Nuce Logo

حەوزەى زانستيى لە نەجەف

حەوزەى زانستيى نەجەف نزيكەى هەزار ساڵە بۆ سيستەمى كۆمەڵايەتیى ئايينى شيعەى جيهانى، يەكێكە لە پايتەختە زانستييە ئايينيە مێژووييەكان، لەدواى (1038) لەسەر دەستى محەمەد بن حەسەن تووسى بووە خاوەن پێگەيەكى گەورەى زانستى، كە تا ئێستا بەبێ وەستان بەردەوامە لە پەيڕەوكردنى رۆڵى زانستيى و فيكرى و ئايينى و گەياندنى پەيامى شيعە و ئەدەبى و كۆمەڵايەتى و سياسى، بۆ چركە ساتێكيش نەوەستاوە.

هەڵبژاردنى نەجەف لەلايەن شێخى تووسيەوە، هاوكات بوو لەگەڵ داگيركردنى بەغدا و سەرهەڵدانى دووبەرەكى تائيفى لە لايەن سەلجوقيەكانەوە، كە بەو هۆيەوە ماڵى تووسى سووتا و حەوزەى زانستيى شيعە وێران بوو.

تووسى چەند بژاردەيەكى وەك جێگرەوە لەبەردەم بوو بۆ ئەوەى شوێنێك بكات بە ناوەندى حەوزە، بەڵام نەجەفى هەڵبژارد، بەهۆى ئەوەى تا ئەندازەيەك لە بەغدا دوور بوو، هەروەها تەواوى خەڵكەكى ئەو ناوچەيەش شيعە بوون، هۆزە شيعەكانى ئەو ناوچەيە پارێزگاريان لێ دەكرد، بوونى حەوزەى زانستىى و مەزارى ئيمام عەلى لەو شارەش گرنگى خۆى هەبوو.

بۆيە لەگەڵ سەدان قوتابى و شوێنكەوتووانى رووى لەو  شارە كرد، كردى بە ناوەندێكى بەردەوام بۆ سەركردايەتى سيستەمى كۆمەڵايەتى ئاينى شيعە(1)، حەوزەى زانستيى نەجەف تاكە حەوزەيە بە بەردەوامى و بێ دابڕان بەرهەمى زانستيى هەبووە.

لە دواى رووخاندنى رژێمى بەعس حەوزەى نەجەف پێگەى سياسى و كۆمەڵايەتى بۆ گەڕايەوە

 لەسەرەتاى دامەزراندنيەوە تا ئێستا چەندین زانايانى شيعەى پێگەياندووە، بەهۆى رووداوەكان لە هيچ قۆناغێكى مێژوودا نابەڕاوە، تەنيا لە ماوەيەكى زۆر كەم نەبێت ناوەنديبوونى خۆى لەدەست دا، بەهۆى رۆيشتنى رێبەرە شيعەكان بۆ شارەكانى ترى عێراق و ئێران و لوبنان.

هەڵبژاردنى رێبەرى باڵا لە نەجەف تا ئێستا بە شێوازى كلاسيكييە، كە سەدان ساڵە بە ميرات بۆيان مايتەوە، ئەوەش كۆدەنگيیەكى رێژەيى لە رووى ئایينى و زانستە ديارەكانى حەوزەى لەسەرە، بۆ دياريكردنى كەسێك دواى مردنى رێبەرى باڵا، كە لە داب و نەريتى حەوزەكان پێى دەڵێن (خەڵكى شارەزا) كە پێكهاتووە لە زانايانى لێكۆڵينەوەى دەرەكى و چەند مامۆستاى بەناوبانگ.

هەندێك كەس لە نووسینگەى مەرجەعى باڵا هەن چالاكن، ماڵەكانى ريزى يەكەمى مەرجەعیان پێياندەگوترێت، چاودێرەكان (گروپەكانى فشار)، ياخود (گروپەكانى بەرژەوەندى) چونكە هەندێك كەسيان تێدايە لە چينى (خەڵكى شارەزا) نين، بەڵام رۆڵى گرووپى تەواوکردنى فشارەکان و بەهزێكردنى دەورووبەريان دەبينن،  نەك رۆڵى سەرەكى.

كۆمەڵێك فاكتەر رۆڵى لەو كۆدەنگييە رێژەييە هەيە، بەڵام فاكتەرى بەهێز ئەوەيە، كە خەڵكى شارەزا جەختى لێدەكەنەوە، بريتيە لە شارەزايى زياتر لە بوارى فيقهـ و ئوسوڵى فيقه، لەگەڵ مەرجى دادپەروەرى، ئەوەش بريتيیە لە بيروباوەڕى ئەو گروپانە، كە دەبێت ئەو كەسەى ديارى دەكرێت زاناترين كەسى زيندووى شيعە بێت، بە دەر لەو مەرجانەى كە پەيوەندى بە لێهاتوويى هەيە لە بوارى بەرێوەبردن و سەركردايەتيیەوە، كە ئەوە بنەمايە بۆ بەڕێوەبردنى كاروبارى گشتى، چونكە شيعەكان پێيان وايە لێهاتووى لە واقيعى گشتى شيعە جێگەى تاقيكردنەوە نييە، بەتايبەت لاى شيعەى عێراقى، لە سايەى سيستەمى داپڵۆسێنەرانەى حكومەتى پێشووى بەعس، بوارى بە مەرجعە ئايينييەكان نەدەدا، بۆ ئەوەى لە كاروبارى گشتى ئەركى خۆيان جێبەجێ بكەن، هەرچەندە لێهاتووى لە بوارى سەركردايەتیى مەرجێكى سەرەكييە بۆ كاروباریى گشتى.

حەوزەى نەجەف لە سايەى عێراقى نوێ

دواى ساڵى (2003) حەوزەى نەجەف لەڕووى چەندێتى و چۆنيەتى بوژانەوەى زۆرى بەخۆيەوە بينى، كە  لەو كاتەوە تا ئێستا بە دەستكەوتێكى گەورە دادەندرێت، ئەو شەڕەى حزبى بەعس بۆ ماوەى (35) لە دژى حەوزەى نەجەفى بەرپاكرد، لايەنگرانى دەكوشت و دەستگيرى دەكردن، بەڵام نەجەف هەر بەردەوام بوو، ئێستاش بەشێكى سەرەكى دەسەڵاتى بۆ گەڕاوەتوە، ئەوەش دەستكەوتێكى بايەخدارە بۆ نەجەف. 

لە (1967) حەوزەى نەجەف نزيكەى (16) هەزار قوتابى و دوو هەزار مامۆستاى هەبوو (2) ، ئەو ژمارەيە لە (1991) گەيشتە پێنج سەد قوتابى، لە ماوەى (24 ) ساڵ حكومەتى بەعس زياتر لە  90% كۆتايى پێهات، ئەگەر ئەو شەڕە لە دژى حەوزەى نەجەف نەبوايە، كە لە (1967) حەوزەى نەجەف نزيكەى (16) هەزار قوتابى هەبوو، ئەوا لە ساڵى (2020) ژمارەى قوتابيەكانى دەگەيشتە (50) هەزار قوتابى.

لە  (2020) ژمارەى كەسانى سەر بە حەوزەى نەجەف گەيشتەوە (15) هەزار قوتابى و مامۆستا، كە بەسەر سێ قۆناغى خوێندن دابەش دەبوو: قۆناغى يەكەم، پێشەكييەكان، دووەم، (السطوح) (دەكرێت لە كوردى پێى بگوترێت قۆناغى ناوەندى - وەرگێر) لەو قۆناغە فيقه و ئوسوڵى فيقه دەخوێنن، سێيەم، قۆناغى لێكۆڵينەوەى دەرەكيیە.

لە پاڵ ئەوانەش هەبوونى زانايان و مەرجەعى ئايينى كە خۆيان تەرخان كردووە بۆ كاروبارى گشتى، ياخود لێكۆڵينەوە و ساغكردنەوە و نووسين و گەياندنى پەيامى شيعە.

نەجەف نزيكەى  (40) موجتەهيدى تێدايە، هەندێك لەوانە پێى وايە تواناى ئيجتيهادى هەيە، نزيكەى (20) كەسيان لە درەوە وانە دەڵێنەوە،  ئەو مەرجەعە ئايينيانەى تەقليد دەكەن، زياتر لە (10) هەزار مەرجەعى ئايينين(3)، بەڵام دابونەريتى حەوزەى نەجەفى وايە، چوار مەرجەعى سەرەكى هەيە، لەدواى ساڵى (2003) ئەو چواركەسە مەرجەعى سەرەكين، عەلى حوسێنى سيستانى (بەڕەچەڵەك ئێرانييە) محەمەد سەعيد تەباتەبائى ئەلحەكيم (عێراقيە) بەشير حوسێن نەجەفى (بەڕەگەز پاسكتانييە)، شێخ ئيسحاق فەياز( بەڕەچەڵەك ئەفغانييە).

سيستانى بەو پێيەى مەرجەعى باڵايە، ريشەكەى دەگەڕێتەوە بۆ كۆتايى نەوەدەكانى سەدەى رابردوو، بە دياريكراوى لەدواى مردنى ئەبولقاسم لخوئى لە (1992) دواتر عەبدولئەعلا سەبزەوارى لە (1993) دواى ئەو محەمەد باقر سەدڕ لە (1999) دواى ئەوە بە عورفێكى حەوزە سياستى بووە بە مەرجەع.

سيستانى لەدواى (2003) مەرجەعە، هەڵبژاردنى ئەو چوارە بە گوێرەى عورف بوو، نەك بڕيارێكى ناوەندى، ياخود ئەو رێكارانەى لەسەر پێوەرەكان داندراون.

سەرەڕاى ئەوەش نزيكەى سێ هەزار كەسى تر لە حەوزەكانى كەربەلا و كازميە و شارەكانى ترى عێراق سەر بە حەوزەى نەجەفن، ئەوە جگە لەوەى پێنج ريزى تريش هەيە بۆ لێكۆڵينەوەى دەرەكى لە كەربەلا و كازمييە.

لەچوارچێوەى بووژانەوەى نوێى حەوزەى نەجەف لەدواى (2003) مەرجەعيەتى باڵاى نەجەف قورسايى  رۆڵى مەعنەوى خۆى لە كاروبارى كۆمەڵايەتى و سياسى گشتى بۆ گەڕايەوە، سەرجەم قوتابخانە و ناوەند و كتێبخانە گشتيیەكانى دەستيان بە چالاكى كردەوە، هەروەها قوتابخانە و ناوەندى تازەيان دامەزراند، ئەوە جگە لە دەستپێكردنەوەى لێكۆڵينەوەى لە گۆڤارە زانستييەكان و ناوەندەكانى لیكۆڵينەوە و ساغكردنەوە دەستيان بەكارەكانيان كردەوە.

حەوزەى نەجەف لەسەردەمى داگيركارى عوسمانى و پاشان داگيركارى ئينگليز و سيستەمى پادشايەتى و كۆمارى، رووبەڕووى شەڕى تائيفى و رەگەزپەرستى و گۆشەگيرى و چەوسانەوە بۆوە، بەهۆى لێكەوتەكانى سياسەتى تائيفى، كە دەسەڵاتى عوسمانى و حكومەتە يەك لەدواى يەكەكانى عێراق لە دژى زۆرينەى دانيشتوانى شيعە پەيڕەويان دەكرد، پاشانيش ئەو شەڕە لە زەمەنى حزبى بەعس گۆڕا بۆ هەوڵى لە ريشەهەڵكێشانى شيعە، مەرجەعەكانى شيعە راپێچى گرتوخانەكان و ژوورى لە سێدارەدان كران، ياخود ناچاردەكران عێراق جێبهێڵن.

هەر لەو سەردەمانە قوتابخانەكانيان داخرا، وانەگوتنەوە و نوێژى جەماعەت و چاپكردنى كتێبەكانيان لێ قەدەغەكرا.

هەرچى مەرجەعە ئايينيەكان بوون بۆ مانەوەى خۆيان، دووركەوتنەوە لە هەر دەستوەردانێكى كاروبارى سياسى و گشتى، سەرەڕاى فشار و چەوساندنەوەيان نەچوونە ژێر بارى فشارەكانى حزبى بەعس، تا كار گەيشتە ئەوەى سێ مەرجەعى باڵاى نەجەف تيرۆركران، كە شێخ عەلى غەورى، مورتەزا بەروجوردى و محەمەد باقر سەدر، بۆيە مەرجەعەكان لە ماڵەكانيان مانەوە تەنانەت بۆ نوێژى جەماعەت و وانەگوتنەوە و سەردانى مەزارى ئيمام عەليش نەدەهاتنە دەرەوە. بەعس بەردەوام بوو لە سياسەتى لە گۆشەگيركردنى حەوزە و مەرجەعەكانى شيعە، تا رووخاندنى لە (2003).

لەدواى رووخاندنى رژێمى بەعس و دروستكردنى سيستەمى نوێ لە عێراق، پێكهاتەى شيعە بەشێكى زۆرى مافە سياسى و مەزهەبيەكانى بەدەستهێنايەوە، بەو پێيەى زۆرينەى دانيشتووان شيعەن، بوون بە بەشێكى سەرەكى لە سەركرايەتيكردنى ئەو وڵاتە، بەمەش پەيوەندى حەوزەى زانستى و مەرجەعيەتى نەجەف بۆ كاروبارى گشتى دەوڵەتى گۆڕانكارى ريشەيى بەسەرداهات. 

مەرجەعيەتى باڵاى شيعە پەيڕەوى لە رۆڵى چاودێريكردنى سروشتى ئايينى و كۆمەڵايتى خۆى دەكات، خراپەكارى و بەرژەوەندى گشتى ديارى دەكات.

سيستانى كە بڕواى بە وەلى فەقيهى تايبەت هەيە، پەيڕەوى  لە رۆڵى رێنمايى و ئاڕاستەكردنى بزووتنەوەى کۆمەڵگە و دەوڵەت دەكات، بەتايبەت لە بابەتى ويلايەتى فەقيه بۆ ئەو كاروبارانەى كە ئەنجام نادرێت و لە هەمان كاتيش پێويستە ئەنجام بدرێت، ئەگەر شەرع پێويستى كرد قسەى خۆى دەكات، كە پێويستە دەوڵەت بۆ ئەنجامدانى ئەوكارە ئاراستە بكرێت، بەوەش ئەو پێگەيەى سيستانى پێى گەيشت، هيچ مەرجەعێكى پێشووى وەك شێخ موفيد و تووسى و مورتەزاش لە عێراق، كە دەسەڵاتى گشتى و ئامادەگى نيمچە فەرميان هەبوو لە سەردەمى حكومى بوەيهى شيعەش لە بەغدا پێى نەگەيشتن.

سەرەڕاى كاريگەرييەكانى رووخاندنى دەسەڵاتى بەعس و بەشدارى پارتە سياسيەكان لە حكومى عێراق، مانەوەى حەوزەى نەجەف و دووبارە گەڕانەوەى رۆڵ بووى، دەگەرێتەوە بۆ مامەڵەى جياوازى سێ مەرجەعى گەورەى شيعى، كە بريتين لە: 

ئەبو لقاسم لخوئى تا كۆچى دوايى لە(1992.)

محەمەد باقر سەدڕ تا تيرۆركردنى (1999).

لێهاتووى عەلى سيستانى بەتايبەت رۆڵى لە دواى ساڵى(2003).

مەرجعەكانى نەجەف بەر (2003) لە شوێنى خۆيان ئەوەندەى دۆخى تەندروستى و ئەمنى رێى پێدابن، لە ماڵەوە خەڵك و بەرپرسانيان دەبينى.

حەوزەى زانستى لە قوم

مێژووى حەوزەى زانستيى قوم لە ئێران دەگەڕێتەوە بۆ كۆتايى سەدەى حەوتەمى زاينى، كە سەردەمى كۆچكردنى ئەشعەرييەكانى كووفە بوو بۆ قوم، ئەوان شارى قومى ئێستا حەوزەى زانستيان دامەزراند، بەوەش قوم شانبەشانى كوفە و بەغدا دادەندرێت، يەكێك لەو سێ حەوزە كۆنەى شيعەيە، بەڵام قۆناغى درەوشانەوەى حەوزەى زانستيى قوم لە سەدەى نۆى زاينى، لەسەردەستى محەمەد بن عەلى ئيبن بابەوەيهى ناسرا و بە شێخ سەدوق دەستى پێكرد (4).

پاشان وردە وردە حەوزەى قوم بەهۆى هەندێك فشار لاواز بوو، تا ئەو كاتەى شێخ عەبدولحەكيم حائيرى لە ساڵى (1919) خوێندنى لە حەوزەى نەجەف تەواوكرد، چووە حەوزەى قوم، بۆ ئەوەى پێگەى زانستى بۆ بگێڕێتەوە، پاشان دووجارى تر لە سەدەى بيستەم بۆوە بە ناوەندێك بۆ سەركردايەتيكردنى شيعە، يەكەميان لەسەردەمى سەيد حوسێن تەباتەبائى بەروجردى بوو لە پەنجاكانى سەدەى رابردوو.

 دواى مردنى ئەبوو حەسەنى مووسەوى ئەسفەهانى، جارى دووەم لەسەردەمى محەمەد رەزا مووسەوى گليپايگانى، دواى ساڵى(1982) لە سەردەمى مردنى خوئى حەوزەى قوم هەنگاو هەنگاو گۆڕا بۆ دەزگايەكى گەورەى زانستى، لەدواى دروستبوونى كۆمارى ئيسلامى ئێران لە (1979) حيزبى بەعس دەستى بە ريشەكێشكردنى حەوزەى نەجەف كرد، ئەوە بووە پاڵنەرەكى بەهێز بۆ ئەوەى حەوزەى قوم، لە رووى چەندێتى و چۆنيەتى بووژانەوەيەكى گشتگير بەخۆيەوە ببينێت، سەدان زانكۆ و  قوتابخانە و ناوەندى خزمەتگوازرى و لێكۆڵينەوەى زانستيى و بانگەواز و راگەياندن و كتێبخانەى گشتى و هۆڵى كۆنگرەى نزيك لە پەيكەر و شێوەى ئەكاديمى چوونە پاڵ حەوزەى قوم، لەگەڵ پارێزگارييان لە شێوازى وانەى كلاسيكى مزگەوتەكان، ئەوە لە ناوەڕۆكدا هاوشێوەى تێزى محەمەد باقر سەدرە بۆ دروستكردنى مەرجعەيەتى كارامە (5).

ديارترين زيادكردنى نوێ كە چەسپێندرا، تاقيكردنەوەى گشتى ساڵانە بوو بۆ قوتابيان و دانانى ساڵى خوێندن بۆ هەموو قۆناغەكان و پێدانى بڕوانەى دەرچوون و پسپۆڕى لە لقەكانى زانست و وانەى تەواوكارى وەك زمانە بێگانەكان و زانستە كۆمەڵايەتيەكان و كۆمپيتەر بوو.

ئەو گۆڕانكارييە گەورەيە لە حەوزەى قوم لە دواى ساڵى (1994) لە رێگەى نەخشە رێگەيەك ئەنجامدرا، كە مامۆستايانى حەوزە و سەرپەرشتياران بە رێنمايى راستەوخۆى عەلى خامنەئى جێبەجێيان كرد، ئەوەش وايكرد قوم بووە گەورەترين ناوەندى ئايينى لە جيهان، نەك تەنيا لەسەر ئاستى جيهانى ئيسلامى، بەڵكو لەسەر ئاستى هەموو ئايينەكان گەورەترين ناوەندە.

لە (2020) ژمارەى قوتابيانى سەر بەو حەوزەيە گەيشتە نزيكەى (140) هەزار و قوتابى و نزيكەى (10) هەزار مامۆستا، هەروەها ژمارەى موجتەهيدان و ئەوانەى پێيان وايە گەيشتوونەتە ئەو پلەيە (250) موجتەهيدن، نزيكەى (100) موجتەهيد لە خوێندنى باڵا لە دەرەوە سەرقاڵى لێكۆڵينەوەى دەرەكين، هەروەها نزيكەى (100) پۆل تەنيا لە قوم بۆ لێكۆڵينەوەى دەرەوەكيە.

لەنێوان خەڵكانى دەرەوە نزيكەى(350) هەزار كەس لە قوم نيشتەجێن، (50) هەزار كەس سەر بەو حەوزەيەن(6)

حەوزەى قوم دواى شۆڕشى ئيسلامى ئێرانى لە (1979) هەنگاوێكى جۆرى هاوێشت، دەسەڵاتى سياسى نوێ پاڵپشتيەكى بێ سنوورى مەرجەعيەت و سيستەمى حەوزەى كرد، دۆخى گشتى ئايينى زۆر بە فراوانى رووى لە خوێندنى حەوزە كرد، ئەوەش بووە پاڵنەر سەدان قوتابى و مامۆستا لە حەوزەى نەجەف بچنە حەوزەى قوم، بەهەمان شێوە سەدان قوتابى نوێ لە عێراق و ئەفغانستان و لبنان وڵاتانى كەنداو و هندستان و پاكستان و وڵاتانى تر چوونە حەوزەى قوم.

لە (1978) ژمارەى قوتابيانى قوم نزيكەى (20) هەزار قوتابى بوو، لە هەموو شارەكانى ترى ئێران نزيكەى (20) هەزار قوتابى تر هەبوو، لە ماوەى (10) ساڵ ئەو ژمارەيە بوو بە (20) ئەوەندەى پێشوو، ئەوەش ئەوە ناگەينێت، كە ئەو چۆنيەتيەى قوم پاڵنەرى سياسى لەپشت نەبێت، بە پێچەوانەوە دۆخى سياسى بەشێوەيەكى راستەوخۆ كاريگەرى لەسەرى هەبوو، وەك چۆن دۆخى نەجەف لەدواى رووخاندنى رژێمى بەعس و لادانى ئابلوقە و چەوسانەوەى سياسى لە (2003) كۆتايى هات، كاريگەرى گەورەى لەسەر بووژانەوەى حەوزەى نەجەف هەبوو، دۆخى حەوزەى قوميش بە هەمان شێوە بوو.

زیاتر لە هەشت هەزار قوتابى سوننى لە حەوزەى قوم و زانكۆى مستەفا دەخوێنن.

جگە لە ناوەندەكانى تايبەت بە حەوزەى قوم، چوار بەرێوبەرايەتى سەرەكى هەيە، هەموو قوتابخانە و زانكۆ و دەزگاكانى ترى حەوزە بەرێوە دەبات، كە ئەمانەن:

1ـ ئەنجومەنى بەڕێوەبردنى حەوزەى زانستيى قوم، سەرپەرشتى قوتابييە ئێرانييەكان دەكات.

2ـ  زانكۆى جيهانى مستەفا، تايبەتە بە قوتابيانى دەرەوە.

3ـ ناوەندى بەڕێوەبەرايەتى حەوزەى تايبەت بە ئافرەتان.

4ـ ئەنجومەنى بەڕێوەبردنى حەوزەكان لە ئێران، سەرپەرشتى حەوزە زانستيەكانى مام ناوەند و بچووك لە هەموو ئێران دەكات.

كارى ئەو چوار بەڕێوەبەرايەييە تەنيا رێكخستنە، چونكە قوتابيان و مامۆستايانى ئێرانى و ئەوانەى دەخوێنن و وانە لە ناوەندەكان دەڵێنەوە هاوبەشن، بەتايبەت قوتابيان و مامۆستايانى لێكۆڵينەوەى دەرەكى، تەنيا  بەشى ئافرەتان نەبێت جياوازە.

لەپاڵ حەوزەى زانستيى قوم، سێ حەوزەى گەورەى تر لە شارەكانى مەشهەد و ئەسفەهان و تاران هەيە، ژمارەى مامۆستايان و قۆتابيانيان دەگاتە نزيكەى (90) هەزار كەس، هەروەها نزيكەى (650) حەوزەى بچووك و مامناوەند هەيە، لەگەڵ(2000) قوتابخانەى ئايينى لە (650) شارى ئێران، ئەوانەش نزيكەى (60) هەزار قوتابيان هەيە. 

هەروەها نزيكەى(30) شوێن هەيە بۆ لێكۆڵينەوەى دەرەكى لە حەوزەكانى مەشهەد و تاران و ئەسفەهان و ئەهواز و شيراز و تەورێز، بەوەش كۆى گشتى ئەوانەى سەر بەو حەوزە زانستييانەن لە ئێران، نزيكەى  (300) هەزار قوتابى و مامۆستا دەبن(7).

ئێرانييەكان پێيان وايە ئەو ژمارەيە كەمە، لەگەڵ پێويستى (70) مليۆن شيعەى ئێرانى و دەيان مليۆن شيعە لە جيهان يەك ناگرێتەوە، سەرەڕاى ئەوەش دەوڵەت بەردەوام پێويستى بە لێكۆڵينەوەيە لە پرسە فرە لايەنەكانى وڵات(8)

لە كۆى ئەوانەى سەر بە حەوزەكانى ئێرانن، نزيكەى (80) هەزار كەس خەڵكى دەرەوەى ئێرانن، لە (136) رەگەزى جياوازن، زۆربەيان عێراقى و ئەفغانى و پاكستانى و هيندى و لبنانى و بەحرێنى و سعوودى و ئازربيجانين، لەوانە (60)هەزاريان لە زانكۆى مەستەفاى جيهانى دەخوێنن، هەروەها (20) هەزار قوتابى لە قوتابخانە و زانكۆكانى ترى حەوزە دەخوێنن.

نزيكەى (50) هەزار قوتابى لە لقەكانى زانكۆى مستەفا لە (70) وڵاتى جيهان  دەرس دەخوێنن(9)

جياوازى حەوزەكانى ئێران لەگەڵ حەوزەكانى ترى شيعە ئەوەيە، ژمارەيەكى زۆرى قوتابى سوونەى ئێرانى و وڵاتانى ترى تێدايە، كە ژمارەيان دەگاتە نزيكەى (10) هەزار قوتابى سوننى، لەوانە نزيكەى هەشت هەزار قوتابى لە حەوزەى قوم و زانكۆى مستەفان (10)، نزيكەى دوو هەزار قوتابى سوننى لە حەوزەى مەشهەدن.

يەكێكى تر لە جياوازييەكانى حەوزەكانى ئێران بريتيە لە يەكسانكردنى بڕوانامەى خوێندنى حەوزە لە وەزارەتى خوێندنى باڵاى ئێرانى، ئەوەش بە مەبەستى كاركردن و دامەزراندن و تەواوكردنى خوێندنە لە بەشى زانستە كۆمەڵايەتيەكانى زانكۆ ئەكاديمييەكانى ئەو وڵاتە، كە لە قۆناغى كۆتايى(السطوح) بڕوانامەى بەكالۆريۆسى پێ دەدرێت، چوار ساڵ لێكۆڵينەوەى دەرەكى يەكسان دەكرێت بە بڕوانامەى ماستەر، (10) ساڵ لێكۆڵينەوەى دەرەكى يەكسان دەكرێت بە بڕوانامەى دكتۆرا، پێويستە قوتابى لە سێ قۆناغ نامەيەكى ئەكاديمى زانستى بنووسێت گونجاو بێت لەگەڵ هەموو قۆناغەكان(11).

نزيكەى (150) هەزار قوتابى لە ناوخۆى ئێران و وڵاتانى جۆراوجۆر، لە رێگەى ئۆنلاينەوە وانە دەخوێنن، لەوانە (45) هەزار قوتابى ئافرەتن.

زۆربەى حەوزە و زانكۆ ئايينيە چالاكەكانى ئۆنلاين لە شارى  قوم سەر بە حەوزەى قوم و زانكۆى مستەفان، بۆيە دان بە خوێندنيان دادەنێن، چونكە پەيڕەوى لە پرۆگرام و رێكارە كارپێكراوەكانى حەوزەى قوم دەكەن.

زياتر لە (50) هەزار ئافرەتى ئێرانى سەر بەو حەوزە زانستيانەن، موجتەهيد و زانا و مامۆستا و لێكۆڵەر و وتاربێژى ناسراويان تێدايە، ژمارەى مامۆستاكان نزيكەى هەزار و (500) مامۆستايە، كە لەچوارچێوەى (500) قوتابخانە و زانكۆى تايبەت بە ئافرەتان ئەركەكانيان رادەپەڕێنن، ژمارەى ئافرەتانى قوتابى لە دەرەوەى ئێران دەگاتە نزيكەى پێنج هەزار قوتابى، هەروەها  (250) مامۆستاى ئافرەتيش هەيە خەڵكى وڵاتانى ترن.

هيچ كات حەوزەى قوم ناكۆكى لەگەڵ دەسەڵاتە سياسيەكانى ئێران نەبووە.

لەپاڵ قوتابخانە كلاسيكيەكان (23) حەوزەى ئەكاديمى هەيە بڕوانامەى ئەكاديمى لە زانستە ئيسلامييەكان بە قوتابيان دەدات، لە بەكالۆريۆسەوە دەست پێدەكات، تا دەگاتە دكتۆرا، لە  (37) پسپۆڕى لە قورئان و فەرموودە و زمانى عەرەبى و فيقه و ئوسڵى فيقه و عيلمى كەلام و فەلسەفە و ياسا و مێژوو و بوارەكانى تر لەخۆ دەگرێت، زۆربەيشيان لە شارى قومن(12).

حەوزەى قوم زياتر لە (150) ناوەندى بانگەواز و لێكۆڵێنەوە و ساغكردنەوە و نچاپ و بڵاوكردنەوە لە خۆى دەگرێت، نزيكەى (50) گۆڤارى زانستيى بە زمانى عەرەبى و فارسى دەردەكەن، دەيان كتێبخانەى گشتيان هەيە، زياتر لە  (250) ناوەندى زانستيى و لێكۆڵينەوە و ساغكردنەوەى كتێب سەر بە حەوزەن.

حەوزەى قوم لە سايەى كۆمارى ئيسلامى ئێران

ژمارەى ئەو موجتەهيدانەى لە ژيانن لە حەوزەى قوم، كە پەيامى زانستيى و تێزى مەرجەعى بوونيان بە كردەيى بڵاوكردۆتەوە، نزيكەى (40) موجتەهيدن، زۆربەيان خەڵكى ئێرانن، ژمارەيەك ئەفغانى و پاكستانى تێدايە.

 بەڵام مەرجەعەكانى تەقليد، پێش كۆمەڵەى مودەريسى لە قوم و حەوزە و دەزگا زانستييەكانى تر، لەدواى مردنى چوار مەرجەعە گەورەكە، كە هەر يەك لە خومەينى لە (1989) خوئى لە (1992) محەمەد رەزا مووسەوى گلپايگانى لە (1993) محەمەد عەلى ئەراكى لە (1994) بوون، ئەوانە نۆ مەرجەعن، شەشيان تا ئێستا لە ژياندا ماون، چواريان لە قومن، كە هەر يەك حوسێن وەحيد خوراسانى، ناسر مەكاريمى شيرازى، موسا شەبيرى زەنجانى، لوتفوڵا شافى گالپايگانى، عەلى خامنەئى لە تارانە، عەلى سيستانى لە نەجەفە.

دەكرێت دواى خامنەئى ناسر مەكاريمى شيرازى مەرجەعى قومى زۆرترين هەژموونى ئايينى لە ئێران هەبێت بە بەراورد بە مەرجەعەكانى تر.

نووسينگەى سيستانى و خامنەئى گرنگترين نووسينگەن لە ناو كۆى نووسينگەى مەرجەكانى قوم، نووسينگەى خامنەئى لە رووى ئيدارى و دارايى و فەرمانبەرانى سەربەخۆيە، پەيوەست نييە بە حكومەتى فەرمى تاران، نووسينگەى قوم مەرجەعى حەوزەيە، پەيڕەوى لە كاروبارى ئايينى و زانستيى دەكات، سەرپەرشتى كارى زانكۆ و قوتابخانە و ناوەندە زانستييە ئايينيەكانى سەربە قوم و كاروبارى بريكارەكان و كەسانى متمانە پێكراوى مەرجەعەكانى ناوخۆى ئێران و دەرەوەى ئێران دەكات، تا ئێستاش خامنەئى لە حوسێنيەى خومەينى لە تاران وانە لەبوارى لێكۆڵينەوەى دەرەكى دەڵێتەوە، كە زياتر لە (700) زاناى ئايينى بەشدارى وانەكانى دەكەن.

هەرچى نووسينگەى سيستانييە لە قوم، لەوانەيە يەكێك بێت لە چالاكترين نووسينگەى مەرجەعەكان لە جيهان، لە هەموويان تۆكتر و پێشكەوتووترە، بۆ چاودێرێكردنى زانستيى و بانگەواز و كارى خێرخوازى، سەرپەرشتى زۆربەى دەزگا و نووسينەگە لاوەكيەكانى سيستانى لە ناوخۆى ئێران و وڵاتانى جيهان دەكات.

لەسەر ئاستى هەڵبژاردنى مەرجەعەكانى تەقليد، حەوزەى قوم جياوازى نييە لە حەوزەى نەجەف، بەڵام نزيكەى (30) ساڵە سەرقاڵى بەدەزگايى كردن و داڕشتنى كارى ياسايى كەسانى شارەزا و گروپى فشارە، بۆ ئەوەى بيگۆڕن بۆ گروپى ئاشكرا، كە بە شەفافى پەيڕەوى لە رۆڵيان بكەن.

ئەو گروپانە لە دەزگا زانستييە ئايينيەكان رێكخراون، كە ژمارەيەكى زۆر موجتەهيد لەخۆيان دەگرن، ئەركيان دياريكردنى مەرجەعى نوێيە، كە مەرجەكانى مەرجەعيەتى تەقليدى دواى مردنى مەرجەعى باڵاى تێدا دەبينن.

بەگشتى ئەو دەزگايەنە مەرجەعێكى دياريكراو هەڵنابژێرن، بەڵكو زياتر لە مەرجەعێك هەڵدەبژێرن، كە لە يەك ئاستدابن، ياخود ئاستى زانستيان لێك نزيك بێت، ئەو بژاردەيە بۆ خەڵك جێدەهێڵن بۆ ئەوەى كاميان بەگونجاو دەزانن بۆ راوێژكردن لەگەڵ زانايانى ترى ئايينى.

سێ دەزگاى گەورەى حەوزەى قوم هەيە بە گرنگترين ناوەندەكانيان دادەندرێت كە ئەركيان دياريكردنى مەرجەعى تەقليديە، گروپى مودەڕيسى حەوزەى زانستيى، ئەنجومەنى راوێژكارى حەوزەى زانستيى، ئەنجومەنى حەوزە زانستييەكان لە ئێران.

گرنگى ئەو دەزگايانە لەوەيە كە بەشێوەيەكى دەزگايى و ئيدارى كارەكانيان دەكەن، زۆربەى مامۆستايانى حەوزەكان و ئيمامى مزگەوتەكان و كۆمەڵەى وڵاتان و زانايانى ئايينى و بانگخوازانى ناوچەكان لە دەورى خۆيان كۆكردۆتەوە، ئەوە سەرەڕاى ئەو پەيوەندييە فراوان و بەهێزەى لەگەڵ زانايانى ئايينى شيعەى  دەرەوەى ئێرانيان هەيە.

لەدواى دامەزراندنى كۆمارى ئيسلامیى ئێران پەيوەندى حەوزەى زانستيى قوم بە كۆمارى ئيسلامى ئێران لەسەر بنەماى خزمەتكردن و پاڵپشتى و پارێزگاريكردنى هاوبەش بوو، نەك پەيوەندى شوێنكەوتوويى، دواى دامەزراندنى كۆمارى ئيسلاميش حەوزە پارێزگارى لە سەربەخۆيى خۆى كرد، هەرچەندە هەژموونى حەوزە پێش كۆمارى ئيسلاميش لە هەموو جومگەكانى دەوڵەت بەهێز بوو، تانەت بەر لە كۆمارى ئيسلاميش زۆربەى جار پەيوەندى لەگەڵ دەوڵەت لەسەر بنەماى لێكتێگىەيشتن بوو، چونكە حەوزە پێى وابوو دەوڵەتى ئێران، دەوڵەتێكى شيعەيە پارێزگارى لە مەزهەب دەكات، كە لە دواى (1906) زانايانى شيعە لە نەجەف و قوم و تاران لەسەردەمى حكومى پادشايەتى دەستوورى هەبوو(13)، ئەو لێكتێگەيشتنە رێگر نەبوو زانايانى ئايينى ئێران رەخنەى توند لە دەوڵەت بگرن، بەڵام هيچ  مەرجەعێك بيرى لەوە نەكردەوە، ئەو دەوڵەتە بڕوخێنێت، هەروەها خومەينى ئەو رێسايەى نەشكاند، ئەو رايگەياند، سيستەمى ميراتى و گەندەڵى حكومەتەكانى شاهەنشايى شەرعييەتيان نييە، پاشان دەسەڵاتى شاى رووخاند و كۆمارى ئيسلامى لەسەر بنەماى (ويلايەتى فەقيهى گشتى) دامەزراند.

حەوزەى قوم و حەوزەى نەجەف

ئەزموونى رێكخستنى حەوزەى قوم سوودبەخش نييە بۆ حەوزەى نەجەف، پێويستيش نييە ئەزموونى حەوزەى نەجەف پەيڕەوكراو بێت لە حەوزەى قوم، هەر يەكە و دۆخ و ژينگە و توراس و ئەزموونێكى كەڵەكەبووى خۆى هەيە، بەڵام زانايانى هەردوو حەوزە پێيان وايە ئاڵوگۆڕى ئەزموون و شارەزايى دوولايەنە  لەو رووبەڕە هاوبەشەى بوارى زانستيى و گەياندنى مەزهەب زۆر سوود بەخشە بۆ هەردوولا، ئەوەش شايستەيە بە ئەزموونى هەزار ساڵەى حەوزەى نەجەف، چونكە حەوزەى قوم (90) ساڵە بە گڕوتينێكى بەهێزەوە گەڕايتەوە گۆڕەپانى كاركردن.

حەوزەى قوم لەسەردەمى شێخ سەدوق لە (991) ميلادى ناوبانگى هەبوو، لە دواى ئابوونى خۆرى حەوزەى كوفە لە سەدەى حەوتى زايينى، پاشان حەوزەى قوم لەدواى دەركەوتنى حەوزەى بەغدا لە سەدەى (11) زاينى لەسەردەمى مەرجەعيەتى مورتەزا و موفيدى ئەو ناوبانگەى نەما، پاش ئەوەى شێخى تووسى چووە نەجەف و حەوزەى سەرلەنوێ دامەزراندەوە، ناوەندى مەرجەعيەت بۆ نەجەف گەڕايەوە، لە (1202) لەگەڵ دەركەوتنى ئيبن ئيدريسى حيلى  حەوزە لە نەجەفەوە گوازرايەوە بۆ حيلەـ

لە (1385) لە جەبەل لوبنان لەگەڵ دەركەوتنى محەمەد بن مەكى عاملى ناسراو بە شەهيدى يەكەم لە نيوەى دووەمى سەدەى (14)ى زاينى حەوزەى زانستيى دەركەوت، پاشان لەگەڵ دەركەوتنى ئەحمەد بن محەمەد موقەدەسى ئەردەبيلى لە (1527)ى زاينى مەرجەعيەت گەڕاوە نەجەف، لە ماوەى دوو سەدە مەرجەعيەت لە نێوان كەربەلا و نەجەف مايەوە، كۆتا مەرجەع محەمەد باقر وەحيد بەهبەهانى بوو لە (1792) زاينى، دواى ئەوە مەرجەعيەتى باڵا لە كۆتايى سەدەى (18) لەسەر دەستى محەمەد مەهدى بەحرلعوم لە (1797)ى زاينى لە نەجەف جێگير بوو، پاشان جەعفەر كاشف غيتاء لە (1813) زاينى لەو كاتەوە تا ئێستا مەرجەع لە نەجەف جێگيرە.

حەوزەى زانستيى نەجەف لە دواى (1968) كە بەعسيەكان هاتنە سەر دەسەڵات، هەنگاو بە هەنگاو رووبەڕووى وێرانكردن بۆوە، لە (1979) زاينى گەيشتە لووتكە.

لە ميانەى ئەو ساڵەوە حەوزەى قوم چووە قۆناغى گەشانەوەى لە رووى چەندى و چۆنيەتيەكى بێ پێشينە، لەگەڵ گەڕانەوەى خومەينى و دروستكردنى كۆمارى ئيسلامى ئێران، زانايانى ئايينى و قوتابيانى زانستە شەرعييەكان لە حەوزەى نەجەف و كۆى شارەكانى تر بە شێوەيەكى بەرفراوان روويان لە قوم كرد، چەندين شاندى گەورەى زانايانى شيعە لە وڵاتانى جيهان بەتايبەت لە بەحرێن و سعووديە و هندستان و پاكستان و ئەفغانستان و ئازربيجان و توركيا ئەفريقيا و رۆژهەڵاتى ئاسيا روويان لە ئێران كرد.

حەوزەى نەجەف جياواز بوو لە حەوزەى قوم، چ لەلايەنى شێوەى پەيوەست بە پێكهاتە و رێكخستن و ژمارەى بەرهەمى زانستيى، بەڵام هەردوو حەوزە لە ناوەڕۆك تا ئەندازەيەك وەك يەكن، بەتايبەت لە هەر سێ قۆناغى: پێشەكييەكان ناوەڕاست، لێكۆڵينەوەى دەرەكى، پرۆگرامى خوێندن لەو سێ قۆناغە بريتيە سەرچاوەكانى لێكۆڵينەوە و ريوايەت و بەڵگەهێنانەوە و مەرجەكانى ئيجتيهاد و شێوەى گەيشتن بە ئيجتيهاد، مەرجى مەرجەعيەت بەتايبەتى لە بوارى زاناترين كەس و دادپەروەرى و شێوازى بەرێوبەردنى قوتابخانە كلاسيكيە ئايينيەكان و كاروبارەكانيان تر وەك يەكن.

جياوازى يەكەمى حەوزەى نەجەف لە حەوزە زانستييە گەورەكانى ترى كووفە و قوم و بەغدا و جەبەل عاملى لوبنان و حيلە و كەربەلا ئەوەيە، ماوەى هەزار ساڵە حەوزەى نەجەف كۆتايى نەهاتووە، ئەگەرچى چەند جارێك گوازراوەتەوە بۆ شوێنانى تر، بەڵام لەسەرەتاى دامەزراندنيەوە لەسەر دەستى تووسى ئەو مەدرەسەيە بەردەوام بووە لە خوێندن و بەرهەمهێنانى زانستى.

حەوزەكانى كووفە لە سەرەتاى سەدەى (10) زاينى و قوم و بەغدا لە ناوەڕاستى سەدەى (11) زاينى، حيلە لە سەدەى (16) زاينى، سامەڕا لە سەدەى (19)ى زاينى، حەوزەكانى جەبەل عامل و كەربەلا و كازميە لە چەندين قۆناغ كۆتاييان هاتووە، دەتوانين بڵێين، جگە لە حەوزەى نەجەف زۆربەى حەوزەكان كۆتاييان هاتووە و ئاوەدان كراينەوە.

جياوازى دووەم، حەوزەى نەجەف ماوەى هەزار ساڵ بەردەوام بوو، هيچ رۆژێك بێ مەرجەعى يەكەم و دووەم نەبووە، كاتێك ناوەندى مەرجەعيەتى باڵا بۆ ماوەيەكى كاتى  گوزاراوەتەوە حەوزەكانى تر، وەك گواستنەوەى بۆ حيلە لە زەمەنى ئيبن ئيدريس و عەلامەى حيلى و موحەقيقى حيلى، گواستنەوەى بۆ جەبەل لبنان لەسەردەمى شەهيدى يەكەم و شەهيدى دووەم، بۆ  كەربەلا لەسەردەمى وەحيدى بەهبەهانى، بۆ سامەڕا لەسەردەمى ميرزا شيرازى، بۆ قوم لەسەردەمى حوسێن بەروجردى، بەمەش لە 80% بەرجەعە باڵاكان لە مێژووى شيعە ناوەندەكەى نەجەف بووە.

جياوازى سێيەم، زۆربەى بەرهەمى زانستيى ئايينى شيعە، لە بوارى تەفسير و فەرموودە و عيلمى كەلام و فيقه و ئوسوڵى فيقه و زانستى پياوناسى (علم الرجال) كتێبەكانيان زانايانى نەجەفە، واتە: ئەو ميراتە ئايينيەى شيعە هەيەتى، زۆربەى ميراتى نەجەفە، ئەوەش كەمكردنەوە نييە لە رۆڵى بەرهەم و توراسى ئايينى حەوزەكانى بەغدا و قوم و كەربەلا و حيلە و جەبەل عاملە.

جياوازى چوارەم، دەربارەى رۆڵى سياسى، حەوزەى نەجەف سەدان ساڵ گيرۆدەى سياسەتى پەراوێزخستن و هەڕەشە و چەوسانەوە بۆوە لە لايەن حكومەتە تائيفيەكانى بەغدا، چونكە لەسەردەمى ئەمەوى و عەباسى دەسەڵاتى تائيفى لەو ناوچەيە حكومى دەكرد، پاشان داگيركارى سەلجوقى، ئينجا مەغۆلەكان و توركى عوسمانى، پاشان داگيركارى ئينگليز، تاگەيشتە داگيركارى عێراق لە (1921) دواتريش تا ساڵى (2003) كە حكومەكانيان تائيفى و رەگەزپەرستى بوو، كاتێكيش ئەو دەوڵەتە رووخا، ئايدلۆژيايى رەگەزپەرستى لەگەڵى كۆتايى هات مەرجەعيەت رۆڵى خۆى بۆ گەڕايەوە.

بەر لە (2003) هيچ رۆژێك حەوزەى نەجەف لە دۆخێكى سياسى ئارام ئاوێتەى لەگەڵ دەورووبەرى نەبووە، ئەو دۆخە وايكردووە زۆرينەى كاتەكان خۆى لە سياسەت بەدوور بگرێت، پارێزگارى لە هەوڵەكانى چاكسازى لە كاروباروبارى گشتى بكات، بەتايبەت ئەوەى شايستە بێت بە دەوڵەت، ئەوەش لەپێناو پارێزگاريكردن لە كيانى خۆى بووە، بەرانبەر كاردانەوەى توندى سيستەمە تائيفيەكانى حكومەتى عێراقى، كە هەڕەشەى لە پياوانى ئايينى ئێرانى و خەڵكانى تر دەكرد، بەردەوام دەيخستنە ژێر مانەوەى بەزۆر و دوورخستنەوەيان لە شوێنى خۆيان، سادەترين مافيان هەڕەشەى بێبەشكردنى لەسەر بوو، جگە لە هەڕەشەى دەستگيركردن و لە سێدارەدانيان (14)، دياترين نمونەش لەو بوارە مامەڵەى داپڵۆسێنەرانەى حزبى بەعس بوو بە درێژايى (35) ساڵى حكوڕانى.

هەرچى حەوزەى زانستيى قوم و حەوزەكانى ترى ئێران بوو، بەگشتى لە دروستبوونى دەوڵەتى شيعەى بووەيهى لە (933)ى زايينى زۆربەى كاتەكان لە بارودۆخى ئاسايى بوون، دووربوون لە چەوساندنەوە و پەراوێزخستن، چونكە كەوتبوونە جوگرافياى شيعە و لەژێر سايەى دەوڵەتى شيعە بوون، ئەو دەوڵەتە سيستەمى پادشايەتى، ياخود كۆمارى ئيسلامى بووبێت، رووبەڕووى ئەو دۆخە نەبوونەوە، كە حەوزەى نەجەف رووبەڕووى بۆوە، تەنيا لە ماوەى حكومى محەمەد رەزا شاى پەهلەوى نەبێت، واتە حەوزە زانستييەكان بەڕووى سياسەت كراوەبوون، زۆربەى كات ترسيان لە سياسەتى دەوڵەتى ئێرانى نەبوو، دەوڵەت دەوڵەتێكى شيعە بوو، بە پێچەوانەوە دەوڵەت لە زانايانى شيعە نزيك دەبۆوە و پاڵپشتى دەكردن.

پەراوێزەكان

 (1) الشيخ عدنان فرحان آل قاسم، «تاريخ الحوزات العلمية عند الشيعة الإمامية، ج3 ف 1.

(2) علي المؤمن، «سنوات الجمر»، ص189.

(3) راجع الفصل الخامس.

(4) الشيخ عدنان فرحان آل قاسم، «تاريخ الحوزات العلمية عند الشيعة الإمامية»، ج6 ف 1.

(5) حول أُطروحة المرجعية الرشيدة، أُنظر: السيد كاظم الحائري، مقدمة مباحث الأُصول، ج1.

(6) الشيخ غلام رضا الأعرافي، مدير الحوزات العلمية في إيران في حديثه إلى المركز الوطني الإيراني للإحصاء، في 25 / 10 / 2019، وكالة انباء الحوزة.

https: //www. hawzahnews. com/news/869070/

(7) المصدر السابق

(8)  ديارترين ئەو كەسانەى ئەو بۆچوونەيان هەيە عەلى خامنەئى رێبەرى باڵاى كۆمارى ئيسلامى ئێرانە، بڕوانە دەقى قسەكانى لە ئەنجومەنى شووارى حەوزەى زانستيى لە قوم سەبار ەت بە چاكسازى حەوزە لە (2 / 3 / 1991).

(9) الشيخ غلام رضا الأعرافي، مدير الحوزات العلمية في إيران، وكالة أنباء الحوزة (مصدر سابق).

https: //www. hawzahnews. com/news/869070/

(10) المصدر السابق.

(12) المصدر السابق.

(13) أُنظر: علي المؤمن، الفقه والدستور، ص128 ـ 132.

(14)  زۆربەى جار ئەو دوركەوتنەوە لە سياسەت سەركەوتوو نەبووە، بەتايبەت لە سايەى دەسەڵاتى بەعس، چونكە ئەو دەسەڵاتە هەوڵى دەدا حەوزەى زانستيى لە ريشە هەڵكێشێت، ياخود تەنيا بە ناو بيهێڵێتەوە، ناوەڕۆكە مرۆى و زانستييەكەى بەتاڵبكاتەوە، ئەوەش هەنگاو هەنگاو لە دواى (1979) روويدا هەزاران زاناى ئايينى شيعەى دەستگيركرد، كە هيچ چالاكي و قسەكردنێكيان لە سياسەت رەخنەيان لە دەسەڵاتى فەرمانڕەوا نەبوو.

د.عەلى موئمين