د.فازڵ نه‌بى: نه‌مانى به‌شه‌ بودجه‌ى هه‌رێم له‌ عێراق به‌ هۆى هه‌ڵه‌ى خۆمانه‌وه‌ بوو دیمانە

چنار خۆشناو -تایبه‌ت به‌ نوچه‌نێت

د.فازڵ نه‌بى كه‌ پێشتر بریكارى وه‌زاره‌تى دارایى عێراق بوو و مامۆستاى زانكۆ بوو، له‌ دیمانه‌یه‌كى تایبه‌تى نوچه‌نێت باس له‌ دوو كێشه‌ى سه‌ره‌كى دارایى هه‌رێمى كوردستان و عێراق ده‌كات، یه‌كێكیان په‌یوه‌ندى به‌ به‌شه‌ بودجه‌ى هه‌رێمى كوردستانه‌وه‌ هه‌یه‌ و دووه‌میان كێشه‌ى به‌رزبوونه‌وه‌ى دۆلاره‌، د. فازڵ نه‌بی جیا له‌وه‌ى له‌م دیمانه‌یه‌ به‌ وردى له‌ رووى داراییه‌وه‌ باس له‌ كێشه‌كان ده‌كات، پێیوایه‌ كێشه‌ى سه‌ره‌كى له‌ هه‌رێم و به‌غدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌سى شیاو له‌ شوێنى شیاو دانانرێت.

نوچەنێت: پرۆژە یاسای بودجەی (2023) کەی پەسند دەکرێ؟

د.فازڵ نەبی: دەزانی کێشەی ئێمە له‌ بابه‌تى بودجه‌  چییە، کە هەموو کات کوردستان کێشەی بۆ دروست دەبێت لەگەڵ هەموو حکومەتە یەک لەدوای یەکه‌كان. ئێمە وەکو کوردستان کارەکانی خۆمان بە کۆنکرێتی نەکردووە، رێكکەوتنی لاوه‌كى دەکەین رێمکەوتنی كاتى دەکەین  لەگەڵ حکومەتەکان، ئه‌م جۆره‌ رێككه‌وتنانه‌یش تا سەر نییە، هەر چركه‌ساتێكه‌ کابرا لێت پەشیمان دەبێتەوە.

200 ملیار دیناره‌كه‌ى هه‌رێم له‌ یاسا جێگرنه‌كراوه‌

بەڵام ئەگەر تۆ ئیشی خۆت بە یاسایی کرد، بە یاسای بودجە بە یەکجار لەیەک قۆناغدا  تۆ ئیشی خۆت چەسپاند، تەواو ئەو ئیشە دەڕوات، هەر حکومەتێک لە دوای ئەوان بێت ئیشەکە دەڕوات ئێمە تا (2017) کاتێ لە بەغدا بووین رێژەی هەرێمی کوردستان (٪17) بوو وەک بڕه‌ پاره‌یش هه‌رێمى كوردستان هه‌میشه‌ بڕێكى باشى هه‌بوو. پاشان کە ئێمە هاتینەوە ساڵی (2018) عەبادی ئەو (٪17) کردە (12%) چونکە کەس لەوێ نەبوو بەرگریی بکات. کاک هۆشیار زێباریش له‌ وه‌زاره‌تى دارایى نەما، بێگومان کاک هۆشیار پێش من گەڕایەوە من لەدوای ئەو بە سێ تا چوار مانگ گەڕامەوە کە کەس نەبوو بەرگری بکات بۆ ئەمە، ئەوە ساڵێک رۆیشت لە بودجەی (2018) کە بودجەی (2019) هات من خۆم داوام لە حکومەتی هەرێم کرد کە با دابنیشین لەسەر بودجەی (2019) قسە بکەین ئەو کات من لێرە خانەنیشین بووم، ئەو کات رێوشوێن دابنێین ئەو شانده‌ى دەچێتە بەغدا بۆ ئەوەی بزانینن چ دەکات.

ئەو کات کاک نێچیرڤان سەرۆکی حکومەت بوو، کۆبوونەوەیەکی بە وەزیری دارایی رێباز حەملان رێکخست دانیشتین و پێشنیارى خۆمان كرد، ئەو پێشنیارانه‌ى من خستمه‌ڕوو، ئەوان لەگەڵی بوون، پێشنیاریش هەبوو لاوەکی بوو. لەبەر چ ئەو پێشنیارانه‌م دا و گووتم ئێستا هەم وەزیری دارایى کوردە ئەو کات کاک فوئاد حوسێن بوو، هەم سەرۆک وەزیران دکتۆر عادل عەبدولمەهدی زۆرکوردی خۆش دەوێت لەگەڵ ئێمە یەک خێزانە. کەواتە زووە بە ئاسانی دەتوانین ساڵێکی بەسەرداچووە، بەساڵێک بەسەرداچوون بە ئاسانی دەتوانی هەموو شتێک بگەڕێنییەوە سەرخۆ، بەداخەوە ئەو شانده‌ى ئه‌و كات چوو پێشنیاره‌كانى ئێمەیان نەکرد، پێشنیارى تریان کردبوو لەگەڵ حکومەتی بەغدا، له‌ ئه‌نجامیشى ئه‌و پێشنیاریش ئێمه‌ تا ئێستا زه‌ره‌ر ده‌كه‌ین.

 تازه‌ هیچ كه‌سێك ناتوانێ 400 ملیار دیناره‌كه‌ بنێرێ

کێشەش ئەوەیە کاتێک تۆ ئیشەک دەکەی کە دەبینی ئەوە چوار ساڵە زیانت پێده‌گه‌ینێ، پێویستە ئەو خەڵکانە لێ پێچینەوەیان لەگەڵ بکرێت پێیان بڵێن ئێوە بۆ واتان کرد؟! بەڵام لە کوردستان ئه‌و لێچێینه‌وه‌ نییه‌. ئینجا تەواو (12.67%) لەسەرمان چەسپا کە چەسپا لە (2019) گووتیان وەزیر کوردە ره‌زامه‌ندى لەسەر ئەمە داوه‌ و لە (2020) بودجه‌ نەبوو لە (2021) لەسەریان چەسپاندین.

ئه‌مه‌ له‌ ئه‌نجامى ئەو هەڵانەی کە خۆمان کردمان وەکو کورد، بەغدا به‌شدار نییە لە هەڵەکە، ئێمە هەڵەکەمان کرد. ئێمە پێی رازیبووین، له‌سه‌ر ئه‌نجامى ئەو هەڵانەی کە کورد کردوویه‌تی من خۆم قسەم لەگەڵ بەغدا کردووە، لەسەر(200) ملیارەکە، بەغدا وەڵامی داینەوە، وەڵامەکەشییان یاساییه‌. منیش ئەم وەڵامەم دەزانی بەڵام گووتم با هەر ناوه‌ندگیرییه‌ك بکەم، پێیان گووتم دکتۆر تۆ لە ئێمە شارەزاتری بێگومان من مامۆستای ئەوان بووم، دەڵێن ئێستا ئەگەر یاسای بودجە لەسەر ئێوە جێبه‌جێ بکەین ئێوە دەبێت پارە بدەنە ئێمە نەک ئێمە به‌ ئێوەى بده‌ین، دەبینی لەسەرهەقی خۆشمان قه‌رزار بووینه‌وه‌.

نوچەنێت: بۆ قەرزار بوینەوە بە چ هۆکارێک ئێمە قەرزار دەبینەوە؟

د. فازڵ نەبی: ئەها با پێتبڵێم لەبەر ئه‌نجامى نەزانی، نەزان بووین بۆیە قه‌رزار بووینه‌وه‌.

نوچەنێت: دکتۆر پێتوانییە موزایدەی سیاسی لە پرسی بودجە دەکرێت لە عێراق؟

د. فازڵ نەبی: موزایدەی سیاسی؟ نەخێر. دەزانی ئێمە خەڵکی خراپمان هەیە راستییەکان ناگەینە سەرکردایەتی سیاسی هەرێمی کوردستان، سەرکردایەتی سیاسیش بەڕاستی دیسان ئەوانیش گوناحیان هەیە چونکە کە بینیان جارێک دووجار هەڵە بوون  پێویسته‌ لێپێچینەوەی ئەو خەڵکانە بکەن، پێیان بڵێن: وەرە تۆ بۆ ئەو راستیەت بە ئێمە نەگوت بۆ بێ دەنگ بووی، ئیتر ئیشەکە ئەوها دەڕوات.

ئینجا ئەمە له‌ ئه‌نجامى ئەم هەموو هەڵانەی کە کردمان تووشی ئەوە دەبین هەر حکومەتەک  بێت، دەبێت دیسان بڕۆین لەگەڵی دابنیشین جارێکی تر ئایا ئەو چیمان بۆ دەکات چیمان بۆ ناکات، بەداخەوە حکومەتی سوودانیش وەکو حکومەتە کانی ترە چونکە لە عێراق سەرۆک وەزیران هەموو شتەک نییە ئەوە بزانە و چاوت لێبێت.

نوچەنێت: دکتۆر باسی سەرۆک وەزیرانی عێراقت کرد کە هەموو شتەک نییە ، کەواتە سوودانیش بێ بەڵێن دەبێت قرار بەدەست نییە هۆکار چییە و لەژێر کاریگەری کێیە؟

د.فازڵ نەبی: بەڵێ ئەویش بێ بەڵێنە دەزانی بۆ؟ چونکە سەرۆک وەزیرانی عێراق لە ژێر کۆنتڕۆڵی حزبە سیاسییەکانی عێراقە.

نوچەنێت: جا دکتۆر پێت باشە چی بکرێت بۆ ئەوەی ئەو هەموو کێشە ئابورییانە چارەسەر بکرێت؟

د. فازڵ نەبی: من دەڵێم ئەمجارە خەڵکی باش بچنە بەغدا، خەڵکی شاره‌زا بچنە بەغدا بۆ ئەوەی بتوانن ئەوەندەی کە بکرێت بودجە راست بکرێتەوە، بودجەکه‌ ئامادەکرابوو لە پێشتریش لە زەمانی کازمی ئامادەکراوە تەنیا تۆزێک گۆڕانکاری لەسەر دەکەن. بەغدا خۆیان کێشەیان هەیە، لەگەڵ بودجە، کێشەکەیش لەوەدایە بودجەکە زۆر گەورە بووە، بە هۆکاری ئەوەی فشارى شەقام. بۆیه‌ بڕیاره‌ زیاتر لە (700 تا 800) هەزار كه‌س دابمەزرێنن، بۆیه‌ خۆشیان نازانن چ بکەن ئێستا خۆشیان تووشی کەموکوڕی بوونه‌ته‌وه‌، کێشەشیان لەگەڵ ئێمە هەیە، ئەوانە هەموو وایکردووە کە بودجە دوابکەوێ بەڵام لەگەڵ ئەوەش بە بۆچوونی من ئەو فشاره‌ سیاسیەی لە بەغدا هەیە وا دەکات کە حکومەتی سوودانی، بودجەکە لە ماوەی ئەو دوو سێ هەفتەیە پەسند بکات و بینرێتە پەرلەمان، بۆ پەسندکردن.

نوچەنێت: لەگەڵ ئەو هەموو ئاریشانەی کە لە عێراقدا هەن و کە جەنابیشتان ئاماژەتان پێکرد پێتباشە بودجەيەکی چۆنمان هەبێت؟

د. فازڵ نەبی: ئێمە دەبێت رێکكەوتن لەگەڵ بەغدا لەسەر کۆمەڵێک شت بکەین، من هەموو کات دەڵێم لە بودجە نابێت خۆت بەیەک بڕگه‌ ببەستیەوە، لە بودجە بڕگه‌ى زۆری تێدایە، هەوڵ بدەی لەو بڕگانه‌ کە تۆ هەقت هەیە بە یاسا پشكى لێ وەربگری. هەوڵ بدە ئەگەر نەگەڕێتەوە بۆ (17٪) به‌ڵام بۆ رێژه‌یه‌كى به‌رزتر بڕۆیت. بۆ نموونە وەزارەتی پلاندانانى عێراق دەڵێت، رێژه‌ى دانیشتووانى هەرێمی کوردستان له‌ عێراق زیاتر له‌ 13% واتە نزیکەی (14٪) كه‌واته‌ به‌لایه‌نى كه‌مه‌وه‌ بگەڕێنەوە سه‌ر (14%) ئەگەر نەگەڕیێتەوە (17%). یان هەوڵبدەن لەسەر بابەتی نەوت وگاز لێکتێگەیشتنێک دروست بکەن،کە لە به‌رژوه‌ندى هەردوولا بێت. دانوستاندن به‌خشین و وه‌رگرتنە، تۆ نابێ بەس ببەخشی دەبێت، وەریشبگرى. ئینجا ئەگەر ئەو هەوڵانە بدەن بەیەکەوە، بەڵام بە هاوكارى خەڵکی شارەزا، ئه‌وا پێشبینى دەکەم بارودۆخەکە تۆزێك بەرەو پێش بڕوات.

نوچەنێت: دکتۆر با بێینە سەر بابەتی (400) ملیارەکە وەزیری دارایی دەڵێت من (400) ملیارەکە نانێرم، ئایا بە پێی یاسا وەزیری دارایی دەتوانی نەنێرت، لە کاتێک سەرۆک وەزیران رازییە لەسەر ناردنی ؟

د. فازڵ نەبی: 400 ملیارەکە ئەوە شایسته‌یى دارایى هەرێمی کوردستان نییە ئەوە رێکكەوتنێکی سیاسییە لەنێوان هەرێمی کوردستان و بەغدا. کاتی خۆی (450) ملیار بوو دواتر بووە (320) ملیار، دواتر بووە (300) ملیار، له‌ كۆتاییشدا بووه‌ (200) ملیار. زۆر کات لەو کاتانە ئەگەر تەماشابکەین ئێمە له‌ 2019 وه‌ تا ئه‌مڕۆ بە چه‌ندان ترلیۆن دینارمان زەرەرکردووە، لەبەر ئەوەی زەرەرمان کرد چونکە هەستاین لە جیاتی ئەوەی ئیشەکانی خۆمان لەناو یاسا جێ بکەینەوە، چووین رێکكەوتنی سیاسیمان کرد، رێکكەوتنی سیاسیش وابوو مانگێک دەیاننارد، دوو مانگ نەیاندەنارد، ئێ ئەمە هەمووی زیانكردنه‌.

ئەگەر تەماشای ساڵی (2021 و 2022) بکەین، کە دەکاتە (24) مانگ ئەوان تەنيا (حەوت) مانگ (200) ملیاریان ناردووە لە (24) مانگ (17) مانگ نەیان ناردووە. به‌ واته‌ى مانگێ كه‌متر (20 یان 30) ملیار دینار، كه‌ ئه‌مه‌یش هیچ نییە.  بۆیە من دەڵێم واز لە رێکكەوتنی سیاسی بهێنن، بە یاسا ئیشەکانی خۆتان بکەن چونکە کە بە یاسا کردتان کەس ناتوانێ بەرانبەرت بوەستێ، ئێستا وەزیری دارایی عێراق بەرانبەر (400) ملیارەکە وه‌ستاوه‌ته‌وه‌، کە هی دوومانگ بوو مانگی (11 و 12) .

بەرانبەر سەرۆک وەزیران گووتی، ئەوە رێکكەوتنی سیاسییە ئەوە یاسایی نییە، من یاسا جێبەجێ دەکەم، من یاسای بودجەم هەیە ناتوانم لە یاسا دەربچم، هەر وەکو باسم کرد ئەو برادەرانەی ئێمە چوون ئەو هەڵە گەورەیان کرد لە (2021) ئێستا ئێمە دەبێت، پارە بدەینە ئەوان، بزانە ئێمه‌ به‌ ده‌ستى خۆمان چ کارەساتێکمان بەسەرخۆمان هێنا. وەزیری دارایی ئەو شتە دەزانی چونکە کەسێکی پیشه‌یییه‌، کەواتە دەتوانێ بەرانبەر سەرۆک وەزیران بوەستێ، ئه‌مه‌یشى كرد و گووتی من ناینێرم و نووسراویشى کرد گووتی، “ئەمە شتێکی نایاساییە ناینێرم”. 

ئینجا کێشەیەكى تریشمان به‌سه‌ر هات، ساڵى دارایى کۆتایی هات ئێمە داخیلی ساڵی نوێ بووین، ئەو جارە هەر بە جارێک هیچ کەس دەسەڵاتی نییە ئەو پارەیە بنێرێ زۆر کەس لە راگەیاندن دەڵێت گوێمان لێدەبێت لە هەندێ خەڵک دەڵێت بەخوای هێشتا رێکاری كارگێڕى ماوە، کاکە گیان من (10) ساڵ بریکاری وەزارەت بووم رێکاری كارگێڕى یەک کاتژمێرە کە بێتە وەزارەتی دارایی کە گەیشتە وەزارەتی دارایی، نووسراوى ئه‌نجومه‌نى وه‌زیران، یەک کاتژمێرە، بریکاری وەزارەت یان وەزیر فه‌رمان بداتە فه‌رمانگه‌ى ژمێریارى، ئه‌و فه‌رمانگه‌یه‌ به‌ کاتژمێرێک نووسراوه‌كه‌ دەکات نووسراوه‌كه‌یش به‌ پۆسته‌ ناڕواتە بانکی ناوه‌ندى به‌ڵكو بە دەقە دەڕوات. بە سیسته‌مى سویفت دەڕوات، ئه‌و سیسته‌م لەنێوان بانکی ناوه‌ندى و وەزارەتی دارایی، بە سیسته‌مه‌ دەڕوات و تەواو.

نوچەنێت: هۆکار چییە بەم جۆرە دوایی دەخەن  کە جەنابت دەڵێی بە کاتژمێرەک تەواو دەبێت؟

د. فازڵ نەبی: زۆر باشە با پێت بڵێم مەبەستیان ئەوەیە کە نایکەن و تەواو بە ئاشکراش دەڵێن نایکەین چونکە ئیشەکی نایاساییە.

نوچەنێت: دکتۆر بەهای دۆلار چی بەسەر دێت و ئایا هەر بە بەرزیی دەمێنێتەوە؟ ئەوە هۆکارو ئاریشەکانی بودجەمان زانی، ئەی کێشەو گرفتەکانی به‌رزبوونه‌وه‌ى به‌هاى دۆلار چییە؟

د. فازڵ نەبی:  ئەمەریکا فشارێكى زۆری خستووه‌ته‌ سه‌ر حکومەتی عێراق وبانکى ناوه‌ندى بۆ ئه‌وه‌ى  رێكایی تر بگرنە بەر بۆ ئەوەی به‌ قاجاخبردنى دۆلار کەم ببێتەوە چونکە پارەی عێراقی زۆربەی هەرە زۆری دۆلارە و (90٪) داهاتى نەوتە لە رێگای بانکی ناوه‌ندى و ئه‌و بانكه‌ لە بازاڕ دەیفرۆشێت دەیکاتە دینار دەیخاتە سەر حسابی وەزارەتی دارایی. واتە بانکی ناوه‌ندى تەنیا ناوه‌ندگیره‌، لە هەر 100 دۆلارێك هه‌زار دینار قازانج دەکات. ئەو بە (145) هەزار دەیداتە وەزارەتی دارایی بەڵام لە بازاڕ بە (146) هەزار دەفرۆشێت. ئێستا بانکی ناوه‌ندى هەندێ رێگای تری گرتۆتەبەر، لەجیاتی حەواڵه‌ چونکە قاچاخێتى زۆری تێدەکەوێت، داوای کردووە کە ببێتە ئێڵ سی، ئەوە سیسته‌مێكى تایبەتە کە چۆن لەدەرەوە شت دەکرێ چۆن پارەکە بۆ ئەو بازرگانه‌ى دەرێ ده‌ڕوات. ئه‌و سیسته‌مه‌ى  (1٪) مەجالی قاچاخى تێدا بێت، بەڵام تاوەکو بازرگانه‌كانى عێراق بە   قاچاخ قازانجیان دەکرد هەتا بێنە سەر ئەو سیسته‌مه‌ کاتێکی زۆری دەوێت. سیاسیەکان  قازانجیان لە قاچاخچێتى دەکرد و نایانەوێ ئەو سیسته‌مه‌ جێگیر ببێت. بۆیە وای لێهات کە بانکی ناوه‌ندى ناچار بوو لە جیاتی ئەوەی (200) ملیۆن یان و(250) ملیۆن دۆلار مانگانە بخاتە بازاڕ (100) ملیۆن دۆلار لە خوار (100) ملیۆن دۆلاری خستە بازاڕ. بۆیه‌ خسته‌ڕوو کەم بوو داواکار زۆر بوو، به‌م شێوه‌یه‌ نرخەکە بەرز بووەوە.

پارێزگارى بانكى ناوه‌ندى پسپۆڕ نییه‌

ئێستا بانکی ناوه‌ندى دەتوانێت، وەکو خۆی لێبکاتەوە بەڵام دەبێت حکومەتی عێراقی پشتیوانی لێ بکات، لایەنە سیاسییە گەورەكان نایانەوێ ئەم شتە ببێت، بەڵام لە رووى یاسایی لە رووى زانستی هیچ کێشەیەک نییە، به‌ڵكو دراوی عێراقی زۆر بەهێزترە لەوەی کە ئێستا هەیە، بەڵام خۆیان وایانکردووه‌، بۆئەوەی به‌قاچاخبردنى دۆلار بەردەوام بێت. پاشان هەڵەیەکی یر هەیە لە عێراق، وەکو ئێمە لە کوردستانیش هه‌مانه‌، ئه‌ویش ئه‌وه‌یه‌ کەسی شیاو لە شوێنی شیاو دانانێین، پارێزگاری بانکی ناوه‌ندى لە هەموو دنیا، یەکێکە لە پسپۆڕه‌كان له‌ دارایى، دەبێت ئه‌زموونێكى زۆر گەورەى هه‌بێت لە بوارى دارایی وئابوورى، دەبێت ئه‌زموونى هەبێت نەک ته‌نیا بڕوانامه‌ى هه‌بێت، حکومەتی عێراق تا ئەو "کلاوتانە"ی سەربگرێت، هەستا چیکرد، کابرایەکی هێناوه‌ و  کردوویه‌تى به‌  پارێزگاری بانکی ناوه‌ندى  بڕوانامه‌ى بەکالۆریۆسی یاساى هەیە، ئێ ئەوە چ له‌ ئابوورى و دارایى دەزانێ؟ بۆیە ئەمە بارودۆخی عێراقە! بەرزکردنەوەکەش لە بەرژەوەندی بەرپرسە گەورەکانە، زەرەرمەندیش میللەتە، جا بۆیە دەڵێم  پەنا بەخوا ناچارن دایبەزێنن دەبێت سیاسه‌تى نه‌ختینه‌یى باش بگرنەبەر بۆ ئەوەی دۆلار بگەڕێتەوە دۆخی جاران، و پەنا بەخوا دەگەڕێتەوە من رەشبین نیم و گەشبینم .

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین