Nuce Logo

پ. ی. د. کامه‌ران محه‌مه‌د

چۆن مێژوو په‌ره‌سه‌ندنی زمان ئاشکرا ده‌کات؟

پەیوەندی نێوان مێژوو و زمان پەیوەندییەکی ئاڵوێرکارانه‌یه‌، بەو پێیەی ڕۆڵی زمان بە تەنها لە تۆمارکردنی مێژوودا کورت ناکرێتەوە، بەڵکو دەکەوێتە ژێر کاریگەرێتییەکانییەوە و بەپێی پەرەسەندنەکانی دروست دەبێت. وەک چۆن زمان تێڕوانینی مرۆڤەکان بۆ جیهان دادەڕێژێت، گۆڕانکارییە مێژووییەکانیش جێ پەنجەی قووڵی خۆیان لەسەر بونیاد و گەشەسەندنی زمان بەجێدەهێڵن. کاتێک گۆڕانکارییە سیاسی، کۆمەڵایەتی، یان کەلتوورییە گەورەکان ڕوودەدەن، زمان لەڕێگەی (دروستکردنی وشەگەلێکی نوێ)وە و (گۆڕینی واتای وشەکان) و تەنانەت (پێداچوونەوەی هەندێ زاراوە)وە وەڵامی ئەو گۆڕانکارییانە دەداتەوە. ئەم شیکارییەمان، ئامانجی شیکردنەوەی ئەو ڕاستییەیە کە چۆن مێژوو زمان لە ڕێگەی کاریگەرییەکانی لەسەر وشەسازیی و پێکهاتە و بەکارهێنانە جۆراوجۆرەکانییەوە پێکدەهێنێت.

یەکەم: مێژوو وەک بزوێنەری پەرەسەندنی زمان

• جەنگ و شۆڕشەکان و کاریگەریان لەسەر زمان

جەنگ و شۆڕشەکان لە گرنگترین ئەو هۆکارانەن، کە کاریگەرێتییەکی بەردەوام لەسەر زمان بەجێدەهێڵن. بۆ نموونە شۆڕشی فەرەنسی (١٧٨٩-١٧٩٩) بووە هۆی بڵاوبوونەوەیەکی بەرفراوانی چەمکەکانی وەک (دیموکراسی)، (مافی مرۆڤ) و (هاوڵاتیبوون)، چونکە ئەم وشانە لە ئەنجامی گۆڕانکارییە شۆڕشگێڕییەکان واتای سیاسی و کۆمەڵایەتی نوێیان بەدەستهێنا. هەروەها ئەو دوو جەنگە جیهانییەی سەدەی بیستەم بووە هۆی بڵاوبوونەوەی زاراوەگەلێکی سەربازیی و سیاسیی نوێ، کە چووە ناو فەرهەنگی ڕۆژانەی زۆرێک لە زمانەکانەوە.

• کۆلۆنیالیزم و کارلێکی زمانەکان

 لەگەڵ فراوانبوونی دەسەڵاتی ئیمپراتۆریەتە کۆلۆنیالیزمەکان بەتەواوی جیهاندا، زمانە ناوخۆییەکان کەوتنە ژێر کاریگەرێتی زمانی زلهێزە کۆلۆنیالیزمەکانەوە. واته‌ کۆلۆنیالیزم ڕۆڵێکی گەورەی لە داڕشتنی دیمەنی زمانەوانی مۆدێرندا گێڕا، زمانی ئیسپانی و پورتوگالی بوونە زمانی سەرەکی لە وڵاتەکانی ئەمریکای لاتین، ئینگلیزی لە هیندستان و فەرەنسی لە ئەفریقا، ئەمەش دەرئەنجامی ڕاستەوخۆی هەژموونی کۆلۆنیالیزم بوو، کە نەریتە زمانەوانییە ڕەسەنەکانی گۆڕی. بۆیه‌ بووە هۆی دروستبوونی چەندین وشەی نوێی تێکەڵ لە نێوان زمانە ڕەسەنەکان و زمانی کۆلۆنیالیستەکاندا. بۆ نموونە لە هیندستان دەبینین وشەگەلێکی زۆری ئینگلیزی لە زمانە ناوخۆییەکانی وەک هیندیی و بەنگالیدا جێگیرکراون، کە ڕەنگدانەوەی کاریگەرێتی مێژوویی کۆلۆنیالیزمی بەریتانیایە.

جەنگ و شۆڕشەکان لە گرنگترین ئەو هۆکارانەن، کە کاریگەرێتییەکی بەردەوام لەسەر زمان بەجێدەهێڵن

دووەم: چۆن ڕووداوە مێژووییەکان کار لەسەر واتای وشەکان دەکەن؟

• گۆڕینی واتای وشەکان بە تێپەڕبوونی کات

زۆرجار واتای وشەکان بە تێپەڕبوونی کات و لە ئەنجامی ڕووداوە مێژووییەکانەوە دەگۆڕێن. بۆ نموونە وشەی (قەیسەر (Caesar لە زمانی لاتینیدا ناوێکی تایبەت بووە، بەڵام لە زۆرێک لە زمانە ئەوروپییەکاندا و دوای سەرهەڵدانی ئیمپراتۆرێتی ڕۆمانی واتای (ئیمپراتۆر) دەگەیەنێت. بەهەمان شێوە وشەی (جیهاد) کە لە بنەڕەتدا بە مانای (تێکۆشان) و (هەوڵدان) لە زمانی عەرەبیدا هاتووە، بەڵام لە ئەنجامی ڕووداوە مێژووییەکان و لە ناوکۆ سیاسییە نوێیەکاندا واتای جیاوازی بەدەستهێناوە.

• گۆڕانکارییە کەلتوورییەکان و کاریگەرێتییەکانیان لەسەر زمان

 لەگەڵ پەرەسەندنی کۆمەڵگه‌کاندا داب و نەریتەکانیش دەگۆڕێن، دیارە ئەمە لە زمانەکانیشدا ڕەنگ دەداتەوە. بۆ نموونە لە سەدەکانی ناوەڕاستدا زاراوەگەلێکی دەرەبەگیی وەک (فیۆدال)، (سوارە) و (زەوی فیۆداڵی) باو بوون، بەڵام لەگەڵ گواستنەوە بۆ سەرمایەداریی ئەم زاراوانە هێواش هێواش نەمان و چەمکە نوێیەکانی وەک (بورژوازیی) و (کار) و (ئابووری ئازاد) دروستبوون.

سێیەم: زمان وەک ئاوێنەیەکی گۆڕانکارییە کۆمەڵایەتییەکان

• ڕۆڵی بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان لە داڕشتنی زماندا

زۆرجار بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان زاراوەگەلێی نوێ دەهێننە ناو زمانەکانەوە. بۆ نموونە لەگەڵ سەرهەڵدانی بزووتنەوە فێمینیستەکان زاراوەگەلێکی وەک (فێمینیزم) و (یەکسانی جێندەریی) سەریان هەڵدا. هەروەها خەباتی بزووتنەوەی مافە مەدەنییەکان لە ئەمریکا بووە هۆی بە جەماوەری کردنی چەمکەکانی وەک (جیامەندیی ڕەگەزیی) و (دادپەروەری کۆمەڵایەتی).

• تەکنەلۆژیا و نوێگەریی زمانەوانی

لەگەڵ پێشکەوتنی تەکنۆلۆژیادا، زاراوەگەلێکی نوێ بە خێرایی دەچنە ناو زمانەکانەوە. بۆ نموونە وشەکانی وەک (ئینتەرنێت)، (ژیری دەستکرد) و (سۆشیال میدیا) تا چەند دەیەی ڕابردوو بەکارنەهێنراون، بەڵام ئەمڕۆ بوونەتە بەشێکی سەرەکی لە قسەکردنی ڕۆژانەدا. ئەم زاراوانە ڕەنگدانەوەی ئەو گۆڕانکارییە مێژوویی و تەکنەلۆژییانەن، کە بەسەر مرۆڤایەتیدا هاتوون.

زۆرجار بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان زاراوەگەلێی نوێ دەهێننە ناو زمانەکانەوە.

له‌کۆتایدا ئەم بابه‌ته‌ ئەوە نیشان دەدات، کە مێژوو تەنها تۆمارێکی زمان نییە، بەڵکو فاکتەرێکی دینامیکییە، کە گەشەسەندن و گۆڕانکارییە بەردەوامەکانی دادەڕێژێت. لە ڕێگەی جەنگ و شۆڕش و کۆلۆنیالیزم و بزووتنەوە کۆمەڵایەتییەکان و گەشەسەندنی تەکنەلۆجییەوە واتای وشەکان دەگۆڕێن و زاراوەی نوێ سەرهەڵدەدەن، کە ڕەنگدانەوەی گۆڕانکارییە مێژووییەکانن. بۆیە لێکۆڵینەوە لە زمان تەنها لە شیکردنەوەی وشە و ڕستەکاندا قەتیس نابێت، بەڵکو شیکارییەکە بۆ مێژوو و پەرەسەندنی کۆمەڵگە مرۆڤایەتییەکان.

سه‌رچاوه‌کان 

• سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی کوردیی

1. کامه‌ران محه‌مه‌د: ڤیکۆ و فه‌لسه‌فه‌ی مێژوو، چاپی یه‌که‌م، چاپخانه‌ی یاد، سلێمانی، 2006.

• سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی عه‌ره‌بیی

1. اریک هوبزباوم: عصر الثورة اوربا 1789- 1848، ترجمة: فایز الصیاغ، المنظمة العربیة للترجمة، الطبعة الثانیة، بیروت، 2008.
2. ايمرى نف: المؤرخون وروح الشعر (دراسة لاسهام الادب والعلوم الادبية في تدوين التاريخ منذ عهد ڤوليتر)، ت: توفيق اسكندر، مكتبة الانجلو المصرية، القاهرة، 1961
3. حاطوم واخرون، نورالدين: موجز تاريخ الحضارة، ج 1، حضارات العصور القديمة، دمشق، 1964
4. ر. ج.  كولنجوود: فكرة التأريخ ، ( ت : محمد بكير خليل ) ، لجنة التأليف والترجمة والنشر، ط2، القاهرة، .1968.
5. هاشم يحيى الملاح: المفصل فلسفة التاريخ (دراسة تحليلية فى فلسفة التاريخ التأملية والنقدية)، منشورات المجمع العلمى، بغداد2005.

سه‌رچاوه‌کان به‌ زمانی ئینگلیزیی

1. Crystal, David. The Cambridge Encyclopedia of Language. Cambridge University Press, 2010.                 
2. Humboldt, Wilhelm von. On Language: The Diversity of Human Language-Structure and its Influence on the Mental Development of Mankind. Cambridge University Press, 1988.
3. McWhorter, John. The Power of Babel: A Natural History of Language. Harper Perennial, 2003.
4. Ostler, Nicholas. Empires of the Word: A Language History of the World. HarperCollins, 2005.
5. JAKOB NORBERG: THEBROTHERSGRIMM ANDTHEMAKING OFGERMANNATIONALISM, Cambridge University Press, 2022. https://www.vocabulary.com/dictionary/salary#:~:text=Salary%20comes%20from%20the%20Latin,an%20expensive%20but%20essential%20commodity. (20-2-2025).
6. Freedom: The Dream of Dr. Martin Luther King, Jr.https://www.youthforhumanrights.org/news/voices-for-human-rights/champions/martin-luther-king-jr.html?gad_source=1&gclid=EAIaIQobChMI_bzgxuvciwMVcQIGAB1iYBlLEAAYASAAEgJg5fD_Bw), (19-2-2025).