Nuce Logo

"لە ئێستادا زەمینەسازییەك بۆ پڕۆسەی ئاشتی لە توركیا نییە"

لە ماوەی ساڵی 2013 تاكوو 2015، پڕۆسەیەكی ئاشتی لە توركیا هەبوو تاكوو گەیشتە راگەیێندراوی دۆڵمەباخچە، بە بۆچوونی ئێوە راگه‌یێدراوی دۆڵمەباخچە چیبوو؟ 

فایەق بوڵوت: بە كورتییەكەی راگەیێندراوی دۆڵمەباخچە یاخود رێككەوتنی دۆڵمەباخچە، دەوڵەتی تورك یاخود دەسەڵاتی توركیا لەگەڵ ئیمراڵیدا لە گفتوگۆدا بوون و تاكو گەیشتنە چوارچێوەیەك كە ئیتر مافی كورد لەو چەند خاڵەی راگەیێندراوەكەدا بدرێت و دواتریش بە فەرمی لە دەستووردا بچەسپێنرێت و رابگەینرێت. لە بەرامبەر ئەمەشدا، وا بڕیار بوو چەكدارانی پەكەكە لە شاخ بێنەخوارێ‌ و لە رێگەی عەبدوڵا ئۆجەلانەوە ئەوەش رابگەیەنن كە دەسبەرداری خەباتی چەكداریی دەبن. واتە پەكەكە ئەوە رابگەیەنێت كە ئیتر كۆتاییان بە خەباتی چەكداری هێناوە و دەگەڕێنەوە بۆ ناو توركیا بەشداری سیاسەت بكەن و ژیانی ئاسایی خۆیان بەسەر ببەن. رەنگە لێرەدا سەركردە و فەرماندەكانی پەكەكە نەگرێتەوە و كە راستەوخۆ بگەڕێنەوە بۆ ناو خاكی توركیا، ئەوە مومكین نییە، بەڵكو دەكرێ لە دەوڵەتێكی تردا ژیان بەسەر ببەن.
گفتوگۆكانی نێوان لایەنی توركیا و كورد لە ئەساسدا بۆ ئەوە بوو كە بزووتنەوەی چەكداری پەكەكە بە تەواوەتی چەك دابنێن و لەچوارچێوەی یاساكانی توركیا لەو وڵاتە بەشداریی لە كایەكانی سیاسەتدا بكەن. لە بەرانبەر ئەمەشدا دەوڵەت مافی كورد بدات. لەوانەش: بەڕێوەبەرێتی خۆسەری بۆ كورد، كە حوكمی زاتی پێدەوترێ‌. هەروەها زمانی كوردی بكرێتە دووەم زمانی فەرمی لەو وڵاتە. مافی خوێندن بە زمانی دایك بۆ كورد دەستەبەر بكرێت. بوژانەوە و وەبەرهێنانی ئابووری زۆر و جۆراو جۆر لە هەرێمە كوردییەكاندا بكرێت.

ئایا رێككەوتننامەی دۆڵمەباخچە بۆ كورد هیچ مانا و گرنگییەكی هەیە؟

فایەق بوڵوت: بەدڵنیاییەوە گرنگی خۆی هەبووە، بۆ یەكەمجار لە مێژوودا كورد لە توركیا، لە چوارچێوەی رێككەوتنێكدا لە ئەگەری ئەوەدا بوو كە خۆی خۆی بەڕێوەببات. لەشێوەی ئۆتۆنۆمییەك بە عەرەبی حكومی زاتی پێدەوترێت. لە هاوشێوەی رێككەوتنەكەی مەلا مستەفای بارزانی و سەدام حوسێن لە ساڵی 1971 بوو. واتە لە چوارچێوەی سنووری توركیا كورد خۆی خۆی بەڕێوەدەبات و گرێدراوی توركیا دەبێت. ئەوەی پێویست بوو لەو پڕۆسەیەدا بە كورد بدرێت بە مەبەستی چارەسەركردنی پرسی كورد ئەمە بوو. كە پێشتر لایەنەكان گفتوگۆیان لەسەر كردبوو. 
لە پاش كۆتایی هاتنی پڕۆسەی دیالۆگ و چارەسەری، من لەگەڵ چەند كەسێك دوام، كە لە نزیكەوە لەناو پڕۆسەكەدا بوون و ئاگاداری وردەكارییەكان بوون. لەو پڕۆسەیەدا بڕیار وابووە پەكەكە چەك دابنێت و ئەو مافانەش بە كورد بدەن. بەڵام لەو كاتەدا ئەردۆغان لە رێگەی ئۆجەلانەوە دەیویست لە پێشدا چەك بە پەكەكە دابنرێت و بانگەوازیش بۆ كۆتایی هێنان بە خەباتی چەكداریی بكەن، نامەیەكی لەو جۆرەی بۆ نوسیبوو. كە زۆر پێداگریی لەسەر ئەوە دەكرد. بەڵام لایەنی كورد و قەندیل بەمە رازی نەبوون، دەیانوت دەبێت هاوكات ئەو كارە بكرێت، واتە رێككەوتنامەی دۆڵمەباخچەیان لەلا پەسەندە داوایان لە ئەردۆغان كرد كە كاری یاسایی بۆ بكرێت لە دەستووردا. تاكو گەرەنتی پڕۆسەكە و مافی كورد بكەن ئەوجا كۆتایی هێنان بە خەباتی چەكداری رادەگەیەنن. لە بەرانبەر ئەمەدا بزووتنەوەی كورد چەكی دادەنا. كاتێ‌ كارەكە بەو جۆرە بەرەو پێچونی بەخۆیەوە نەبینی و حكومەت ئەو مەرجەی قبوڵ نەكرد لەبەر ئەوە لەپاش راگەیێندراوی دۆڵمەباخچە پڕۆسەكە وەستاو شەڕ دەسیپێكردەوە. تەنانەت لە پاش ئەوەبوو كە سەڵاحەدین دەمیرتاش لە بەرانبەر كەمپینی ئەردۆغان بۆ سەرۆكایەتی توركیا دەیوت "ناكەین بە سەرۆك". ئەو كات ئەردۆغان سەرۆكوەزیران بوو، سەرۆككۆمار نەبوو، كاندید بوو بۆ سەرۆكایەتی توركیا. 
كاتێ‌ رێككەوتنی دۆڵمەباخچە جێبەجێ نەكرا و لەلایەن دەوڵەتەوە پەسەند نەكرا، دەمیرتاش هاوسەرۆكی هەدەپە وتی  "ناكەین بە سەرۆك" لەپاش ئەوە هەموو شتێ‌ كۆتایی هات شەڕ دەسپێكردەوە.  كێ‌ و كام لایەن چەند هەڵەیان هەبووە ئەوەیان راو بۆچوونی جیاواز هەیە، بەڵام لە پشتی پەردەوە مەسەلەكە بەو جۆرە بوو.

به‌هۆى دۆڵمه‌باخچه‌ یه‌كه‌م جار بوو
ئه‌گه‌رى ئه‌وه‌ هه‌بوو كورد له‌ توركیا حوكمى زاتى هه‌بێت

ئایا خاڵەكانی ناو رێككەوتنی دۆڵمەباخچە وەك بەڵگەیەك دەكرێ‌ بۆ داهاتوو كاری لەسەر بكرێت؟
فایەق بوڵوت: وەك ره‌شنووسێك دەمێنێتەوە بۆ ئەرشیف.  تەنانەت وەك بەڵگەیەكیش دەمێنێتەوە. هەرچەندە رەوشی ئێستای توركیا بۆ دەستپێكردنەوەی گفتوگۆكان و ئاشتەوایی لەبار نییە، بەڵام لە داهاتوودا پێنج ساڵیتر یاخود 10 ساڵی تر لە ئەگەری دەستپێكردنەوەی پڕۆسەیەكی ئاشتی، دەشێ‌ سوود لەو خاڵانەی رێككەوتنامەی دۆڵمەباخچە وەربگیرێت، بە جۆرێك كاری لەسەر بكرێتەوە و هەموار بكرێتەوە لایەنەكان بگەڕێنەوە سەر ئەو خاڵانە. لە كوێدا كەموكورتی هەیە لە كوێدا هەڵەیەك هەیە، ئەمانە هەمووی جێی گفتوگۆیە و ئەگەری بۆ دانوستانێكی نوێ هەیە.

بە بۆچوونی بەڕێزتان كەموكورتییەكانی پڕۆسەی ئاشتی چی بوو؟ لە ئەگەری دەستپێكردنەوەی پڕۆسەیەكی نوێی ئاشتی لە داهاتوودا، چی بكرێت بۆ ئەوەی دەرفەتەكە باشتر بێت؟
فایەق بوڵوت: لە ئێستادا ئەگەر بێت و سەیری نییەتی هەردوولا بكەین، بەداخەوە ئومێدێك بۆ ئاشتی لە ئارادا نابینین. زەمینەسازییەك بۆ ئەو مەبەستەش نییە. سیاسەتی ئێستای دەوڵەتی توركیا لە ناوخۆدا لەدژی هەدەپە و لە شاخیش ئۆپەراسیۆنی سەربازیی بۆ سەر پەكەكە هەیە. بگرە كار گەیشتۆتە ئەوەی شەڕەكە لە ناو شاری سلێمانی و هەولێردا دژی پەكەكە دەكرێت. سیاسەتی ئێستای توركیا لە هەمبەر پرسی كورد بریتییە لە سیاسەتی دابەشی بكە و بەڕێوەی ببە. واتە توركیا لە ئێستادا دەیەوێ هەدەپە لەناو ببات بە جۆرێك ئەمەش بە دەسگیركردنی سیاسییەكانی هەدەپە و هەڕەشە و فشارەكانی بۆ سەر كورد و رێگرییەكان رادەبەدەر زۆر بووە. تەنانەت هەدەپە لە ئەگەری داخستندایە. حكومەت پلانی ئەوەی هەیە لە بری هەدەپە دەرفەت بدات بە پارتی تری كوردی وەك ئەلتەرناتیڤ بەرانبەر بە هەدەپە پارتی كوردی تر بێنەكایەوە. لەمڕۆدا دوو تا سێ‌ پارتی سیاسی هەیە. یەكیان تازە دروست دەبێت ئەویتریان پارتی دۆزی رەوا (هودا پار)ە كە پێشتر حیزبوڵای توركیا بوون ئێستا پارتێكی یاساییان هەیە بەناوی هودا پار لەم ماوەیە لەگەڵ ئەردۆغان دانیشتن. هەروەها پارتی دیموكراتی كوردی، كە تازە دروسبووە. حكومەتی توركیا دەیەوێ‌ ئەم جۆرە پارتانە بێنە ناو مەیدانی سیاسەتەوە و وەك ئەلتەرناتیڤێك دژ بە هەدەپە بەكاریان بهێنێت. بەمەش دەیەوێ‌ بڵێت هەدەپە و پەكەكە بە تەنیا نوێنەر و پارتی كوردی نین، ئەوەتا چەندین پارتی تری كورد هەیە. وەك پروپاگەندەیەك لە دژی پەكەكە بەكاریدەهێنێت كە دەڵێت ئەم پارتانە نوێنەرایەتی كورد دەكەن نەوەك هەدەپە و پەكەكە.
ئەم پارتە بە پلەی دووەم دێن لەدوای هەدەپەوە و ئەمانە زۆربەیان لە حكومەتی توركیاوە نزیكن و سیاسەتەكانی حكومەتیان بەلاوە پەسندە. لەوانەش هودا پار پێشوازی لە سیاسەتەكانی حكومەت و ئەردۆغان كردووە. بگرە رەنگە لە داهاتوودا لەگەڵ حكومەتدا كاری هاوبەشیش بكەن لەچوارچێوەی حكومەتدا هەماهەنگی زیاتریان هەبێت لە مەسەلەی كورددا، بەڵام بێگومان ئەمانە پرسی كورد چارەسەر ناكات. تەنیا شتێكی رووكەشە كە وەك ئیعتیبارێك و نمایشێكی سیاسی دەبینرێت. 
لە داهاتودا رەنگە حكومەت بڵێت مەسەلەكە بەو جۆرەی ئێستا نابێت و با چارەسەری پرسی كورد بكەین، ئەوكات حكومەتی ئاكپارتی هەوڵ دەدات هەڵەكانی رابردووی دووبارە نەكاتەوە. چاو بە پرۆسەكە بخشێننەوە لەسەر كەموكورتییەكان. ئەم جارە وا دەبێت ئەگەر مێزی گفتوگۆ پێكبهێنرێت. لەوانەشە ئەمجارە حكومەتی توركیا ئەمجارە تاك لایەنە كارێك بۆ چارەسەریی پرسی كورد بكات و هەندێ‌ دەرفەت بۆ كورد بڕەخسێنێت. هەندێ‌ مافی سەرەتاییش بە كورد بدات، بەڵام ئەوە نابێتە جێگرەوەی مافە سەرەتاییەكان. 
بۆ نموونە كاتی خۆی كە پارتی دیموكراتی كوردستانی ئێران بە سەركردایەتی قاسملۆ رووخا، رژێمی ئێران وای نیشاندا كە هەندێ‌ مافی بە كوردی ئەو وڵاتە داوە، وەك ئەوەی ئیدارەی خۆیەتی بۆ سنه‌ وەك پایتەختی ویلایەت، بەڵام ئەو مافانە نەبوو كە كورد داوای دەكرد. تا ئاستێك هەندێ‌ ماف هەبوو. رەنگە توركیاش لە ئایندەدا كارێكی وا بكات.  سیاسەتی ئێستای توركیا هەموو شتێكی بۆ ئاشتەوایی و مەسەلەی كورد پەكخستووە.

هۆكاری چی بوو شەڕ دەسیپێكردەوە؟
فایەق بوڵوت: یەك لە هەڵە گەورەكان ئەوەبوو لە وادەی پڕۆسەی ئاشتیدا، بەرپرسانی قەندیل بەردەوام هەڕەشەی دەستپێكردنەوەی شەڕیان دەكرد ئەوەشیان وەك ئەلتەرناتیڤێك دەبینی.  ئەمە هەڵوێستێی باش و دیپلۆماسی نەبوو. لە لایەكیترەوە لایەنی دەوڵەتی تورك هەرچەندە ئاماژەی بە ئاشتی دەدا، بەڵام لەهەمان كاتیشدا قەرەقۆل و بنكەی سەربازی نوێی دروست دەكرد و ژمارەی پاسەوانی بەكرێگیراوی لە ناوچە كوردییەكاندا زیاد كرد. چەك و جبەخانەی زۆری بردە ناوچەكە وەك بڵێی خۆی بۆ پیلانێكی شەڕ ئامادە بكات. وەك بڵێی ئاشتی نەوێت و شەڕی دەوێت. 
بێگومان لەو كاتەشدا، گولەنییەكانی ناو سوپاش رۆڵی خراپیان لەسەر پڕۆسەكە هەبوو بۆ تێكدانی ئاشتەوایی. دواتریش كە دوو پۆلیسەكەی جەیلان پنار كوژران دوای ماوەیەك دەركەوت كە پلانی گولەنییەكانی سوپا بووە بۆ تێكدانی پڕۆسەی ئاشتی كە ئەو كات دەوڵەتی توركیا دەیوت گەریلاكانی پەكەكە ئەو كارەیان ئەنجامداوە بۆ تێكدانی پڕۆسەكە، بەڵام كارەكە لەدەستدەرچوو بوو فرۆكە جەنگییەكانی توركیا بۆردومانی قەندیلیان دەسپێكرد و بەمەش ئاگربەست كۆتایی هات. 
هەڵەیەكیتر لەلایەن پەكەكە بوو، كاتێ‌ شەڕی خەندەقی بردە ناو شارەكانەوە. پەكەكە چەند كەسێكی نارد بۆ ئەو كارە لە ئامەد، سلۆپی، شرناخ، جولەمێرگ و گەڤەر ئەو ناوچانە شەڕی خەندەقیان كرد ئەمەش پاساوی بە دەوڵەت دا كە بە توندترین شێوە سوپای تورك هێرشی دڕاندانە بكاتە سەر ئەو ناوچە كوردییانە، ئەمە هەڵەیەكی زۆر گەورە بوو. دەوڵەت گەورەترین ئۆپەراسیۆنی بۆ سەر كورد كرد. سەدان هەزار كەس كوژرا، ملیۆنەها ئاوارە و دەربەدەر بوون و لە خاك و زێدی خۆیان راگوازران. ئەمە هەڵەیەكی گەورە بوو پێویست بوو كورد برەو بە كەناڵە دیپلۆماسییەكانی بدات و لەو چوارچێوەیەدا بمێنێتەوە. دیار بوو دەوڵەتی توركیاش نییەتی جددی لە ئاشتی نەبوو، لایەنەكانیتریش بەهەمان شێوە نییەتیان جدی نەبوو. واتە ئەگەر بە جددیش لەسەر مێزی گفتوگۆ دانیشتبێت، دواتر شەڕیان كردە بژاردەی خۆیان.

ئایا ناوەڕۆكی رێككەوتنی دۆڵمەباخچە، تەواوی داواكارییەكانی كورد بۆ چارەسەری پرسی كوردی لەخۆدەگرت؟

توركیا هەموو شتێكی بۆ ئاشتەوایی و مەسەلەی كورد پەكخستووە

فایەق بوڵوت: لە راستیدا رێككەوتنێك كرابوو لەنێوان لایەنی كورد و تورك. بەڵام رێككەوتنەكەیان بەیەكەوە نەخوێندەوە لە راگەیێندراوەكەدا. ئەگەر بێت و بهاتایە بەیەكەوە بیانخوێندایەتەوە ئەوا مانایەكیتری دەبوو. هەردوولا بە جیا لەسەر رێككەوتنی دۆڵمەباخچە قسەیان هەبوو، نەیان وت لەسەر ئەو ماددانە رێككەوتوین بگرە وتیان قسەمان لەسەر ئەو ماددانە كردووە. واتە ئاماژەیەیان بە رێككەوتنێك نەكردووە. ئەمەش ئەوەی نیشاندا كە لایەنی حكومەت لەبری ئەوەی ئیمزا لەسەر ئەو رێككەوتنە بكات و دانی پێدانێت. كە وەك مافی نەتەوەیەك لە خوێندن بە زمانی كوردی و خۆی خۆی بەڕێوەببات. وا دەركەوت كە ئەردۆغان لەو سەردەمەدا چاوەڕێی پشتیوانی كوردی دەكرد بۆ ئەوەی ببێت بە سەرۆككۆمار. بە تایبەت لە ریفراندۆمەكەی بۆ گۆڕینی سیستمی توركیا لە په‌رلەمانییەوە بۆ سەرۆكایەتی كرا. ئەردۆغان چاوەڕێی ئەوەی دەكرد كورد دەنگ بە "بەڵێ‌" بدات لەو ریفڕاندۆمە.واتە ئەردۆغان نیەتی لە ئاشتی نەبوو بگرە بۆ مەرامی سیاسی خۆی پڕۆسەكەی دەسپێكردبوو. لە راستیدا دۆڵمەباخچە لە رێككەوتن زیاتر گفتوگۆ بوو لەسەر ئەو 10 خاڵەی خوێنرایەوە.  هیچ رێككەوتنێك نەبوو  لەسەر ئەو ماددانە. ئەردۆغان ئەو ماددانەی بەدڵ نەبو وتی ئەو مافانە بە كورد نادەین، بۆیە لەپاش راگەیێندراوەكە پاشگەز بووەوە. دەیویست لەرێگەی ئۆجەلانەوە بانگەواز بكرێت تاكوو پەكەكە چەك دابنێت.  ئۆجەلانیش وەك خاوەن ئەزمونێكی خۆی هەیە، بۆیە داوای كرد رێككەوتنی دۆڵمەباخچە ئیمزا بكرێت، ئینجا بانگەوازی كۆتایی هێنانی خەباتی چەكداریی بكات.

دوا وتەت: 
فایەق بوڵوت: چارەسەری پرسی كورد زۆر پاشەكشەی كردووە لە توركیا. لە ئێستادا خراپترین رەوشی بەسەردا هاتووە. ئەمەش لە پاش ساڵی 2016 وە لە توركیا پرسی كورد بە تەواوەتی وەلا نراوە و بژاردە شەڕ گیراوەتەبەر. لە رۆژئاوای كوردستان و باشووری كوردستانیش بەهەمان شێوە توركیا مامەڵەی لەگەڵدا دەكات بەتایبەت لەپاش ساڵی 2017 وە كە ریفراندۆم كرا بۆ سەربەخۆیی. پرسی كورد بەشێوەیەكی گشتی بەرەوپێشچونێكی بەخۆیەوە نەبینیوە، بگرە پاشەكشەی كردووە. لە ریفراندۆمەكە كە زۆر دەنگی بەڵێ‌ی بەدەستهێنا ئەمە بۆ گەلی كورد گرنگ بوو، بەڵام ئێران و توركیا و عیراق لەدژی ریفراندۆمەكە یەكیان گرت و گەمارۆیان خستەسەر باشووری كوردستان. لەپاش ئەوەش دەسەڵاتی هەرێمی كوردستان %24 ی خاكەكەی لەدەستدا. هیچ لایەنێك دانی بەو ریفراندۆمەدا نەنا، تەنانەت وڵاتانی رۆژئاواش پشتیوانیان لە ریفراندۆمەكەی باشوور نەكرد. بەهەمان شێوەش لە رۆژئاوای كوردستان داگیركارییەك روویدا سوپای توركیا چووە عەفرین بە هاوكاری رووسیا. 
توركیا فشارێكی جددی لەسەر هەدەپە هەیە و لە هەرێمی كوردستانش فشاری خستۆتە سەر سلیمانی و هەولێر لەدژی پەكەكە. بەدڵنییاییەوە دیدارەكەی مستەفا كازمی و ئەردۆغان یەك لە تەوەرە سەرەكییەكانی مەسەلەی لێدانی پەكەكە بووە لە نا خاكی عیراقدا. لەبەر ئەم هۆكارانە مەسەلەی چارەسەری پرسی كورد زۆر پاشەكشەی كردووە. توركیا لە چارەسەرەوە نزیك نییە. لەم رووەوە. ئەگەر بێت و لە توركیا ئاكپارتی لە هەڵبژاردنەكاندا بیدۆڕێنێت، لە توركیا هەندێ‌ لایەنیتر بێنە سەر دەسەڵات رەنگە بژاردەی ئاشتی هەبێت. ئەردۆغان سیاسەتی كەرت بكە و بەریوەی ببە و لێدانی دەسكەوتەكانی گەلی كورد دەكات.

پرۆفایل
فایەق بوڵوت
وەك شارەزا لە بواری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەناسرێت
لە ساڵی 1950 لە قارس لەدایك بووە.
لە ساڵی 1972 لە لوبنان بەشداری لە رێكخراوی ئازادی فەڵەستین كردووە.
لە ساڵی 1985 گەڕاوەتەوە بۆ توركیا و دەستی بە كاری رۆژنامەنوسی كردووە
زمانی عەرەبی، توركی، كوردی، فارسی، ئینگلیزی و فەرەنسی دەزانێت
خاوەنی 26 كتێبە.
گۆشەنوسی بۆ دەیان رۆژنامەی توركی  و جیهانی كردووە.