پێگەی باڵای ژن لە پشت دێڕەکانی مەلای گەورەوە
نوچەنێت
ن: ڕاز ئەسعەد
مەلا محەمەدی کوڕی مەلا عبدوڵای جەلیزادە، ناوسراو بە مەلا محەمەدی کۆیە، یان مەلای گەورەی کۆیە، لە ساڵی ١٨٧٦دا لەدایکبووە و لە ١٢ی تشرینی یەکەمی ساڵی١٩٤٣دا ژیانئاوایی کردووە، بە یەکێک لە منەوەر و بیرمەندە پایە بەرزەکانی نێو کایەی ڕۆشنبیری کوردی دادەنێرێت، کە دەتوانین بڵین بۆ سەردەمی خۆی (دژە باو)ێک بووە و وەک ڕۆشنبیرێکی ئاینیی پێشەنگی نوێبوونەوە و پێشکەوتنی ژیانی کۆمەڵایەتی بووە.
هەر لە منداڵییەوە تێکەڵ بە ژیانی ئاینیی و ڕۆشنبیری ئەو سەردەمە بووە و لە تەمەنی هەژدە ساڵیدا ئیجازەی مەلایەتی لای باوکی وەرگرتووە، لە دوای کۆچی دوایی باوکی ئەرکی سەرپەرشتیکردنی حوجرەکەی مەلا عەبدوڵای باوکی دەکەوێتە ئەستۆی، بەشێکی زۆر لە مەلا ناودارەکانی لای مەلای گەورە ئیجازەی مەلایەتیان پێدراوە و هەمیشە وەک عەلامەیەکی گەورەی زانستە ئاینییەکان لێڕوانراوە، تەفسیرە گەورەکەشی باشترین بەڵگەی ڕۆشنبیریە قوڵەکەیەتی. لەماوەی ٦٧ ساڵی تەمەنیدا توانیویەتی خزمەتێکی گەورە بە کۆمەڵگای کوردی بکات و بۆتە ئەستێرەیەکی گەشی نێو ئاسمانی کوردایەتی، لەهەمان کاتدا ڕچەشکێنی بواری ئایینی و بواری ڕوناکبیریش بووە، گرنگی زۆری بە مەسلەی کوردایەتی داوە و لەو لایەنەوە خزمەتی زۆری کردووە، بەجۆرێک دەکرێت بڵێن بەهۆی ئەو پێگە کۆمەڵایەتی و ئایینیەی لەسەر ئاستی کوردستان هەیبووە، نوێنەری سەردەمەکەی خۆی بووە، چونکە لە ساڵی ١٩٢٠دا لەگەڵ مەلا جەمیل ئاغای حەوێزی، حاکمی شاری کۆیە، یاداشتێکیان داوەتە حاکمی سیاسی بەریتانیا، داوای دروستکردنی دەوڵەتی کوردیان کردووە، هەمیشە گرفت و ئاستەنگەکانی بەردەم بەروپێشچوونی کورد لە خەمە لە پێشینەکانی مەلای گەورە بووە، لەو بارەیەوە لە بەیتێکدا دەڵێت:
"هەتا دەمرم لە بۆ کوردان دەناڵم
عیلاجیان چۆن بکەم هاوار بە ماڵم"
خزمەتەکانی مەلای گەورە زۆرن و چەندین بواری گرتۆتەوە، ئەوەی جێگەی سەرنجە مەلا محەمەد وەک ئەندازیاری چاکسازی کۆمەڵایەتی لە کۆمەڵگەی کوردیدا داکۆکیکارێکی سەرسەختی مافەکانی ژنان بووە، ڕووبەڕووی نەریتە باوەکانی کۆمەڵگە بوەتەوە و یەکەمین کەس بووە کە (نەجیبە)خانی کچی ناردۆتە قوتابخانەی کوڕان، هەربەوەشەوە نەوەستاوە هانی خەڵکی داوە تا کچەکانیان بنێرنە بەر خوێندن، ئەمەش بۆ ئەو سەردەمە بوێری چاکسازیەکی گرنگی کۆمەڵایەتی و کلتووری بووە، هەر لەو ڕووەوە بەرەنگاری شێخ و مەلا و تەکیە و خورافیاتەکانیان لەبارەی ژنانەوە بۆتەوە.
هەرچەندە هۆنراوەکانی مەلای گەورە بە ژمارە زۆر نیین، بەڵام گرنگ چۆنێتییە نەک چەندێتی، گرنگ فۆرم ڕووخساری هۆنراوەکانە، کە هەڵقوڵاوی کێشەکانی ناو کۆمەڵگایە، بۆ نموونە لە قەسیدەی (ئازاد بوونی ژن)دا چەندین دیمەنی گرنگ دەخاتەڕوو.
جیابوونەوەی هاوسەران (تەڵاق)
یەکێک لەو کێشانەی کە بیر و سەرنجی مەلای گەورەی بەلای خۆیدا کێشکردوە بابەتی جیابوونەوەی هاوسەران بووە، کە بنەڕەتی لێکترازانی کۆمەڵگە بەدوای خۆیدا دەهێنێت و ئەم خەمە بە جۆرێک مەلای گەورەی ئازارداوە کە دەگاتە ئەوەی بڵێت: (دەستی من و دامێنتان) ئەمەش بەو واتایەی کە کار دەگاتە تکا کردن، لە ڕووی زمانەوانیەوە کاتێک شاعیر دەگاتە ئاستی تکاکردن واتە هێند بەتەنگ ژیانی گەنجان و خێزانەوەیە لێیان دەپاڕیتەوە تا ڕێز لە یەکتر بگرن، چونکە خێزان بچوکترین یەکەی کۆمەڵگایە،لەم شیعرەدا دەڵێت:
خودا دەڵێ لە قورئان
الطلاق مرتان
فأمساک بمعروف
أو تسریح بأحسان
بڵێن بە قەومی کوردان
دەستی من و دامێنیان
عەیبە بە حەقی یەزدان
ژن هێنان و تەڵاقدان''
وێڕای ڕەخنەگرتنی لە دیاردە دزێوەکانی دیکەی نێو کۆمەڵگا، جارێکی دیکە ڕەخنە لە ماڵە خەزوری ژنان دەگرێت کاتێک دەبنە هۆکاری هاندانی کوڕەکەیان بۆ جیابوونەوە، لێرەدا دەڵێت:
ئەوەل خەزوور خەسو
تێدەکۆشن دوو بە دوو
بە دزی یا ڕووبەڕوو
لێکیان دەکەن بەخەندان
ڕۆڵە ژنت تەڵاق دە
بۆت دەهێنم هەتا دە
لە کچانی بەگزادە
بیکەینە خەنەبەندان
دەبینی بوکی ساڵی
دەری دەکەن لە ماڵی
بە تای سۆڵ وبەرماڵی
بێ ئاوێنە و بی کلدان
هەروەها ئامۆژگاری پیاوان دەکات کە خۆیان بە دوور بگرن لە جیابوونەوە و داوایان لێدەکات وەک جەستە و رۆح لە پێناوی یەکتردا بژین، هەر بۆیە وتویەتی:
ژنان قەد تەڵاق مەدەن
لەگەڵ یەک مومتەزیج بن
وەکو ڕۆح لەگەڵ بەدەن
بە ئولفەت و دڵشادان
ژن و جوانی
مەلای گەورە جوانی دنیا بە بوونی ژنەوە دەبەستێتەوە، لە هەمانکاتدا لە ڕووی ئاینیشەوە ئەوە بیری کۆمەڵگا دەخاتەوە کە ژن ئەمانەتی خودای مەزنە، دەیانخاتە بەردەم ئەو ترس و بەرپرسیارێتیە گەورەیە کە ئەمانەتێکی ئاسمانی لە گەردنیاندایە، هەر بەوەشەوە ناوەستێت زیاتری قوڵ دەبێتەوە و ئاماژە بەوە دەدات کە ژن خۆشەویستی پێغەمبەری ئیسلامە.
ژن زینەتی دونیانە
ئەمانەتی خودانە
حەبیبی موستەفانە
قەڵاتن لە بۆ مێردان
ژنی ئازاد
لە بەیتێکی دیکەدا باس لە ئازادی ژن و دووربوون لە چەوسانەوەی دەکات، بە جۆرێک ئازاد بوونی ژن بە بنەمای سەرەکی نەوەیەکی بیر و هۆش کراوە و زانا دادەنێت، ئەگەر لێو بەخەندەو ژیانێکی ئاسوودە بەسەر بەرێت، ئەمەش دەبێتە بنەمای کۆمەڵگایەکی ئازا و نەوەیەکی تەندروست لە پێناوی داهاتووی نەتەوەیەکدا، بۆیە دەڵێت:
ژن ئەگەر بە حورمەت بێ
بێ زیللەت و زەحمەت
بەتەربیەو رەحمەت بێ
دڵ گوشاد لێو خەندان
کوڕی دەبێ وەکو شێر
عاقڵ و دانا و دلێر
بە دڵ غەنی بە چاو تێر
سەردار و مەردی مەیدان
توندوتیژی دژی ژنان
مەلای گەورە توندوتیژی دژی ژنانی بە سەرچاوەی زەلیلی و دواکەوتوویی کۆمەڵگا زانیووە، چونکە ژنێک ئەگەر دیلی دەستی چەوسانەوە بێت ئەوا دەکرێت نەوەکەشی بیرکردنەوەکانی دیلی ئەو کلتوورە دواکەوتووە بێت، هەروەها لایەنی دەروونی ژنیشی فەرامۆش نەکردوە و لە بەیتێکدا باسی لایەنی دەروونی ژنمان بۆ دەکات کاتێک دەبێتە قوربانی دەستی پیاو، دەڵێت:
''ژنێکی دەربە دەر بێ
دڵ پڕ غەم و کەدەر بێ
ڕەزیل و دەست بەسەر بێ
وەک مەحبوس لە ناو زیندان بێ
دەبێ ئەولادی کوبێ
بێ رووەت و بێ روو بێ
مێشکی وەکو کدو بێ
ترسنۆک وەک یەهودان
زەردو زەعیف و باریک
گوێ گران و چاو تاریک...
گلەیی
لە بەیتیکدا مەلای گەورە گلەیی توند ئاراستەی کۆمەڵگا دەکات و بە بێباک بەرامبەر بە ژنان وەسفی دەکات، کە بە هۆی رەفتارەکانیان بەرامبەر بە ژنان بە دڕکی ناو ئەرزیان دەچوێنێت، بە جۆریک دەیەوێت شەرمەزاریان بکات بەرامبەر کارەکان کە دەبێت سەیری حاڵی خۆیان بکەن، دەڵێت:''
دەرحەق ژنان بێ باکن
بۆیە بێ داکی چاکن
سەیری حاڵی خۆ ناکەن
وەک دڕکن لە ناو عەردان''
ژن و پەروەردە
بەلای مەلای گەورەوە بنەڕەتی پەروەردەی کۆمەڵگا ژنە، ڕۆڵی پێشەنگایەتی دەگێڕێت لە پەروەردەی منداڵدا، دڵنیایە لەوەی ئەو شێوازەی دایک پەی پێدەبات، هەست و سۆزی دەتوانێت یارمەتیدەری بێت، تەنانەت ئاماژە بەوە دەکات ئەگەر پەروەردەی دایک چاک نەبێت فەرموودەی پێغەمبەرمیش کاریگەری لەسەر پەروەردەی منداڵ نابێت، بەمەش ژن بناغەی پەروەردەیە، بۆیە دەڵێت:''
تەربیە لە لای داکە
داک چابێ ئەولاد چاکە
باب لە ئەسڵا بێ باکە
فەرقەکی ناکا چەندان
کە داکی چاک نەبێ
سی سەد حەدیسی(نەبی)
چلۆن تەئسیری دەبی
وەک پف لە پەتکردن و سندان''
لاواندنەوە و لایلایە
مەلای گەورە زیاتر ڕۆدەچێتە ناو پیرۆزی کاری دایک و بەخێوکردنی منداڵ، چونکە زۆر باش لەوە تێگەیشتووە کە دایک دەتوانێت کۆمەڵگایەکی هۆشیار و تەندروست پەروەردە بکات، تەنانەت دەیگێڕێتەوە بۆ کاتی ناولانکە و دیمەنی ئەو هەست و خۆشەویستیەی دایک دەخاتە پێش چاومان، لە هەمانکاتدا گرێی دەدەات بە نەوەیەک کە لە داهاتوودا خزمەتی وڵات و نەتەوە دەکات، لە بەیتێکدا دەڵێت:
ئەوەڵ چشتی دەچێتە گوێی منداڵ لە ناو لانکی
گەر چاکە گەر خراپە، لای لایەی دایکی
لای لایە ڕۆڵەکە بە رۆح خزمەتت دەکەم
تا خزمەتی مەفتەن کەی بە ئازایی و چاپوکی
ئەوەی بەدڵ و بە گیان خزمەتی مەفتەن نەکا
لەسەر جێگە و ڕێگەی خۆی دوژمن دێ دەری دەکا
ژن و یەکسانی
یەکێکی دیکە لەو بابەتە گرنگانەی کە زۆر جەختی لەسەر کردۆتەوە یەکسانی نێوان ژن و پیاوە، بەردەوام ئەم بابەتە لە گوفتار و ژیان و هۆنراوەکانیدا ڕەنگدانەوەی بەرچاوی هەبووە ، بەجۆرێک ناکریت باس لە چەمکی یەکسانی بکرێت و باس لە مەلای گەورە نەکرێت ، لەم ڕووەوە دەڵێت:
ژنیش وەک موزەکەرە
عەینی ئەویش بەسەرە
چاو لادانی لەسەرە
هەردوو لەیەک حوکمدان
دایک مامۆستایە
وەک پێشتر ئاماژەمان پێدا، گرنگی زۆری بە لایەنی پەروەردەیی داوە، بە بۆچوونی ئەویش پەروەردە هەر لە ساواییەوە دەستپێدەکات و بەو پێیەش کە پەروەرە لای دایکەوە دەست پێدەکات، کەواتە دایک یەکەم مامۆستا و گرگترین مامۆستای مرۆڤە، لەم بارەیەوە مەلای گەورە دەڵێت:
داک مامۆستات فیترییە
تەشەکولت لەوییە
مادی یا مەعنەوییە
ڕوشدە یا لەڕێ لادان ''
سەرچاوەکان
١- میر بەسیری، ناودارانی کورد، و؛ عەبدول خالق عەلائەدین، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ٢٠٠٢، سلیمانی.
٢- ئاڵا دارا عبدالمجید، ئافرەت لە دیدی مەلای گەورە، چ١، نوسینگەی تەفسیر، ٢٠٢١، هەولێر.
٣-عبدالخالق علاءالدین، مەلای گەورە زانا و ئەدیب و شاعیر، چ٢،٢٠٠٩، هەولێر.
٣-هێمن عومەر خۆشناو، بیرەوەری و ڕوانینەکانی مەلای گەورە، چ١، چاپخانەی Grafik،٢٠١٧، دیاربەکر.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment