Nuce Logo

تاڵیبان یان "قوتابیان" بە زمانی پەشتون، لە سەرەتای ١٩٩٠ کانەوە لە باکووری پاکستان سەریانهەڵدا، لەدوای کشانەوەی هێزەکانی سۆڤیەت لە ئافغانستان، وا بڕوا دەکرێت ئەم بزووتنەوە زۆرینە پەشتونییە سەرەتا لە قوتابخانە ئایینییەکانەوە دروستبوون کە پارەکەیان زیاتر لە سعودیەوە بۆ تەرخان دەکرا و فۆرمێکی توندڕەوانەی سوننەی ئیسلامیان تێدا دەوترایەوە[1]، ئەو قوتابخانە ئایینیانە لە ١٩٨٠ کانەوە بۆ ئاوارە ئەفغانەکان لە باکووری پاکستان دامەزرابوون[2]

دەرکەوتنی تاڵیبان وەکوو هێزێکی ڕێکخستن و کۆنترۆڵکردنی کۆمەڵگە لە ١٩٩٤ دا بوو لە پارێزگای قەندەهاری باشووری ئەفگانستان و بە خێرایی سەرانی شەڕکەری خستە ژێر جڵەوی خۆی[3]

تاڵیبان لە باشووری رۆژئاوای ئەفغانستانەوە بە خێرایی دەستیان بە پەلهاویشتن کرد، لە سێپتەمبەری ١٩٩٥ پاریزگای هەڕاتیان کۆنترۆڵ کرد کە هاوسنووری ئێرانە و دوای یەک ساڵ لەو بەروارە کابوڵی پایتەختیشیان گرت و ڕژێمی سەرۆک بورهانەددین ڕەببانیان ڕوخاند کە یەکێک بوو لە دامەزرێنەرانی بزووتنەوەی موجاهیدین کە بەرهەڵستکاری داگیرکاریی سۆڤیەتی بوون، ساڵی ١٩٩٨ تاڵیبان کۆنترۆڵی ٩٠٪ی ئەفغانستانیان کرد[4] لەگەڵ ئەوەشدا بەرەنگاربوونەوە هەر هەبوو لەناو ئەفغانەکان دژ بە دەسەڵاتی تاڵیبان، بە تایبەت لەنێوان نەتەوە و ئیتنیکە ناپەشتوونییەکانی وەکوو تاجیک، ئۆزبەک و هەزارە لە باکور، ڕۆژئاوا و ناوەڕاستی ئەفغانستان، چونکە ئەوانە وایاندەبینی زاڵێتی تاڵیبانی زۆرینە پەشتوون بەردەوامیی هەژموونی پەشتوونەکانە بەسەر ولاتەوە[5]

ئەفغانەکان، کە بێزار بووبوون لە زیادەرەوییەکان و شەڕە ناوخۆییەکانی موجاهیدین دوای دەرپەڕاندنی سۆڤیەت، بە گشتی پێشوازییان کرد لە تاڵیبان لەگەڵ دەرکەوتنیاندا، جەماوەریبوونی سەرەتایی تاڵیبان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە کە سەرکەوتوو بوون لە سڕینەوە گەندەڵی، نەهێشتنی کاری نایاسایی و دابینکردنی سەلامەتی بۆ ڕێگاکان و ناوچە بازرگانییەکان[6]

لەدوای لەدەستدانی دەسەڵات و کشانەوەشیان بۆ ناوچە گوندییەکان، چەکدارانی تاڵیبان بەوە ناسرابوون لەو ناوچانەی حوکمڕانن، هەرچەند توندڕەو بوون، بەڵام دادپەروەر بوون لەنێوان خەڵکیدا[7]

ماڵپەڕی سیاسەتی دەرەوە (فۆڕین پۆڵیسی)ی ئەمریکا ساڵی ٢٠١٨ بەمشێوەیە باسی حوکمداریی تاڵیبان دەکات لە شارۆچکەیەکی ژێردەستیان: بەڕێوەبەرەکان وا ناسراون دادپەروەر و راستگۆن، کە ئەمە وایان لێدەکات وەکو کەسانێکی دەگمەن بن لە وڵاتێکدا کە بەردەوام لە ڕیزی گەندەڵترین وڵاتانی جیهان پۆلێن دەکرێت، دانیشتووانی شارۆچکەکە دەڵێن تاوان بەشێوەیەکی بەرچاو کەمترە، مشتومڕ لەنێوان دراوسێ و خێزانەکان دەگمەنە و ئەگەر ڕوویشبدەن ئەوە بورپرای شار یان دادوەر بە خێرایی چارەسەریان دەکەن، هەروەها بەرپرسێکی تەندروستی بەشێوەیەکی ڕێکوپێک چاودێریی کلینیکەکان دەکات تاوەکو بزانێت پزیشک و پەرستارەکان لەوێن و دەرمانیش لە کۆگادا هەیە، مامۆستایان لە قوتابخانەکان ئامادەیی دەنوێنن و ڕێژەی هاتنی قوتابییانیش بەرزە، کە ئەمەش شتێکی نائاساییە لە سیستمی دەولەتێکدا کە دەوامنەکردن بەربڵاوە[8]

لە ئاستی باڵاشدا، وەکو گۆڤاری بەناو بانگی "فۆڕین پۆڵیسی" دەڵێت سەرۆک ئەشرەف غەنی نەخۆشیی لەخۆباییبوون و خۆبەزلزانیی هەیە و بەم هۆیەوە بڕیاری ناپەسەندی دابوو لەپێناو جەسپاندنی دەسەڵاتی ناوەندیی خۆی، ئەوە بوو بە راددەیەکی ترسناک کەوتبووە گۆڕینی گەورە بەرپرسانی وەکو وەزیری بەرگری و ناوخۆ و بەرپسانی باڵای ناوچەکان و بەرپرسانی پۆلیس، هەروەک ساڵانێک بوو لە دەولەت دەیناڵاند بەدەست بەرتیلخۆری و سپیکردنەوەی پارە بە بڕی ئێجگار زۆر لەسەر حسابی خزمەتگوزارییە شارستانییەکان و تەندروستی و پەروەردە و ئاساییش[9]

شرۆڤەکاران دەڵێن لە هێرشی ئەمجارەشدا بەشی زۆری هێزە سەربازییەکان ئەوەیان دا نابوو کە کەوتنی حکومەتە ناجەماوەرییەکەیان حەتمییە، بۆی خۆڕادەستکردنیان هەڵبژارد بە ئاشتیانە نەوەک مردن لەپێناو پرسێکی ناجەماوەری[10]

کارتەر مالکاسیان، راوێژکاری پێشووی سەرۆکی دەستەی ئەرکانی هاوبەشی ئەمریکا و نووسەری کتێبی "شەڕی ئەمریکا لە ئەفغانستان"، لەبارەی هۆکاری بەهێزیی بەهێزیی تاڵیبان دەڵێت "هێزەکانی ئەفغانستان بۆ بەردەوام کێشەی ورە و نابەدڵییان هەبووە لە شەڕ دژی تاڵیبان...تاڵیبان وا وێنای خۆیان دەکەن کە کەسانێکن بەرگری دەکەن و دەجەنگن دژ بە هیزی داگیرکەر، کە ئەم ڕۆحیەتە نزیکترە و خۆشەویستترە لای کەسێکی ئەفغانی. بۆ حکومەتی ئەفغان و هیزەکانی، سەختە بتوانن بانگەشەی ئەوە بکەن کە لەو جۆرە کەسانەن"[11]

فەرماندە سەربازییەکانی سوپا لە شاری قەندەهاری دووەم گەورە شاری ئەفغانستان لە لێدوانیانیان بۆ نیویۆرک تایمز گلەیی و گازاندەیان هەبووە و نائومێدییان دەربڕیوە بەوەی لە بەرەکانی پێشەوەی جەنگ لە قەندەهاری دووەم گەورەشاری ئەفغانستان  خۆراک بۆ سەربازەکانیان نەنێردراوە و سەربازەکان لاواز و ماندووبوون، ئەوەش ئەو بڕوایەی لای ئەوان بەهێزتر کردووە کە حکومەتەکەی ئەشرەف غەنی شایستەی ئەوە نییە قۆربانی بۆ بدەن و خۆیانی بۆ بە کوشت بدەن[12]

تەنانەت بەر لەوەی جۆ بایدن ڕایبگەیەنێت کە لە ١١ی سێپتەمبەردا هێزەکانی دەکشێنێتەوە، تاڵیبان گەمارۆی هیزەکانی سوپا و پۆلیسی ئەفغانی دابوو، ئەوانیش کە بەهۆی نەگەیشتنتی خواردنەوە برسیەتی بڕستی لێبڕیبوون، بە مەرجی تاڵیبان ڕازی بوون کە لە بەرامبەر رادەستکردنی چەک و جبەخانەکانیان ڕێگەی دەربازبوونیان بدەن، ئەمەش چەک و جبەخانەیەکی زۆر و ڕێگە و پێگەی ستراتیجی  خستە دەستی تاڵیبان[13]

هەروەها گەندەڵیی لەناو سیستمدا بەجۆرێک بوو لەڕووی تیۆرییەوە ئەفغانستان ٣٠٠ هەزار سەربازی هەبوو، کەچی بەرپرسانی ئەمریکا ڕۆژانی رانردوو بۆیەن دەرکەوتووە تەنیا یەک لەسەر شەشی ئەو ژمارەیە (واتە دەوروبەری ٥٠ هەزار سەرباز) بە کردەیی هەبوون[14]

تاڵیبان-یش دەڵێت ئەو سەرکەوتنە خێرایەی ئەوان بۆ خۆیان چاوەڕوانکراو بووە و بۆ خەڵکی تر مایەی  سەرسوڕمان بووە، وەکوو سوهەیل شاههین، وتەبێژی تاڵیبان دەڵێت "چونکە ئێمە ڕەگ و ڕیشەمان لەناو خەڵکدیە، چونکە ئەوە ڕاپەڕینێکی جەماوەری بوو، چونکە ئێمە ئەوەمان دەزانی و ٢٠ ساڵە ئەوە دەڵێین، بەڵام کەس باوەڕی بە ئێمە نەدەکرد، ئێستاش کە دەیبینن تووشی سەرسوڕمان بوون چونکە پێشتر لەو باوەڕەدا نەبوون" [15]

جگە لەوانە، وەکو ئیڤانا هۆ، توێژەر لە دامەزراوەی سکۆکرۆفت، دەڵێت بەشی زۆری ئەو خاکەی تاڵیبان داگیری کردن، شەڕێکی ئەوتۆیان بەخۆوە نەبینی، ئەوەش بەهۆی ئەو پرۆسە دەروونییانەی تاڵیبان بەشێوەیەکی ستراتیجی کاری لەسەر کردن بەرامبەر سوپای ئەفغان و بەرپرسانی حکومیی باڵا و تاوەکو دەگاتە هاووڵاتییان، ئەوە بوو لەگەڵ یەکەم لێداندا، تاڵیبان کۆمەڵێک بەڵێنی سیاسیی خستەڕوو، ژمارەی هیزەکانیان زیادکرد و ئەو هەڵڵایەیان بڵاوکردەوە کە هاوپەیمانانی حکومەتی ئەفگانستان و لە سەرووی هەموویانەوە ویلایەتە یەکگرتووەکان، دەستبەرداری حکومەت بوون، هەروەک تیشکیان دەخستە سەر هەڵەکانی حکومەتی ئەفغانستان لە دوو دەیەی رابردوودا، بە تایبەت گەندەڵیی بەربڵاو، لە بەرامبەردا هەر تاڵیبان بەڵێنی بە هاووڵاتییان دەدا کە سەقامگیری دەجەسپێنێت و ئەوەی کە ژیانی خەڵکی ئەفگانستان لە سایەی حکومەتدا باش نییە[16

[1] Who are the Taliban?

BBC News

https://www.bbc.com/news/world-south-asia-11451718

[2] Taliban

Encyclopædia Britannica

https://www.britannica.com/topic/Taliban

[3] Taliban

Encyclopædia Britannica

https://www.britannica.com/topic/Taliban

[4] Who are the Taliban?

BBC News

https://www.bbc.com/news/world-south-asia-11451718

[5] Taliban

Encyclopædia Britannica

https://www.britannica.com/topic/Taliban

[6] Who are the Taliban?

BBC News

https://www.bbc.com/news/world-south-asia-11451718

[7] The Taliban’s Fight for Hearts and Minds

Foreign Policy

https://foreignpolicy.com/2018/09/12/the-talibans-fight-for-hearts-and-minds-aghanistan/

[8] The Taliban’s Fight for Hearts and Minds

Foreign Policy

https://foreignpolicy.com/2018/09/12/the-talibans-fight-for-hearts-and-minds-aghanistan/

[9] 

  لماذا انهارت دفاعات الحكومة الأفغانية ضد "طالبان" بسرعة؟

اندبندنت عربية

https://www.independentarabia.com/node/250606/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%B6%D8%AF-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D8%A9%D8%9F

[10] Afghans brace for Taliban rule after militants take control of Kabul

THE FINANCIAL TIMES

https://www.ft.com/content/eccbb4d4-0893-44d1-ad31-7c187199610d

[11] Who are the Taliban and how did they take control of Afghanistan so swiftly?

CNN

https://edition.cnn.com/2021/08/16/middleeast/taliban-control-afghanistan-explained-intl-hnk/index.html

[12] لماذا انهارت دفاعات الحكومة الأفغانية ضد "طالبان" بسرعة؟

اندبندنت عربية

https://www.independentarabia.com/node/250606/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%B6%D8%AF-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D8%A9%D8%9F

[13] لماذا انهارت دفاعات الحكومة الأفغانية ضد "طالبان" بسرعة؟

اندبندنت عربية

https://www.independentarabia.com/node/250606/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%B6%D8%AF-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D8%A9%D8%9F

[14] لماذا انهارت دفاعات الحكومة الأفغانية ضد "طالبان" بسرعة؟

اندبندنت عربية

https://www.independentarabia.com/node/250606/%D8%B3%D9%8A%D8%A7%D8%B3%D8%A9/%D8%AA%D9%82%D8%A7%D8%B1%D9%8A%D8%B1/%D9%84%D9%85%D8%A7%D8%B0%D8%A7-%D8%A7%D9%86%D9%87%D8%A7%D8%B1%D8%AA-%D8%AF%D9%81%D8%A7%D8%B9%D8%A7%D8%AA-%D8%A7%D9%84%D8%AD%D9%83%D9%88%D9%85%D8%A9-%D8%A7%D9%84%D8%A3%D9%81%D8%BA%D8%A7%D9%86%D9%8A%D8%A9-%D8%B6%D8%AF-%D8%B7%D8%A7%D9%84%D8%A8%D8%A7%D9%86-%D8%A8%D8%B3%D8%B1%D8%B9%D8%A9%D8%9F

[15] Who are the Taliban and how did they take control of Afghanistan so swiftly?

CNN

https://edition.cnn.com/2021/08/16/middleeast/taliban-control-afghanistan-explained-intl-hnk/index.html

[16] أسرار سيطرة طالبان السريعة على أفغانستان.. وهذا ما سيحدث في الأيام المقبلة

Elbalad

https://www.elbalad.news/4928357