خه‌لیل ئیبراهیم گوته‌بێژى یه‌كگرتوو: ئه‌نجامدانى رایفراندۆم نا، به‌ڵكو دژایه‌تییه‌كه‌ى جێى پرسیار بوو
چنار خۆشناو -تایبه‌ت به نوچه‌نێت
نوچەنێت: لەساڵیادی ریفراندۆم وتەی بەرێزتان چیە بۆ ئەو رۆژە؟
خەلیل ئیبراهیم: 25ى ئه‌یلوول رۆژێکی دیرۆکییە، کارێکی زۆر گەورە و گرنگ له‌و رۆژه كرا، ئەمە هەڵمەتێکی سیاسی زۆر بە ئەهمیەت بوو، خەباتی مەدەنی و سیاسی بوو. دوای ئەو چەند ساڵەى لە سایەی دەستووری عێراق، ئەو هەموو پێشلکارییانەی دەرهەق بە کوردستان کران بڕیارى ئەنجامدانی گشتپرسی درا، ئه‌مه وێستگه‌یه‌كى سیاسی زۆر گرنگیش بوو، واتایەکی تەواوى یاسایی، سیاسى هه‌یه، واتاى ئیرادەی گەلێکه، بۆچوونی گەلێک دەرکەوت، رۆژێکە بە تەواوی واتا مێژووییە.
نوچەنێت: ستراتیجیەتی ریفراندۆم لە چیدا دەبینن؟
كاك مه‌سعود بارزانى ناونیشانى ریفراندۆم بوو
زۆر ماندوو بوو فشارى زۆریشى له‌سه‌ر بوو
خەلیل ئیبراهیم: ریفراندۆم واته مافی دیاریکردنی مافی چارەی خۆنوسین، مافێکی سروشتی و مافێکی یاساییە، مافێکی سیاسییە، هەموو بەڵگەنامە نێودەوڵەتییه‌كان، هەتا پەیمانامەی نەتەوە یەکگرتوەکانیش، هەموو تەئکید لەسەر ئه‌و مافه دەکەنه‌وه. میلەتی کوردیش بە هەموو پێوەرێک، شایستەی ئەوەیە کە بە ویستی خۆی، بە تەواوی ئازادی خۆى ئەو بڕیارە بدات. ستراتیجیەتەکە پرسی نەتەوەیەک بوو، خەڵکی کوردستان لە بارودۆخێکی وا ناخۆش بڕیاری خۆیدا، چەند حزبێک بڕیاریاندا، کە ئەو رۆژە گشتپرسی بکەن، ئەم میلەتە دەنگی خۆی بگەیەنێتە تەواوی دنیا، بڵێت ئەوە گەلمە ئەوە مێژوومە، ئەوە زمانمە، ئەوە خەباتمە، لە هەموو رووێکەوە بە خەڵک بڵێ من ئێستا گەیشتمە ئەو ئەنجامەی خۆم بڕیاری خۆم بدەم. بڕیاری ئەم گەلە بڕیاری گشتپرسی بوو لەسەر سەربەخۆیی، بڕیاریشیان بە بەڵێ داوە به رێژه‌ى هەرە زۆر واتە ( 92٪ ) و چه‌ند پۆینتێك. بۆیه ئەمە شتێکی زۆر گرنگ و زۆر مانادار بوو، بێگومان بدیعەک نییە، مافێكى مەدەنی، سیاسیە، دیموکراسییە. ئەوانەی دژی ئەمە دەوەستن، ئەمە جێگای پرسیارە، ئەنجامدانی ئەم کارە جێگای پرسیارنییە، جێگای سەرسورمان نییە، به‌ڵكو ئەوانەی دژی ئەمە دەوەستن، ئەوە جێگای سەرسوڕمانە.
نوچەنێت: تێڕوانینتان لەسەر رۆڵی سه‌رۆك مەسعود بارزانی لەبارەی ریفراندۆم چییە، چۆن دەڕواننە هەوڵەکانی بەرێزیان؟
خەلیل ئیبراهیم: کاک مەسعود بارزانی له‌م بابه‌ته رۆڵی هەرە گرنگی هەبوو، ئەو سەرۆکی ئەنجومەنی باڵای ریفڕاندۆم بوو، بڕیارەکەش لە بارەگای ئەو بوو، هەموو حزبەکان بێگومان دانیشتبوون ئەو کات ( 17 ) حزب دانیشتن ئەو بڕیارەیاندا. ئێمە وەکوو یەکگرتوو راستی وەک بنەما لەگەڵ ئەوە بووین لە ستراتیجیەتی خۆمان هەیە لە پەیڕەوپڕۆگرامی خۆمان هەیە و کێشەی میلەتی ئێمە کێشەی خاک و خەڵکە، دەبێت بە تەواوی ئیرادەی ئەو مافی چارەی خۆنوسینە دیاری بکەین، بە نیسبەت ئێمە وەکو بنەما هیچ کێشە نەبوو بە پێچەوانەوه ئێمە گەرمو گوڕبووین، هیچ گومان و هیچ تەمومژییەک لەسەر بابەتەکە نەبوو.
یه‌كگرتوو به ئیمكانیه‌ت و ئیراده‌ى خۆى
له‌گه‌ڵ ریفراندۆم بوو ته‌مومژییه‌ك له بۆچوونى نه‌بوو
بەڵام ئێمە لە بابەتی کاتەکە هه‌ندێك تێبینمان هه‌بوو، له‌وانه پێویستمان به‌وه بوو له ناوخۆى خۆمان رێكبخه‌ین، ئەوە وه‌ك پێویست نه‌بوو، ئێمه تەئکیدمان ده‌كرده‌وه كه کەشوهەوایەکی لەبارتر دروست بکەین، دووەم ئەو کاتە پەرلەمان قەپات بوو داخراوو بوو، ئێمە دەمانگوت پێویستی بە بڕیارێکە لە پەرلەمان دەربچێت تا ببێتە خاڵی کۆکەرەوە، هەموومان پێکەوە بە یەک ئیرادە و بە یەک بڕیار ئه‌و كاره بكه‌ین. ئێمە ئەو ئیشە بۆ خەڵک دەکەین خەڵکیش ئەگەر سەیربکەن پەرلەمانێکە نوێنەراییەتی هەموو گەلی کوردستان دەکات، ئەو بڕیاریداوە ئەو مانادارترە، کاریگەرترە. ئەویتر راستی لە رووی ديپلۆماسییەوە واتە کاتەکەی کەم بوو، دەبووایە ئیشی باشتری بۆ بکرێت، ئێمەش تێبینمان هه‌بوو ئەگەر یەکێتی ئەوروپی، لەگەڵ ئەمریکا لەگەڵ رووسیا، لەگەڵ وڵاتانی دەوروبەری ناوچەکە، واتە زەمینەخۆشکردنێکی باشتر پێویست بوو، په‌یوه‌ندى به‌م وڵاتانه بكرێت. هەروا خەڵکیش تۆزێک ئەو کاتە و ئێستاش خەڵک بێزارە و نارازییە، خەڵک ئەو کات دەیگوت ئێمە دەناڵێنین بۆ مووچە، ترس و دڵەڕاوکێ ئەو کات لەناو خەڵک هەبوو، ئێمە وەکوو یەکگرتوو هەموو کات، پێمانوایه ئاشتکردنەوەی خەڵک بەشێوازێکی گشتی گرنگه، تا هەست بکەن چاکسازی هەیە، یاسا سەروەرە، دادپەروەری هەیە، ئه‌و كاته خه‌ڵك باشتر هه‌ست به دۆزى گه‌له‌كه‌ى ده‌كات. گەورەترین هەڕەشە لەسەر ریفراندۆم وئەنجامەکانی، تا ئێستاش لەسەر بارودوخی هەیە، ئەمە به هۆى دوو شتە، یەکێک بابەتی سیاسی خۆمانە، یەکڕیزی و ئاشتەوایی، ئەمە زۆر گرنگە هه‌بێت، دووەم حکومڕانیەکی تەندروست هه‌بێت، چاکسازی دادپەروەر بێنێته‌دى. ئەگەر ئەو دوو شتە نەبن خەڵکیش هەموو پشتیوانی ئێمە نابێت، شتێکی خراپی لێ دەردەچێت، بەڵام ئەم دووانە بۆ ئێمە گرنگن بۆئه‌وه‌ى کوردستانی خۆمان بکەین.
ئه‌و كات بەرێز کاک مەسعود بارزانی هەوڵی زۆریدا و ماندوو بوو، ئیشی زۆری کرد، من وا دەزانم ئەو کاتە فشاری زۆریشی لەسەر بوو، فشاری زۆر بە گشتی لەسەر کورد بوو، فشار لەسەر ئەنجومەن بوو، بەڵام ئەو خۆی ناونیشانی ئەو بابەتە بوو، فشاری زۆری لەسەر بوو بەڵام ئەو دەیزانی بابه‌ته‌كه ئەوە نییە تەراجوعی لێبکەین. ئەو کاتە گومانیشى لە حکومەتی عێراقی هه‌بوو، چونكه دوای سەرکەوتن بەسەر داعش و عێراق بۆچوونی ترى هەبوو. بەهەر حاڵ ئێمە وەکو یەکگرتوو لەسەر تەکتیک و لەسەر كاته‌كه تێبینیمان هەبوو، بەڵام وەکوو بنەما لەگەڵی بووین، تا کۆتایش لەگەڵی ماینه‌وه و دوودڵ نەبوین، بەتەواوی ئیمکانەت و قەناعەتەوە له‌گه‌ڵ رایفراندۆم بووین. ئێمە ئەو ئیشەمان دەکرد هەر چەندە تێبینی خۆمان هه‌بوو، ئەگەر سەیری دیکۆمێنتارییەکان بکەی و سەیری چاوپێکەوتنەکان بکەی لەهەموو موداخەلاتی ئێمە باسی پێداویستییەکانی سەرکەوتنمان کردووە، خۆزگە دوایش هەروا دەرچوو. به‌ڵام یەکڕێز نەبووین ئەو دەرزە کەوتە نێوانمان، بەڵام بێگومان تۆ ئیشێکی وا گەورە بکەی قوربانیش دەده‌یت.
نوچەنێت: باسی فشارتان کرد فشاری حکومەتی ناوەندی بەردەوامە لەسەر هەرێمی کوردستان کارتی فشار بەکار دێنێت تێروانیتان بۆ ئەو هەموو فشارانە چیە؟
دواخستنى هه‌ڵبژاردنى په‌رله‌مانى كوردستان پێچه‌وانه‌ى دیموكراسییه
خەلیل ئیبراهیم: وا دەبینین عەقڵیەتی حکومڕان لە بەغدا هەر مەرکەزیه و هەر ئەوەیە تا ئێستا له فیدڕالییەت نەگه‌یشتووه. تا ئێستا قەناعەت بە دەستوور وەکو نووسراو نه‌هاتووه، تا ئێستا گومانمان هه‌یه هۆشیارى میلى و ئیرادەى سیاسى له عێراق تەقەبولی ئەم بابەتە بكات، ئێمە ئێستاش ئەو ترسەمان هەر هەیە. دەبینی بڕیاره‌كانى دادگای فیدڕاڵی ئەو دواییە زۆر ترسناکن لەسەر ئەو بابەتە، تا ئێستا فیدڕالییەت لە عێراق دامودەزگاکانی فیدڕالیەت دروست نەبووە، تا ئێستا ئەنجومەنی ئیتحادی بوونى نییه كه ئه‌مه بنه‌مایه‌كى سه‌ره‌كییه بۆ فیدڕالیەت، ئەمە هەمووی ئەوە دیاری دەکات کە عەقڵیەتی بەغدا تا ئێستا هەر وه‌ك خۆى ماوەته‌وه.
نوچەنێت: پەیوەندیتان لەگەڵ پارتی دیموکراتی کوردستان لە چ ئاستێکدایە؟
خەلیل ئیبراهیم: پەیوەندیمان لەگەڵ هەموو حزبەکان باشە، یەکگرتوو له په‌یوه‌ندییه‌كان سێ مەبدەئی هەیه، یەکەم ئێمە کراوەین لەسەر هەموو پەیوەندییەکان، دووەم بابەتی هاوسەنگی لە پەیوەندییەکان، سێیەم بێگومان ئێمە پەیوەندی دەکەین بەڵام پابەندنین، پابەندی یان بڵێین پاشکۆیەتی هیچ دەوڵەتێک و هیچ حزبێک ناکەین. بەڵام پەیوەندیمان خۆشە و مكوڕین له‌وه‌ى پەیوەندییەمان بەرەو پێشەوە بروات و باشتریش بێت، بەڵام پەیوەندی حزبی زۆر زۆر گرنگە، ئێمە ئۆپۆزسیۆنین، ئۆپۆسزیۆنی حکومەتین تا لێواولێو تێبینیمان هەیە، زۆریش نیگەرانین زۆر شت دەبینین و ده‌زانین چاکسازی راسته‌قینه دەستی بۆ نەبردراوە، بەڵام ئه‌مه مانای ئەوە نییە لەگەڵ حزبه سیاسییه‌كان نەبین، ئێمە رێزی مێژوو دەگرین و پێکەوە دەژین، گۆڕه‌پانى هاوبەش زۆرە لە وڵاتێکین خاکێکمان هەیە، دۆزێكى ره‌وامان هەیە ده‌بێت پێکەوە خەبات بکەین، بەردەوام بین ئێمە فریادره‌سی ئەم میلەتە بین، بەیەکەوە بگەینە ئاقارێکی باش و خۆشگوزەرانی وە ئاسودەیی و سه‌قامگیرى سیاسى به خه‌ڵك بده‌ین.
نوچەنێت: تێڕوانین و سەرنجتان لەسەر هەلبژاردن چیە؟
خەلیل ئیبراهیم: هەڵبژاردن پرۆسەیەکی دیموکراسییە، دیموکراسیەت پێش ناکەوێت ئەگەر هەڵبژاردن لەکاتی خۆی نەکرێت، ئه‌مه بووه‌ته نه‌ریت هه‌موو جارێك تەمەنی پەرلەمان درێژ دەکرێتەوە، تەمەنی هەندێک دامەزراوەی سەربەخۆ درێژ دەکەنه‌وه، ئەمە پێچه‌وانه‌ى دیموکراسیەتە، پێچه‌وانه‌ى ئیرادەی خەڵکە، ئەمە باش نییە، ئێمە لەگەڵ ئەوەین هەموو شت لەکاتی خۆی بکرێت، ئێمە لەگەڵ ئەوەین هەڵبژاردن لەکاتی خۆی بکرێت، ئێمە بە هیچ شێوەیەک لەگەڵ دواخستنى هەڵبژارد نین.
نوچەنێت: باسی دەستوورت کرد، لە رەشنووسی دەستوور باس لەوە کراوە کە بە زۆرینەی دەنگ پایتەخت دەگوازرێتەوە، بۆی هەیە پایتەخت بگوازرێتەوە لەهەولێرەوە بۆ شارێکی تر، ئەو گواستنەوەیە چۆنە، ئەو زۆرینە دەنگە لەپەرلەمان دەبێت یان لە ئەنجامی راپرسی دەبێت؟
خەلیل ئیبراهیم: ئەمە پرۆژەی دەستوورە هێشا دەستورمان نییە ئەم پرۆژەیە هێشتا قسەی لەسەرە، ئەو دەقەی جەنابت باست کرد لە پرۆژەی ( 2006 ) هاتووه، كه له 2009 له په‌رله‌مان ده‌نگى له‌سه‌ر درا. من ئەندام بووم لەو لیژنەیە ئەو کاتە باس باسی جێگای ناوچە کوردستانییەکانی دەرەوەی هەرێمی کوردستان كرا بۆ نموونە کەرکووک، ئه‌و رۆژەى مادەی ( 140 ) جێبەجێ بکرێت، ئەو شوێنانە بگەڕێنەوە سەر هەرێمی کوردستان. بێگومان ئه‌مه‌یش رێكارى خۆى هه‌یه له ئاساییكردنه‌وه و سه‌رژمێرى و دواجاریش ریفراندۆم. ئەو کات بێگومان هەرێم دەتوانێت پایتەختەکە بگوازێتەوە بۆ شوێنێکى تر، بێگومان ئەوە دەبێت راپرسی لەسەر بکرێت، ئەمەيش وەکو مادەکی دەستوورییە، ئایا قبوڵ دەکرێت یان قبوڵ ناکرێت، ئەو بابەتە ئەو مادەییە ئەو کاتە لەبەر ئەوە دانرابوو، بەڵام هێشتا نەبووە دەستوور هێشتا ماوە.
نوچەنێت: لەکاتی نووسینەوەی دەستوردا دەڵێن کێشە لەسەر ئاین نەبووە ئەی گەورەترین کێشەو گەورەترین لەمپەر لەبەردەم نووسینەوەی دەستوور لەسەرچی بووە، لایەنە عەلمانییەکان چ تێڕوانینەکیان لەبارەی ئاین هەبووە لەکاتی نوسینەوەی دەستوور؟
خەلیل ئیبراهیم: ئێمە لە لیژنەی یەکەم و پرۆژەکەمان تەواو کرد، ( 97٪ ) نزیکەی یان هەموویان پەرلەمانتاران دەنگيان بۆ دا، ئەو پرۆژەی دەستووری ( 2009 ) کە دەنگیان لەسەردا، لەسەرەتادا هەندێ بیروبۆچوونی جیا جیا لەسەری هەبوو، دوای ئەوەمان یه‌كلایى كرده‌وه و تەواو بوو.
ئەو ناكۆكیانه‌ى له‌سه‌ر ده‌ستوور لەنێوان هێزە سیاسیەکان دروست بوو، هیچ لەسەر ئاین نەبوون، ئه‌و كات كه گوتیان ده‌ستوور بگەڕێتەوە و جارێکی تر بنوسرێتەوە، باس باسی ئاین نەبوو، بابه‌تى ئاین ئەسڵەن جێگای گفتوگۆ نەبوو، لە دەستووری عێراقیش هەیە، ئێمە لەناو جەرگەی وڵاتانی ئیسلامین، ئەوە تورکیایە ئەوە ئێرانە، میلەتی خۆشمان ميلەتێکی موسڵمانه ( 95 تا 97 ٪ ) موسڵمانن، بۆیه له‌وه كاته‌دا شەریعەت و ئەحکامی شەریعەت بنەماکانی ئیسلام ده‌بنه سەرچاوەیه‌ك بۆ ده‌ستووره‌كه.
عه‌قڵیه‌تى سیاسى به‌غدا نه‌گۆڕاوه
و تا ئێستا قبووڵى فیدڕاڵیش ناكات
نوچەنێت: ئەو پرۆژە یاساییەی لە پەرلەمان دەرچوو دژی توندوتیژی خێزان وەك یەکگرتوی ئیسلامی کوردستان سەرنجتان بۆ ئەو پرۆژە یاساییە چیە؟
خەلیل ئیبراهیم: هەر شتێک خزمەتی ئافرەت و مافی ئافرەت و رۆڵی ئافرەت بکات ئێمە لەگەڵین، بەڵام ئەمە نابێت بازدان بێت لەسەر هەندێ بنه‌ماى جێگرى ئیسلام، نابێت شیرازی خێزان تێکبدات، نابێت دەرگایەکی سەرئێشە بۆمان دروست بکات. ئێمە هەموو کات دەبێت یاسایەک دابنێت گونجاو بێت لەگەڵ کەلتوری ئەم خەڵکە، گونجاو بێت لەگەڵ شیرازەی کۆمەڵایەتی، خزمەت بکات.
ئێمە وا دەبینن ئەم یاسایە بە زمانێک نوسراوە بە پاشخانێك نوسراوە، هیچ گونجاو نییە، واتە هیچ قازانجی نییە، ئێمە وەکو یەکگرتوو خێزان لەلای ئێمە شتێکە تەواو جێگای گرنگی پێدانە، ئەو جێگایەیه ئینسان تێیدا پەروەردە بکرێ، تا پارێزگاری لەسەر بەها باڵاکانی ئەم میلەتە بکات، هەر شتێک ئەمە تێکبدات، بەرەو ئاقارێکیترمان ببات خۆمان نەناسین شوناسی خۆمان نەناسین کولتورو ئاین و عەقیدەی خۆمان نەناسین، بازبدەین بەسەر ئەمه سەرکەوتوو نابێت زەرەریش دەبێت.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment