Nuce Logo

نوچەنێت: ئایا بڕیارەکەی دادگا جێبەجێ دەکرێت؟

رێبوار بابکەیی: پێموایە ئەستەمە ئەو بڕیارە لەسەر ئەرزی واقع جێبەجێبکرێت. لەبەر کۆمەڵێک هۆکار، هۆکاری یەکەم وەکو کورد وەکو پێکهاتە لە کۆمەڵگای عێراق لەڕێگەی ئەو بڕیارەوە بەناو بڕیاری دادگای فیدڕاڵ غەدری لێکرا، مافێک کە دەستور دانی پێدانا بۆی دەستەبەر بکرێت لە رێگەی ئەو بڕیارەوە زەوت دەکرێت، هۆکاری دووەم ئەو بڕیارە رێک ناتەباو ناکۆکە لەگەڵ دەقی دەستور بەتایبەتی ماددەی( 111، 112، 115).

ئەمە لەکاتێکدا لە دەستوری عێراقدا هاتووە کە نەوت و غاز موڵکی هەموو عێراقییەکانە بە هەرێمەکان و ئەو پارێزگایانەشی کە نەوت بەرهەم دەهێنن، کە دەڵێین هەرێمەکانیش واتە یەک هەرێم هەیە لەعێراق ئەویش هەرێمی کوردستانە، کەواتە ئەوە موڵکی هەرێمی کوردستانە ناکرێت تۆ لەڕێگای ئەو بڕیاەوە لێی زەوتکەی بیدەیتەوە بە حکومەتی ناوەندی، لە ماددەی 112 دا هاتووە کە هەردوو حکومەت لە کێڵگەکانی ئێستاوە ئەو کاتەی کە دەستوری 2005 بریاری لەسەر درا لەلایەن گەلی عێراقەوە کە 85٪ پێکهاتەکان دەنگیان پێدا مەبەستی ئەو کێڵگانەبوون کە ئەوکات هەبوون بەیەکەوە پلان و ستراتیجییەتی بەڕێوەبردنی کێڵگەکان دیاری دەکەن بەیەکەوە، کەواتە ئەو کێڵگانەشی لەدوای ئەوە دەردێت مافی هەرێمەکان و پارێزگانی نەوت بەرهەم دێنن پلان و سیاسەتی خۆیان هەبێت بۆ بەڕێوەبردنی".

لە ماددەی  115دا هاتووە بۆ دەسەڵاتەکانی حەسری حکومەتی ناوەندی ئەوەی  ڵاتەکانی حکومەتی ناوەندی، ئەوەی کە ئەوەی کە ئاماژەی پێنەکراوە واتە دەسەڵاتی هەرێمەکانە، کەوابێ لە هەموو دەستوردا بگەڕێیت جگە لەو ماددانەی ئاماژەم پێکرد لە هیچ دەقێکی دەستور نەهاتووە کە نەوت و غاز لە بەڕێوە بردنی دەسەڵاتی حکومەتی ناوەندییە، کەوابێ ئەمە لە دەسەڵاتی هەرێمەکانە، ئەمە جگە لە دەستوری عێراقدا دان دراوە بەوەی کە هەرێمەکانیش بۆیان هەیە تەشریعاتی تایبەت بە خۆیان هەبێت.

ئەستەمە ئەم بڕیارە جێبەجێبکرێت

لە رووی رێككەوتنەوە بۆیە جێبەجێ ناکرێت چونکە حکومەتی هەرێم کۆمەڵێك رێککەوتنی هەبووە لەگەڵ حکومەتی عێراقدا، لەوەی هەرێمی کوردستان نەوتی خۆی هەناردەبکات، بەڵام داهاتی 250 هەزار بەرمیل نەوت رادەستی سۆمۆ بکرێت، و لەسەر ئەو بنچینەیە حکومەتی عێراقیش بەشە بودجەی خۆی رەوانە بکات، کەواتە بەگوێرەی ئەو رێککەوتنانە بێت حکومەتی عێراق دانی پێداناوە بەوەی کە هەرێمی کوردستان مافی خۆی هەیە نەوتی خۆی هەناردە بکات، بەڵام 250هەزار بەرمیل رادەستبکات، واتە بڕۆ نەوتی خۆت بفرۆشە بەڵام بای ئەوەندە پارەکەم بدەیە، ئەمەی باسمان کرد دەستور بوو بەڵام لە رووی یاساوە، یاسای بودجەی ساڵی2021 کە لە پەرلەمانی عێراق دەرچووە هاتووە کە حکومەتی هەرێمی کوردستان داهاتی 250 هەزار بەرمیل رادەستی حکومەتی عێراقی دەکات، لەباتی ئەوە حکومەتی عێراقی بەشە بودجەی هەرێمی کوردستان دەنێرێت.

هۆکارێکی سەرەکیش هەیە باس لە تایبەتمەندییەکانی فیدڕالیزم دەکات ئەگەر بێت و ئەو بڕیارە بچێتە جێبەجێ کردنەوە تایبەتمەندی فیدڕالیزم لە هەرێمی کوردستان دەستێنێتەوە کەوابێ سیمای فیدڕالیزم نامێنێت. حکومەتی ئێستا دەکات بە حکومەتی ناوەند ناکات بە حکومەتی فیدڕاڵی، دادگای فیدڕاڵیش لە دەستور بەرزتر نییە بەڵکو دەستور لەسەروی هەموو دامەزراوەکان و یاساکانە بۆیە ئەو بڕیارانە لەبەر ئەو هۆکارانەی کە باسم کرد بە هیچ شیوەیەک جێبەجێ ناکرێت.

نوچەنێت:ئەگەر ئەو بڕیارە جێبەجێ بکریت ماددەی 140چی بەسەر دێت؟

رێبوار بابکەیی: مەترسی ئەو بڕیارە لێرەدا ناوەستێت بەڵکو سەر دەکێشێت بۆ هەندێ پرسی دیکەش کە زۆر ستراتیجین لەبەر ئەوەی ئەو دامەزراوە زۆربەی ئەندامانی لەبەرەیەکن لە دژی پێکهێنانی حکومەتن، ئەو بەرەیەی شکستی هێنا لە حکومەت نیازیان نییە حکومەتێکی بەناو زۆرینەی نیشتمانی پێکبێت، هەوڵدەدەن بەهۆی ئەو فشارانەی دەیکەن لە رێگەی ئەندامەکانییەوە ئەمجۆرە بڕیارانە دەرکەن لە دژی هەرێمی کوردستان بۆ مەرامی سیاسی، یەکەمیان بۆ ئەوەی کێشە بنێنەوە لە نێوان حکومەتی هەرێم و حکومەتی عێراقدا، دووەم بۆ ئەوەی حکومەتەکە پێک نەیەت حکومەتی زۆرینە، لەبەر ئوەی حکومەتی زۆرینە پێویستی بە هەماهەنگی هەرسێ لایەنەکەیە(پارتی دیموکراتی کوردستان و سوونەو سەدر)ئەمجۆرە بڕیارانە کێشە دەنێتەوە تەنانەت لە هەرسێ لایەنەکەش لە بری ئەوەی هێز و لایەنەکان سەرقاڵی پێکهێنانی حکومەت بن ئەوەتا سەرقاڵی ئەو کێشەدەبن واتە، ئەو کێشە کێشەیەکی کاتییە هێزو لایەنەکان بەخۆیەوە سەرقاڵ دەکات، رێک واشی لێهاتووە ئینجا لەبری ئەوەی ئەم دامەزراوەیە ببێتە مەرجەع یا چارەسەرکردنی کێشەکان لە هەموو وڵاتانی فیدڕالیزم وایە سەرچاوەیەکە مەرجەعی چارەسەرکردنی کێشەکانە نەک ببێتە مەرجەعی نانەوەی کێشە لەنێوان هەرێمەکان و دەسەڵاتی فیدڕاڵی، ئەگەر بێت و ئەو بڕیارە جێبەجێکەن من ئومێد دەکەم هەرگیز سازش نەکرێت و جێبەجێ نەکرێت بە هیچ شێوەیەک وە دڵنیاتان دەکەمەوە لێرەوە ناوەستێ سەرد دەکێشیت بۆ هەندێ پرسی دیکە، کە پێشتر نەیان توانییوە یەکلایی کەنەوە لەگەڵ کوردستان ئەمجارە دەیانەوەێت لە رێگەی ئەم دامەزراوە سیاسییە کە لە شێوەدا قەزاییە بەلام لە ناوەڕۆکدا سیاسییە جێبەجێ بکرێت، بۆ نمونە ماددەی ١٤٠ بڕیارێک دەردەکات و دەڵێت ماددەی ١٤٠ کۆتای پێهاتووە لەبەر ئەوەی لەوادەی خۆیدا جێبەجێ نەکراوە بەبێ ئەوەی ئاماژە بەوە بکریت کە کێ لە وادەی خۆیدا جێبەجێی نەکردووە، کۆمەڵێک بابەتی تر من بە دووری نازانم تەنانەت نوێنەرایەتییەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان تێکەڵی دبلۆماسییەکانی لەگەڵ دەرەوە ئەوەشمان لێ قەدەغەبکات.

بۆیە هیچ کەس با دڵی بەوە خۆش نەکات ئەوانەی کە خۆیان بە ئۆپۆزسیۆن دەزانن هەرکەسێ دڵی بەوە خۆشبکات بڵێت ئەم بڕیارە بچێتە بڕیاری جێبەجێ کردنەوە باری داراییم باش دەبێت. یاخود ئەوی تر بیکات بە موزایەدەی پێوەبکات وەکو هێزێکی سیاسی کە بەناو ئۆپۆزسیۆنە، جگە لە خیانەت و ویژدان فرۆشتنێک بە هێز و نەیارەکانی کوردستان هیچی تر نییە، ئەگەر بچێتە بواری جێبەجێ کردنەوە هیچ گەرەنتییەک نییە لەهەمبەر ئەوەش حکومەتی عێراق موچەت بۆ بنێرێت، بۆیە دەبێت هەموومان لەیەک بەر بین لە یەک سەنگەر بین بۆ ئەوەی ئەم پلانە هەرچەندە ئەمە بڕیار نییە ئەمە پلان و موئامەرەیەکی روونە کە دەیانەوێت هەرێمی کوردستان بن کۆڵ کەن کە تایبەت مەندییەکانی  فیدڕاڵییەت لە هەرێمی کوردستان بستێننەوە هێدی هێدی وەک پارێزگایەک مامەڵەی لەگەڵ بکەن، هەرچەندە پێشووتر کۆمەڵێک پیلان و پڕۆژە هەبوو بۆ ئەوەی هەرێمی کوردستان وەکو پارێزگا مامەڵەی لەگەڵدا بکرێت، هەر لە خیانەتی 16 ئۆکتۆبەرەوە تاوەکو هەندێ لە فەریکە پەرلەمانتاری عێراق کە بە حساب نوێنەرایەتی کورد دەکەن لەوێ چووبوونە بەرەی هێز و نەیارەکاندا سەنگەرییان قایم کردبوو لە دژی کوردستان، کۆمەڵێک پارەیان وەرگرتبوو لە هێزە شیعەکانی نەیار لەدژی میللەت داوایان دەکرد موچە بگەڕێتەوە سەر حکومەتی عێراقی ئەوی تر داوای دەکرد ئیدارەی سلێمانی دروستت ببێت هەموو ئەمانە پلان بوو لەدژی کوردستان ئەمڕۆ ئەم حزبە لە دەسەلاتە رەنگە بەیانی حزبێکی تر بێتە دەسەڵات،حکومەت بریتییە لە دەستەیەکی ئیداری بۆ بەڕێوەبەردنی وڵات بریتیی نییە لە قەوارە، قەوارە بریتییە لە هەرێمی کوردستان ئەم دەسەڵاتە دەستور داویەتی بە هەرێمی کوردستان بۆچی لێی زەوت دەکەی؟ بۆ دڵت بەوە خۆشە بەوەی کە دەبێت لێی زەوت بکرێت؟ لەڕقی حزبەکان، ئەمە جگە لە ویژدان فرۆشتن و خیانەت کردن بەو حزبانەی  دژایەتی هەرێمی کوردستان دەکەن هیچی تر نییە.

پێویستە خەڵک دژی ئەم بڕیارە بێنە سەرشەقام

نوچەنیت: حکومەتی عێراق بەردەوام کارتی فشار بەرامبەر هەرێمی کوردستان بەکار دەهێنیت وە بڕیارەکەی نەوت و غاز، نەناردنی 200 ملیار دینارەکە هەموو ئەمانە هۆکاری چییە؟

رێبوار بابکەیی: ئەگەر بە وردی سەرنج بدەی دەزانی نەناردنی 200 ملیارەکەش دوای دەرچوونی بڕیارەکە بوو، هەمووی یەک لە دوای یەک گرێ دراوە بەیەکەوە، 200 ملیارەکە رێککەوتنی لەسەر کراوە، لە پەنای ئەم بڕیارە ٢٠٠ ملیارەکەشیان راگرت، ئەمە دەستپێکێکە بۆ پیلانێکی مەزن، ئەگەر بێت و کەمێک وریا نەبین لەمامەڵە کردن لەگەڵی وبەیەک سەنگەر رووبەرووی نەبینەوە زۆر مەترسیدارە، هەندێک هێزی کوردی هەیە کە خاوەن کورسییەک یاخود دوو کورسی پەرلەمانە لە بەغدا ئەوانەی، کە کوردن بە ناو دڵیان بەوەخۆش کردووە و بەیاننامەیەن دەرکردووە پشتگیری ئەم بڕیارە دەکەین بەبیانوی گەندەڵی و شتی جۆراوجۆر، گەندەڵی پرسێکی نێو خۆییە دەکرێت چارەسەر بکرێت، لە کابینەی نۆیەم کۆمەڵێک هەنگاوی باشنراوە لە بواری چاکسازی رەنگە لە کابینەیەکی تر کۆمەڵێک هەنگاوی باشتریش بکرێت، بەڵام ئەوپرسە پەیوەندی بە هەرێمی کوردستانەوە هەیە، پرسێکی دەرەکییە دەبێت زۆر وشیار بین بە هۆکاری تەیبەت و سیاسی رقمان لە یەکتری ببێتەوە پەنا ببینە بەر پشتگیری ئەم جۆرەشتانە، ئەگەر نەوت و غازیان بڕی موچەشیان نەداینێ ئەو کاتەی ئەو کەسانەی کە ئێستا پشگیری ئەم بڕیارە دەکەن کۆمەڵی ئیسلامی بەشێک لە پەرلەمانتارانی بزوونتەوەی پێشتری پەرلەمانی عێراق و بەشێک لە پەرلەمنتارانی یەکێتی ونەوەی نوێ بەسەر قافڵەو ژێرقافڵە دڵیان بەوە خۆشکردووە، گریمان نەوت و غازیان بڕی و بودجەشیان بۆ نەناردین، حکومەتی هەرێم موچەی دابین کرد لەگەڵ 200 ملیارەکەش،خۆ هەمان کەسەکان و هێزەکانن و لایەنەکانن کە دەڵێن سوچی حکومەتی هەرێمی کوردستانە قبووڵی کردووە، دەبێت ئەو، ئەو موچەیە دابین بکات، دەبێت رێز لە یاسا بگرین  لە هەر ولاتێکدا دەبێت ئەواەی وادەکەن دادگایی بکرێن ئەوانە خائینن، بەهۆی گفتووگۆی سیاسی کەسێک سزا بدەی لەسەر هەڵسوکەوتێکی، دێن لە خانەی ئۆپۆزسیۆنێکی دەسەلات پێناسەی دەکەن کۆمەڵێک نوێنەرانی وڵاتان دێنە سەرخەت و نەتەوە یەکگرتووەکان دێنە سەرخەت نەک لەبەر ئەوەی خیانەتی کردووە، لەبەری ئەوەی کە ئەمە بەناو ئۆپۆزسیۆنە رووبەرووی دادگات کردووەتەوە.

نوچەنێت: بەشیر حەداد لەلێدوانێک بۆ یەکێک لە ماڵپەڕەکان دەڵیت دەبێت حکومەتی هەرێم سکاڵا لە دژی حکومەتی عێراقی بکردایە ئێوە چی دەڵێن؟

رێبوار بابکەیی: بۆ ماددەی 140 دەبوایە سکاڵایەک هەبووایە لەلایەن حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە، بۆ ئەوەی ئەم تانە لە ساڵی 2012 گیرابوو لەسەر نەوت و غازی کوردستان ئێستا پەلەپەلیان لێ کردوو زوو دەریان چواند بڕیارەکە، هەم کاتەکەی هەم پەلە کردنیان لەو بڕیارە رامانی سیاسی دەدات بە دەستەوە، دەبوو حکومەتی کوردستان لەماوەی ساڵانی رابردوو لەگەڵ حکومەتی عێراقدا هەوڵی بدایە پاشکەشە بۆ تانە بکردایە ئێستاش حکومەتی هەرێم دەتوانێت سکاڵایەک تۆمار بکات لەسەر حکومەتی عێراق کە بە گوێرەی دەستوور لە ساڵی 2014 شایستە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بودجەی نەناردووە،نەک تانە بگڕێت لەسەر ئەو بڕیارە، چونکە بڕیاری دادگا بڕیاری کۆتاییەتانەی لێ ناگیری، بەڵام دەبی ئەوە بزانین ئەم دامەزراوە لە دەستور گەورەتر نییە بڕیارێکی پێچەوانەی دەستوری داوە دەبێت هەوڵبدات ئەو دامەزراوە خۆی بۆ خۆی ئەم بڕیارەی خۆی هەمووار بکاتەوە، بە گوێرەی ماددەی 111، 112، 115 بڕیارەکەی خۆی هەمواربکاتەوە.

لە دەستوری عێراقدا هاتووە هەرێمی کوردستان بۆی هەیە یاسا دەربچوێنێ، بەشیوەیەک بە پێچەوانەی دەستووری عێراق نەبیت یاساکانی، یانی یاساکانی فیدڕاڵ نەبێت دواتر لە پەرلەمانی عێراق تاکو ئێستاکە یاسای نەوت و غاز نییە کە پەلەرمانی کوردستان لە 2007 یاساکەی دەرچواند بڕگەکانی پێچەوانەی دەستور نییە، پێچەوانەی بڕیارەکانی پەرلەمانی عێراقیش نییە، چونکە هەر لە بنچینەدا پەرلەمانی عێراق لە بنچینەدا یاسای نەوت غازی دەرنەچوواندووە، هۆکارەکەش ئەوەبوو چونکە دەستور رێگەیدابوو هەرێمی کوردستان مامەڵە بە نەوت غازەوە بکات، ئەوان لە ترسی ئەوەی یاساکە لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستاندا بشکێتەوە دەریان نەچواند.

پێویستە حکومەت سکاڵا تۆماربکات

نوچەنیت: پێت وانییە روونکردنەوەیەک بنوسرێت بۆ رای گشتی چونکە ئێستا کەسانێک رەنگە هیچ لایەنێک نەبن لایەنگری ئەو بڕیارەن و لێی تێنەگەیشتوون، ئێوە چی دەڵێن لەمبارەیەوە؟

رێبوار بابکەیی: دەبیت لەسەر چەند ئاستێک و بنەمایەک بەرپەرچی ئەم بڕیارە بدرێتەوە لەسەر ئاستی دامەزراوەکان دەبێت هەرسێ دامەزراوەی سەرەکی سەرۆکایەتی هەرێم و سەرۆکایەتی پەرلەمان و سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران هەماهەنگ بن سیاسەتێک داڕبێژن بۆ رووبەروو بوونەوەی ئەم بڕیارە کۆمەڵێک هەنگاوی بەپەلە، بە بنەما دابڕێژن پشت تەنیا بە دەستور ببەسترێ بۆ رووبەروو بوونەوەی، لەسەر ئاستی دەسەڵاتەکان هەرسێ دەسەڵاتی تەنفیزی و تەشریعی و قەزائی قەزای کوردستانیش دەبێت بێتە سەرخەت دەبێت هەماهەنگ بێت لەگەڵ دامەزراوەکاندا بۆ داڕشتنی ئەم سیاسەتە لەسەر ئاستی جەماوەر، پێویستمان بە هاندانی جەماوەرە بۆ دژایەتی کردنی ئەم بڕیارە دەبێت خەڵکی نوخبە ئەوانەی شارەزاییان لە دەستوردا هەیە، لە کۆڕو کۆبوونەوەو سیمیناردا خەڵکی تێبگەیەنن ئەم بڕیارە بۆ چی نادەستورییە؟ دەبێت جێبەجێ نەکرێت، نابێت خەڵکیش دڵی بەوە خۆشبێت، ئەگەر بێت و نەوت و غاز بکەوێتە دەستی حکومەتی عێراق کۆمەڵیک خەڵکی عەشایەر و تایفەگەر کە لایەنگری ئێرانن لەسەر بنەمای تائیفی نەک دەستور مامەڵا لەگەڵ کوردستان دەکەن، هیچ گەرەنتییەک نییە بۆ ئەوەی کە موچەشت بداتێ، بۆیە نابێ دڵمان بەوە خۆشبێ، نابێ ئێمە دڵمان بە رێککەوتنەکانیش خۆشبێت، فەرموو ئەوە رێککەوتننامەی شنگال هەیە حکومەتی عێراق واژووی کردووە بۆچی جێبەجێ ناکرێت، لە دەستووردا ماددەی 140 هەیە لە 2007 ەوە تا ئێستا جێبەجێ نەکراوە، کۆمەڵێک پرسیارە دەبێت خەڵکی تێبگات هەر ماددەی دەستووری لە بەرژەوەندی هەرێمی کوردستان بێت مەحالە جێبەجێ بکرێت.

نوچەنێت: کاندیدکی سەرۆککۆمار دەڵێت دەبێ خەڵکی کوردستان دژی ئەم بڕیارە خۆپیشاندانی ملیۆن کەسی بکات، ئێوە لەگەڵ ئەوەدان خۆپیشاندان بکرێت؟

رێبوار بابکەیی: من دەڵێم هوشیار کردنەوەی خەڵک و هاندانی خەڵک لەهەمبەر ئەم پرسە دەبێت سەرەتا خەڵکی هۆشیار بکەیتەوە ئینجا هانی بدەی دواتر ئامادەی کەیت بۆ رووبەرووبوونەوە،یەکێکیش لە رووبەرووبوونەوەدا ئەوەیە کە دەبێت خەڵکی لە زاخۆ تا خانەقین هەموو ئەم بڕیارە رەتکەنەوەو بڕژێنە سەر شەقام ئەم بڕیارە رەتکەنەوە وەکو خەڵکی کوردستان نەک وەک لایەنێکی سیاسی، چونکە نەوت و غاز موڵکی هەموو تاکێکە موڵکی لایەنگری حزبێک و دووحزب نییە بە دیاری کراوی.