بودجەی جێندەر؛ عێراق بە پێش هەرێم دەکەوێ
ئاڤان فارس جاف-هەولێر
ئاماره‌كانی هه‌رێم
بەگوێرەی دواین ئامار كە لە بەشی تۆماركردنی فەرمانگەی رێكخراوە ناحكوومیەكان وەرگیراو، لە هەرێمی كوردستان(5121) رێكخراو تۆماركراوە، لەنێوانیاندا نزیکەى (380) رێکخراو بەناوى رێکخراوى ژن تۆمارکراوە.
له خوێندنی باڵاشدا ژنان وه‌ك مامۆستا كه‌مینه‌ن، به‌ڵام وه‌ك خوێندكار ژماره‌یان له ره‌گه‌زه‌كه‌ی به‌رامبه‌ریان زیاتره. بەگوێرەى ئامارى وەزارەتى خوێندنى باڵا و توێژینەوەى زانستى ژماره‌ی مامۆستایانى ژن (3640)ە، لەکاتێکدا رێژەى پیاوان(10819) کەمترە لە نیوە. بەڵام ژماره‌ی خوێندکارى کچ لە رێژەى کوڕان زیاترە، ژمارەى خوێندکارى کچ (85835)ە لە کاتێکدا ژمارەى خوێندکارى کوڕ (64735)ە، هاوکات سەرۆکى چوار زانکۆ لە هەرێمى کوردستان ژنن.
هێنانه ئارای چه‌مكی جێنده‌ر و جێگیركردنی له ده‌قێكی یاساییدا بۆ یەکەمجار لە ساڵى 2010 بوو، كه بەشێوەیەکى فەرمى وشەى جێندەر لەنێو یاساى وەزارەتى رۆشنبیرى و لاوانى حکوومەتى هەرێمى کوردستان بەکارهاتووە، لە یاساى ژمارە 14 ساڵى 2010 لە ماددەى دووەم، ئەرک و ئامانجەکان بڕگەى دەیەم، بەمشێوەیە:-(بایەخدانى تایبەت بە بوارەکانى کولتوور و هونەر و وەرزش و ژنان، کارکردن لە پێناو بڵاوکردنەوەى کولتوورى جێندەر (جۆرى کۆمەڵایەتى).
وەزیرى پێشووترى وەزارەتى رۆشنبیرى و لاوانى حکوومەتى هەرێمى کوردستان، د.کاوە محموود، باسلەوەدەکات، لە ساڵى 2011، لە وەزارەتى رۆشنبیرى، دەست كراوه به کارکردن بۆ بڵاوکردنەوەى یەکسانى جێندەر، پاشان کاركراوه بۆ کردنەوەى یەکەى جێندەر.
بودجه‌ی جێنده‌ری
بودجەی جێندەری "بریتییە لە ئەنجامدانی هەڵسەنگاندنێکی جێندەری بۆ بودجە، جێگیرکردنی دیدگای جێندەری لە هەموو ئاستەکانی پرۆسەی بودجە، و داڕشتنەوەی داهات و خەرجییەکان بە مەبەستی بەرەوپێشبردنی یەکسانی جێندەری لە کۆمەڵگە.
ژنە پەرلەمانتارێكی كورد رێزان شێخ دلێر رۆژی 31ی مارسی 2021 لە لاپەڕەی كۆمەڵایەتی فەیسبووك پۆستێكی بڵاوكردەوە، تێیدا نووسی بووی: بەپشتبەستن بە مادەی "٢٨" برگەی "٦" پابەندبوونی حكومەت لەسەر بەرنامەو پرسی جێندەر و ژنان لە کۆمەڵگە بۆیە لەسەر داواکاری "ئێـــمە لە پرۆژە یاسایی بودجە بڕگەیەک زیادکرا بۆ تەڕخانکردنی بودجــەی پێویست بۆ پرسی جێندەر وجێبەجێکردنی بڕیاری "١٣٢٥"ی ئەنجوومەنی ئاسایش بەمەبەستی پاڵپشتی کردن لە ژنانی عێراق.
ڕێــــزان شێخ دلێر ئەندامی پێشووی پەرەلەمانی عیراق، ئەوەیش دەخاتەڕوو هەموو ئەو بڕیار و پلانانەى تایبەت بە پاڵپشتى ژنە, پێویستیان بە بوودجە هەیە، بەگوێرەی ئەو بڕگانەی كەلە یاسای بودجە هەیە، لە هەر شوێنێك پێویستی بە سەرچاوەی دارایی هەبێت دەبێت ئەو بوودجەیە هاوكار بیت".
رێزان پێیوایە ئەگەر هاتوو بوودجەیەك تەرخان نەكرێت، بۆ پەرەپێدانی بەشی جێندەر،ئەو بەشانەی پێویستە ژن بەشداری پێبكرێ ئەوا ئەستەمە بتوانن گەشە بە پرسی جێندەر بدەن.
هەروەها روونیدەكاتەوە، تەنها لە عێراق ئەوە بڕگە ماددەیەی بوودجەی هەیە، لە هەرێمی كوردستان هێشتا یاساى بوودجەمان نیە, بۆیە ئەستەمە ئەو بڕگەیە جێگەى بۆ بکرێتەوە.
بە بۆچوونی رێزان، كاریگەری ئەو بوودجەیە ئەوەیە كە وەزارەت و یەكەكانی جێندەر و زۆربەی زانكۆكان كە جێندەرناسی دەخوێنن" زۆر گرنگە بوودجەی هەبێت، بۆ پلان و كارەكان و ستراتیژ و سیاسەت پێویستی بە بووجە هەیە، بەداخەوە کوردستان ئەو بوودجەییەی نیە، هیچ گرنگیەكی پێ نادرێت. وردە وردە پرسی جێندەر بەرەو دواوە گەڕاوەتەوە.
هه‌رێم خه‌ریكی چییه؟
پلانی هەرێمی كوردستان بۆ جێبەجێكردنی بڕیارنامەی ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكان پەیوەست بە "ژن، ئاشتی،ئاسایش. 1325" بۆ 2021-2024 لە كۆلەگەی رێگرتن/ئەنجام2.
جێگیركردنی چەمكی رێگرتن لە بارودۆخە تەنگژە ئامێزەكان لەناو چواچێوەی دامەزراوەییەكاندا، داوا لە وەزارەتی دارایی و ئابووری، وەزارەتی پلانادانان كراوە.هەروەها هەڵسن بە داڕشتن و ئامادەكردنی بوودجەی ساڵانە لەسەر بنەمای وەڵامدانەوەی جێندەر، لە بەشێكی دیكە هاتووە پێویستە: تەرخانكردنی رێژەیەك لە پرۆژەكانی وەبەرهەم هێنان بۆ ژنانی بێ هاوسەر و ئەو ژنانەی لە كاتی تەنگژەكاندا زەرەرمەند بوون.
د. خانزاد ئەحمەد، لەمیانەى بەشدارى لە وۆرکشۆپى یەکەى جێندەرى وەزارەتەکان لە 20ـى 2ـى2023 لە هەولێر وتى:بەپێی بەرنامەی ئەنجوومەنی باڵای خانمان و گەشەپێدان، پێویسته یەکەکان لەکاتی دانانی بودجەدا، چالاکانە رۆڵ بگێڕن بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی ژنان و کچان لە بودجەی وەزارەتەکەدا رەنگبداتەوە.
هه‌روه‌ها وتی: راهێنانەکان نابێت تەنیا بۆ ژنان و کچانی ناو وەزارەت بکرێت، بەڵکو دەبێت، هەر دوو رەگەزی ستافی وەزارەت تێیدا بەشدار بن،یەکەکان دەبێت لەکاتی دانانی بودجەدا، چالاکانە رۆڵ بگێڕن بۆ ئەوەی پێداویستییەکانی ژنان و کچان لە بودجەی مانگانە/ساڵانەی وەزارەتەکەدا رەنگبداتەوە".
بودجه‌یان بۆ دیاری نه‌كراوه؟
تریفە فەریدوون، بەرپرسی یەكەی جێندەر لە پارێزگای سلێمانی ئەوە دەخاتەڕوو، كە هیچ بوودجەیەكی دیاریكراو تەرخان نه‌كراوە، وتی: ئێمە سەر بە دیوانی پارێزگاین و ڕاستەوخۆ سەر بە پارێزگارین ،بودجەی تایبەتمان نیە چونکە لە په‌یكه‌ری ئیداریدا نین بەڵام خەرجیمان لەسەر بودجەی پارێزگایە.
تریفە ئەوەش دەخاتەڕوو کە هەبوونی بودجەی تایبەت بە جێندەر كاریگەری زیاتر دەكاتە سەر چالاكیەكانمان و دەتوانین یەكەكان بەرەوپیش ببەین.
راهێنەر لە بواری جێندەر (پەیڕەو ئەنوەر) دەڵێت" بودجەی تەرخانكراو بۆ پەرەپێدانی جێندەر، رۆلێكی گەورەی هەیە لە پاراستنی خێزان و گەشەپێدانی كۆمەڵگە، ئەو بوودجەیە تەنها تەرخان ناكرێت بۆ ژن، بەڵكوو بە واتای تەرخانكردنی بودجەیەك بۆ سەرجەم سەرچاوە مرۆییەكان بە یەكسانی".
راهێنەری بواری یەكسانی ئەوەش دەخاتەڕوو"تەرخانكردنی بوودجەی جێندەر بەشێكە لە پرۆژەی دادپەروەری كۆمەڵایەتی، هەردوو رەگەزەكە بەشدار دەبن لە كۆمەڵگە و سوودمەنددەبن لەو بوودجەیە، بەتایبەت لە پرسی ئابووری سەربەخۆ،لە ناوەندی بڕیار و پرسی سیاسیی، ئەم سەرچاوانە تەنها ئابووری نیە، هەندێجار بۆ بابەتی هۆشیارییەوە، چۆن لەناو بوودجەدا رێگایەك دەكەیتەوە بۆ سەرچاوەكانی نێو كۆمەڵگە.
ژیا عەباس، پسپۆری بواری كۆمەڵناسی جێندەر، پێی وایه تەرخانكردنی بوودجە بۆ گەشەپێدانی جێندەر رۆڵێگی گەورە دەبینێت لە بنیاتنانی كۆمەڵگەیەكی پێشكەوتوو، چونكە كەلێن و بۆشایی زۆر لەو روەوە هەیە. ئه‌و وتی: ئەو بابەتە لەنێو كۆمەڵگەی كوردستان هێشتا وەك پێویست كاری لەسەر نەكراوە، پێویستی بە پلانی درێژخایەن هەیە، راستە هەوڵ و بنەما هەیە، بەڵام بەبێ تەرخانكردنی بوودجە ناگەین بە مەبەست و دەرئەنجامی گرنگ.
وتیشی: "حكوومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 2016 بە بریاری ژمارە(98) تێدا پەسەندی "پرۆژەی ستراتیژی نیشتمانی بۆ پەرەپێدانی رەوشی ئافرەتان لە هەرێمی كوردستان 2016-2024" كردووە.
كردنەوەی یەیەكانی جێندەر وەك میكانیزمێك بووە بۆ جێبەجێكردنی ئەو ستراتیژە، لە ئێستاد لە 8 وەزارەتی حكوومەتی هەرێمی كوردستان یەكەی یەكسانی جێندەر هەیە.
خانزاد ئەحمەد، ئەمینداری گشتی ئەنجوومەنی خانمان و گەشەپێدان لەمیانەی وۆركشۆپی پلانی ستراتیژی بۆ یەكەكانی جێندەر لە 20ـی فێبریوەری ئەوەی خستەڕوو "بەپێی پەیڕەوی نوێی ئەنجومەن، گرنگی بە ٨ وەزارەت دراوە کە دەبێت یەکەکانیان چالاکتر بکرێن. ئەمە بە واتای ئەوە نییە کە یەکەکانی تر لەبیر دەکرێن، پرسەکە بەس ئەولەوییەتە. بۆیە بۆ ئێمە زۆر گرنگە کە ئەرکی یەکەکان سەرلەنوێ دابڕێژرێتەوە".
لەلای خۆیەوە بەڕێوەبەری رێكخراوی لێكۆڵینەوە و زانیارییەكانی جێندەر رەمزییە زانا باس لەوە دەكات کە دابینكردنی بوودجەی جێندەر كاریگەری خۆی دەبێ بەتایبەت لەڕووی پێگەیاندنی كارەكتەرەكانی یەكە و ناوەندەكانی تایبەت بە جێندەر زۆر گرنگە، رەنگە لەكاتی دامەزراندنی یەكە و خوێندنی جێندەر بیر لەوە نەكرابێتەوە بودجەی بۆ تەرخان بكرێ بەڵام زۆر گرنگە لە داهاتوو بیر لەوە بكەینەوە بوودجەی بۆ تەرخان بكەین.
حكومه‌ت فه‌رامۆشیكردووه
یوسرا كه‌ریم موحسین به‌ڕێوه‌به‌ری گشتی تواناسازی خانمان له ئه‌مینداریه‌تی گشتی ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی عێراقی فیدراڵ باسی لەوەکرد کە لەناو په‌یكه‌ری وەزارەت و پارێزگاکان بەشی بەهێزکردن و پشتیوانی لە ژنان دانراوە و جێگیرکراوە، بەڵام وەک بودجەی تایبەتی تەرخان کراو نیە، بەڵام لەهەموو بودجەی پرۆژە و سێکتەرەکان بڕێک دیاری دەکرێت بۆ جێندەر".
بەگوێرەی بەدواداچوونەكان لەناو هیچ بڕگە و ماددەیەكی تەرخانكراو لە حكوومەتی هەرێم بڕگەی تایبەت بە گەشەپێدانی جێندەر بوونی نیە.
ئارى ره‌فیق كۆمه‌ڵناس و جێگری به‌ڕێوه‌به‌رى گشتى به‌ره‌نگاربوونه‌وه‌ى توندوتیژى دژبه ئافره‌تان و خێزان لە وەزارەتی ناوخۆی هەرێم رەتی دەکاتەوە کە له‌سه‌ر ئاستى دامه‌زراوه فه‌رمییه‌كانى هه‌رێم هیچ بودجه‌یه‌كى تایبه‌ت هەبێ بەناوی بودجه‌ى جێنده‌ر.
ئه‌و وتی: ئه‌وه‌ى په‌یوه‌سته به حكومه‌تى هه‌رێمى كوردستان، بودجه‌یه‌كى دیاریكراومان نییه له‌ژێر تایتڵى بودجه‌ى په‌ره‌پێدانى پرسى جێنده‌رى، به‌ڵام به‌شێكى بودجه‌ى حكومه‌تى هه‌رێم دیاریكراوه بۆ ئه‌و ده‌زگایانه‌ى كه كار له‌سه‌ر رووبه‌رووبوونه‌وه‌ى توندوتیژى و تواناسازى ئافره‌ت ده‌كه‌ن.
هه‌رێم چه‌ند ساڵێكه یاسای بودجه‌ی نییه
عەلی حەمە سالح، ئەندامی پەرلەمانی كوردستان، خوولی پێنجەم لێژنەی دارایی و ئابووری، دەڵێت "لە ساڵی 2013 بودجە نەهاتۆتە پەرلەمانی كوردستان،
وەک ئەو وتی "رەشتنووسی بودجەی ساڵانی دیكەم لەبەردەست بێت هیچ بڕگەیەك ماددەیەكی تێدانیە، باس لەوە بكات بوودجەی تەرخانكراو هەبێت بۆ گەشەپێدانی جێندەر".
لە 10ـی دێسمبەری 2022 هاوپەیمانی ژنانی كوردستان گردبوونەوەیكیان دژ بە جیاكاری جێندەر و نەبوونی بوودجەی جێندەر و كۆمەڵێك پرسی دیكە رێكخستبوو، لە بەیاننامەیەكدا كە لەبەردەم ئامادەبووانی گردبوونەوەكە خوێندرایەوە، لە خاڵێكدا ئاماژە بەوە كرابوو كە لە ماوەی 10 ساڵی رابردوو 220 ژن لە كوردستان كوژراون.
پەخشان زەنگەنە، ئەمینداری پێشووی ئەنجوومەنی باڵای كاروباری خانمان، لەبارەی بوودجەی جێندەر لە كوردستان و عیراق، روونیدەكاتەوە" ئەمە چەند ساڵێکە ( لە ٢٠١٤) وە یاسای بودجە نیە لەکوردستان واتە بودجە ( لەسەر ئاستی فەرمی ) لە ھیچ بوارێکدا بەیاسا ڕێک نەخراوە، لەلایەکی دی یاسای بودجەی کوردستان کە لەسەر بنەمای یاسای بودجەی عێراق داڕێژراوە دواکەوتوترین دارشتنی ھەیە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی بیستەکانی سەدەی ڕابردوو،تەنھا دو جۆر بودجە دیاری دەکات : بودجەی بەکار خستن ( تەشغیلی ) و بودجەی وەبەرھێنان ( استثماری ) ئەم شێوازە ئێستا لە جیھاندا زۆر کەم کاری پێدەکرێت.
سەبارەت بە بودجەی جێندەری، ئاشكرای دەكات" لە ساڵی ٢٠١٢ بە ھاوکاری UN Women ئەنجومەنی خانمان و وەزارەتەکانی دارایی و پلاندانان و ژمارەیەک ڕێکخراوی کۆمەڵگەی مەدەنی سەرقاڵی ئەوە بوون کە جێگای بودجەی جێندەر بکەنەوە لە یاسای بودجەدا ، لە ئێراقیش ھەمان بەرنامە ھەبوو".
ئەوەشدەخاتەڕوو"ھەوڵدرا بۆ دابینکردنی بوودجە ھیچ نەبێت بۆ یەکەکانی جێندەر و پاشان بۆ سەنتەرەکانی جێندەر ، ھەوڵەکان بەردەوام بون، دیارە لە ٢٠١٤ وە کێشەی دارایی ھەیە بەو ھۆیەوە ھەندێک جار ڕووبەڕووی ھەڵوێستی نەخوازراویش دەبوین لەو ھەوڵانە ، ئەنجومەنی خانمان ھەرگیز بودجەی تایبەتی خۆی نەبووە لەبەر ئەوەی قەبارەیەکی مەعنەوی نیە، بەڵکو بەشێکە لە سەرۆکایەتی ئەنجومەنی وەزیران.
ئەگەرچى حكوومەتی هەرێمی كوردستان، یەكێكە لەو هەرێمانەی لە چوارچێوەی دەوڵەتی عێراق، واژووی لەسەر ڕێککەوتننامەی سیداو كردووە، بۆ نەهێشتنی هەموو جۆرە تووندوتیژییەك لەسەر بنەمای جێندەر، هەروەها بەهێزكردنی ژن لە بواری ئابووری و سیاسی.
به‌ڵام لە ھیچ دامەزراوەو دەزگایەکی فەرمی بودجەی تایبەت بۆ پڕۆژەکانی پەرەپێدانی ژنان نەبووە ، یەک جار لە ٢٠١٣ لە ١٣ پرۆژەی وەزارەتی پلاندانان سیانی خرایە سەرپەرشتی ئەنجومەنی خانمان و بەھاوکاری ئاژانسە پەیوەندیدارەکانی UN لە ٢٠١٤ و لەگەڵ قەیرانی دارایی ( بڕینی بودجەی ھەرێم لەلایەن حکومەتی مالکی ئەو کات، وەزارەتی پلاندانان نەیتوانی شایستە داراییەکانی بەرامبەر UN جێبەجێ بکا پرۆژەکان کە ماوەیان سێ ساڵ بو کورت کرانەوە و ھەندێک قۆناغی تێپەڕێنرا .
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment