا و زیادبوونی سه‌ردانی به‌رده‌وامی دوو لایه‌نه له‌گه‌ڵ ئه‌و وڵاتانه و واژۆكردنی رێككه‌وتنامه و لێكتێگه‌یشتنی هاوبه‌ش له نێوان ئه‌نقه‌ره و وڵاتانی ئه‌و كیشوه‌ره.
ئێستا توركیا بۆته یه‌كێك له وڵاتانەى تۆڕێكى دیپلۆماسیی زۆر بەهێزى له ئه‌فریقیا هه‌یه، له ساڵی (2002) ته‌نیا (12) باڵیۆزخانه‌ی له‌و كیشوه‌ره هه‌بوو، ئێستا (43) باڵیۆزخانه‌ی هه‌یه، له‌و نزیكانه‌ش باڵیۆزخانه له غینیا بیساویش ده‌كاته‌وه، ئامانجیه‌تی ژماره‌ی باڵیۆزخانه‌كانی (49) بكاته‌وه، له به‌رانبه‌ریشدا ژماره‌ی باڵیۆزخانه‌ی وڵاتانی ئه‌فریقیا له (10) باڵیۆزخانه‌وه گه‌یشتۆته (37) باڵیۆزخانه.
سه‌ردانه‌كانی ئه‌ردۆغان بۆ ئه‌فریقیا
به‌ر له‌و سه‌ردانه‌ی مانگی تشرینی یه‌كه‌می ساڵی رابردوو، ئه‌ردۆغان سه‌ردانی ئه‌نگۆلا و نه‌یجیریا و تۆگۆی كرد.له مانگی ئازاری ساڵی (2018) سه‌رۆكی توركیا سه‌ردانی مۆریتانیا و جه‌زائیر و مالیی و سه‌نیگالی كرد. له مانگی ئازاری (2016) سه‌ردانی ساحل لعاج و غانا و نه‌یجیریا و غینیای كرد. له (2015) سه‌ردانی ئه‌سیوبیا و جیبۆتی و سۆماڵی كرد.
له (2005) تا ئێستا به سیفه‌تی سه‌رۆك وه‌زیران و پاشان سه‌رۆكی وڵات، زیاتر له (40) سه‌ردانی وڵاتانی ئه‌و كیشوه‌ره‌ی كردووه.
په‌یوه‌ندیی ئابووری
له ساڵی (2003) په‌یوه‌ندی ئابووری نێوان توركیا و وڵاتانی ئه‌و كیشوه‌ره، ته‌نیا پێنج ملیار و (400) ملیۆن دۆلار بوو، به‌ڵام له (2020) گه‌یشته (25) ملیار و (400) ملیۆن دۆلار، به‌گوێره‌ی ئاڵۆگۆڕی نێوانیان هه‌ردوولا خواستی ئه‌وه‌یان هه‌یه ئه‌و قه‌باره‌یه بگات بە (50) ملیار دۆلا ، سه‌باره‌ت به وه‌ربه‌رهێنانی توركیاش لە وڵاتانى ئەو كيشوەرە له (2020) گه‌یشته شه‌ش ملیار دۆلار.
له میانه‌ی چالاكییه‌كانی لووتكه‌ی وڵاتانی ئه‌فریقیا ــ توركیا له كۆتایی ساڵی رابردوو، ئه‌ردۆغان رایگه‌یاند، "له (11) مانگى ئه‌مساڵ بری ئاڵۆگۆڕمان گه‌یشتۆته (30) ملیار دۆلار، له ئاینده ئه‌و بڕه ده‌گاته (75) ملیار دۆلار.
له مانگی تشرینی یه‌كه‌می ساڵی رابردوو، كۆڕبه‌ندی سێیه‌می ئابووری توركیا ئه‌فریقیا به ئاماده‌بوونی نزیكه‌ی سێ هه‌زار بزنسمان كاره‌كانی ده‌ست پێكرد، نزیكه‌ی (1600) كه‌س له (45) وڵاتی ئه‌فریقیا به‌شدار بوون، وه‌زیر و یه‌رپرسانی باڵای (34) وڵاتی ئه‌فریقیای تێدا بوو.
له‌گه‌ڵ دروستكردنی ناوچه‌ی بازرگانی ئازاد لە ئه‌فریقیا، وه‌به‌رهێنه‌رانی توركیا ده‌توانن پاڵپشتی له وه‌به‌رهێنان له‌و كیشوه‌ره بكه‌ن و ریكلام بۆ كاڵاكانی خۆیان له‌و وڵاتانه بكه‌ن، بەهۆى هه‌بوونی كه‌مترین باجی گومرگ دەبێتە هۆكارى بەهێزبوونيان لەو ناوچەيە، كه ژماره‌ی دانیشتوانی ده‌گاته نزیكه‌ی یه‌ك ملیار و (300) ملیۆن كه‌س، له ساڵی رابردوو ئه‌ردۆغان رایگه‌یاند، "ئێمه به‌رده‌وام ده‌بین له رێككه‌وتنی ناوچه‌ی بازرگانی ئازاد له كیشوه‌ری ئه‌فریقیا، كه لە یه‌كی كانوونی دووه‌می ساڵی رابردوو كه‌وتۆته بواری جێبه‌جێبكردن."
هه‌ردوولا بۆ قۆناغی نێوان (2022 تا 2026) یاداشتی لێكتێگه‌یشتنیان واژۆ كردوو، كه تێیدا هاتووه، له‌گه‌ڵ ئه‌فریقیا له پێنج بواری سه‌ره‌كی كه بازرگانی و وه‌به‌رهێنان و ئاشتی و ئاسایش و حكومه‌ت و فێركردن و گه‌نجان گه‌شه‌ی ئافره‌تان، ژێرخانى گه‌شه‌ی كشتوكاڵ و به‌هێزكردنی ته‌ندروستی له پێناو رووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی نه‌خۆشییه‌كان كارده‌كه‌ین.
په‌یوه‌ندیی ئه‌منی و سه‌ربازی
چەندين فۆڕمى جياواز لە په‌یوه‌ندی سه‌ربازی نێوان توركیا و ئه‌فریقیا هه‌یه، لە وڵاتى سۆماڵ بنكەى سەربازى كردۆتەوە، لە ليبيا پاڵپشتی ده‌سه‌ڵاتی شه‌رعی دژ به هه‌ڕه‌شه سه‌ربازییه‌كانی سوپاى ليبيا كرد، لە هەندێك وڵاتيش ئەركى سەربازيى توركيا پێدانی ئه‌زموونی پیشه‌یی به سوپا و دابینكردنی پێداویستی سه‌ربازی و فرۆشتنی فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وانی شه‌ڕكه‌رە.
گۆڤاری مانگانه‌ی "كابیتاڵ"ی فه‌ره‌نسی ئاماژە بەوە دەكات، "توركیا وه‌ك نانی گه‌رم فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وان ده‌فرۆشێت، دوای سه‌ركه‌وتنه‌كانی له ئازه‌ربیجان له شه‌ڕی ئه‌رمینیا، توركیا ده‌یه‌وێت له ئه‌فریقیا په‌ره به تواناكانی ئه‌و كه‌رته بدات، له بواری بازرگانی و هاوكاری زیاتر بچێته پێشه‌وه، به‌تایبه‌ت متمانه‌ی زۆر به فڕۆكه‌ی بێفڕۆكه‌وانی توركیا هه‌یه."
بەگوێرەى ئەو گۆڤارە فەڕەنسيە توركيا بە پلەى سێيەم فۆكەسى لەسەر پرسە ئەمنييەكانە، بۆ ئەوەش بنكەى سەربازى لە سۆماڵ و مەغريب هەيە، هەروەها لە مانگى ئەيلوولى رابردوو فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى بە تونس مەغريب فڕۆشتووە، گرێبەستى يەكەم لەگەڵ مەغريب (12) فڕۆكەى جۆرى بەيرەكدارى پێفرۆشتووە.
لە سەردانى تشرينى يەكەمى ساڵى رابردوو ئەنگۆلا داواى كردووە ژمارەيە فڕۆكە لە توركيا بكڕێت، هەروەها لەگەڵ ئەسيوبياش لە ساڵى رابردوو بە بڕى (94) مليۆن دۆلار رێككەوتنى كڕينى پێداويستى سەربازييان واژۆكرد.
گۆڤارى كاپيتاڵ ئەوەشى ئاشكرا كردووە، توركيا لە رێگەى فرۆشتنى فڕۆكەى بێفڕۆكەوان گفتوگۆ لەگەڵ وڵاتان دەكات، ئەوەش وايكردووە زياتر براوە بێت، هاوكارييەكانيشى لەگەڵ ئەفريقيا لە بوارى سەربازى تەنيا پێدانى چەك و پێداويستى نييە، سوپاى تۆگۆ بە هاوكارى توركيا نوێكراوەتەوە، توركيا مەشقى بە سوپاى ئەو وڵاتە كردووە بۆ پاكردنەوەى كێڵگەكانى مين، ئێستا توركيا لە وڵاتانى ئەفريقيا (37) نووسينگەى سەربازيى هەيە.
وردەكارى رێككەوتنى سەربازى توركيا لەگەڵ نەيجەر بڵاوكرايتەوە، بەگوێرەى ئەو زانيارييانە توركيا لە نزيك سنوورى ليبيا لە نەيجەر بنكەيەكى سەربازى دامەزراندووە، بەمەش لەو ناوچەيە پێگەى خۆى بەهێزتر دەكات، ئێستا توركيا بە ئاشكرا بنكەى سەربازى لە ليبيا و سۆماڵ و نەيجەر هەيە، بنكەى نەيجەر جگە لە چەكى قورس، فڕۆكەى بەيرەكدار تى بى 2 تێدايە.
وڵاتانى نەيجەر و تۆگۆ و چاد و ئەسيوبيا و سۆماڵ فڕۆكەى بێفڕۆكەوان و پێداويستى ترى سەربازييان لە توركيا كڕيووە.
لەو سەردانەى ئێستاى ئەردۆغان، فيليكس چيسكيدى، سەرۆكى كۆنگۆ رايگەياند، "داوامان لە توركيا كردوو، هاوكارييمان بكات بۆ نەهێشتنى گرووپە تيرۆرستييەكانى رۆژهەڵاتى وڵاتەكەمان."
هاوكارى كولتوورى
يەكێكى تر لەو بوارانەى توركيا لە ئەفريقيا پێگەى خۆى پێ بەهێز دەكات، بوارى كلتوورى و ئايينى و رۆشنبيرييە، حكومەتى توركيا تاێئستا (22) نووسينگەى رێكخراوى (تيكا)ى لەو كيشوەرە كردۆتەوە.
لە رێگەى نۆژەنكردنەوەى دوورگەى سەواكينى عوسمانى لە سوودان و مزگەوتەكانى دەوڵەتى عوسمانى وەك مالى و غانا، كە زۆربەى مەسيحين پێگەى بە هێز دەكاتەوە، كە لە (2017) لە ئەكرا مزگەوتێكى نۆژەن كردەوە لەسەر شێوەى ئەندازيارى عوسمانى دروست كرابوو.
زۆربەى كارەكانيان لە چوارچێوەى كارى خێرخوازيي، وەك بەربانگى ئێواران لە مانگى رەمەزان و دابەشكردنى خۆراكە، هەندێك پڕۆژەى مرۆيى وەك پڕۆژەى ئاوى كشتوكاڵى و دروستكردنى نەخۆشخانە هەيە.
ئەو كارانەش لە رێگەى دەزگاكانى سەرۆكايەتى كاروبارى ئايينى و پەيمانگەى يونس ئيمرە، كە هاوشێوەى پەيمانگەى فەڕەنسيە، ياخود ئاژانسى هەواڵى ئەنادۆڵ و مانگى سوورى توركى و وەفقى عەزيز مەحمود هەدائى و دەستەى فرياگوزارى مرۆيى و مافى مرۆڤ و ئازادييەكان ئەنجام دەدرێت.
كارى پەروەردەيى يەكێكە لە رەهەندە سەرەكييەكان هێزى نەرمى توركيا، كە لە بنەڕەتەوە گولەنييەكان ئەو كارەيان لە ئەستۆگرتبوو، قوتابخانەيان بە زمانى ئينگليزى، يا فەڕەنسى دەكردەوە، بەڵام لە دواى كودەتاكەى هاوينى (2016) حكومەتى توركيا ئەو ئەركەى گرتە ئەستۆى خۆى لە رێگەى دەزگاى (مەعارف) كە بەشى پەروەردە و فێركردنى سەربە وەزارەتى دەرەوەيە كارەكان ئەنجام دەدات، تا ئێستا (23) لقى لە كيشوەرى ئەفريقيا هەيە.
ململانێى فەرەنسا و توركيا
لە كاتى ململانێكانى ئەنقەرە و پاريس سەرۆك كۆمارى توركيا راگەياند، "هاوكارييەكانمان بۆ وڵاتانى كيشوەرى ئەفريقيا داگيركەرانى ئەو ناوچەى نيگەران كردووە." بۆ راكێشانى سەرنجى وڵاتانى ئەو وڵاتانەش ئەردۆغان جەختى لەسەر ئەوە كردووە، "توركيا لە پێناو جيهانێكى دادپەروەرانەتر لە خەبات بەردەوام، ئەوەش داگيركەرانى نيگەران كردووە، ئێمە لەگەڵ ئەفريقيا لەبرى ململانێ و كوشتن پێكەوە هاوكار دەبين."
زۆربەى ئەو وتارانەى ئەردۆغان ئاڕاستەى ئەفريقييەكانى دەكات، هەڵگرى پەيامى دژ بە فەڕەنسان، چونكە رەخنە لە رابردووى داگيركارى ئەو ناوچانە دەگرێت، لە يەكێك لە وتارەكانى دەڵێت، "هەرگيز ئێمە سياسەتى داگيركارى كۆن بە ميكانزمى نوێ پەيڕەو ناكەين، بەڵكو لەگەڵ برايانمان لەو وڵاتانە هەوڵدەدەين لە كارەكانيان سەركەوتووبن."
ئەوانەشى لەو ناوچانە پاڵپشتى هەژموونى توركيا دەكەن، پێيانوايە، ئەو هاوكارييانە رۆژئاواى بێتاقەت كردووە، چونكە ئەوان وا ڕاهاتبوو كە تواناكانى ئەو ناوچانە لەسەر حيسابى ملكەچكردنى گەلانى ئەفريقيا لاواز بكەن و سامانى سروشتيان ببەن، فراوان بوونى توركيا لەسەر حيسابى پاشەكشەى وڵاتانى داگيركەرە، توركيا لەسەر بنەماى بەرژەوەندى هاوبەش كارييان لەگەڵ دەكات، ئەوەش پێچەوانەى فەڕەنسايە كە سامانێكى زۆرى ئەو ناوچانەى بۆخۆى بردووە.
رۆژنامەكانى فەڕەنسا بە فراوانى رووماڵى سەردانەكانى ئەردۆغان بۆ ئەو كيشوەرە دەكەن، ئەوەش رەنگدانەوەى ئەو نيگەرانييەى وڵاتەكەيانە بەرانبەر زيادبوونى هەژموونى توركيا و قەبارى ئابوورى و سەربازى نێوان توركيا و كيشوەرى ئەفريقيا، كە لەسەر حيسابى هەژموونى فەڕەنسايە، لەگەڵ زيادبوونى رۆڵى توركيا، هەژموونى فەرەنساش لەو ناوچەيە پاشەكشەى كردووە.
رۆژنامەى لۆمۆندى فەرەنسا سەبارەت بە سەردانى ئەردۆغان بۆ ئەفريقيا بڵاويكردەوە، فراوانى بازرگانى توركيا وەك هێزى نەرمە، هەنگاو هەنگاو بەهێزتر دەبێت، ئەنقەرە لە رێگەى قووڵكردنەوەى هاوكارى ئەفريقيا گواستيەوە بۆ بوارى ئەمنى و سەربازى، ئەوەش مايەى نيگەرانى فەڕەنسايە.
نيگەرانييەكانى فەرەنسا لە چوونى توركيا بۆ ئەفريقيا، مۆركێكى سياسى وەرگرتووە، لە ساڵانى (2020-2021) كاتێك ئەنقەرە سوپاى رەوانەى ليبيا كرد، ململانێى نێوانيان زيادى كرد، پاشان توركيا رێككەوتنى سەربازى لەگەڵ نەيجەر و ئيسيوبيا و چاد و تۆگۆ واژۆ كرد، دواى كودەتاى مانگى ئابى ساڵى (2020) توركيا يەكەم وڵات بوو پەيوەندى لەگەڵ حكومەتى كاتى مالى دروست كرد، ئەوەش بووە مايەى نيگەرانى پاريس.
بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەندێك بە چاوى گومانەوە سەيرى زيادبوونى هەژموونى توركيا لە ئەفريقيا دەكەن، زۆر بە توندى رەخنە لەو پەيوەنديانە دەگرن، ئەوانە پێيان وايە، شەڕى ئەنقەرە و پاريس لە ليبيا و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەگوازرێتەوە بۆ كەناراو و بيابانەكانى ئەفريقيا، ئەوەش دەبێتە كێشە ناوچە هەژار نيشينە.
بەرەو پێشچوونى پەيوەندى توركيا و ئەفريقيا لە (20) ساڵى رابردوو، بووە زيادبوونى هەژموونى توركيا، هەوڵەكانى ئەردۆغان لە پێناو بەرژەوەندى وڵاتەكەى و زيادبوونى رۆڵى ستراتيژى و قورسايى لە ناوەندەكانى ناوچەكە و نێودەوڵەتى لەگەڵ فەرەنسا رووبەڕووى يەكتر بوونەوە، بەڵام لە كۆتاييدا ئەو بەريەكەوتنە لە كيشوەرى ئەفريقيا لە بەرژەوەندى توركيا دەبێت.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment