Nuce Logo

وەرگێرانى: ئيسماعيل تەها

ئاڵۆزەكانى توركيا و ئەمەريكا، سەبارەت بە سووريا و كوردى رۆژئاوا و رووسيا و يۆنان و ناتۆ و ئازادييە گشتييەكان و مافەكانى مرۆڤ و چارەنووسى فڕۆشتنى (40) فڕۆكەى (ئێف 16) بە توركيا بەرەو كوێ دەچێت، ئايا پەيوەندى بە رەزامەندى توركيا لەسەر وەرگرتنى سويد و فينلەندا لە هاوپەيمانى ناتۆوە هەيە؟ ئەگەر ئەردۆغان لە رووسيا نزيكتر بێتەوە سوودى مانەوەى توركيا لەو هاوپەيمانييە چييە؟

ئەو پرسانە و چەند پرسێكى تر هەريەك لە جيمس جيفرى باڵيۆزى پێشووى ئەمەريكا لە ئەنقەرە و جۆن بۆڵتن، راوێژكارى پێشووى ئاسايشى نەتەوەتيى كۆشكى سپى تيشك و هێنرى باركى لێكۆڵەر لە ئەنجوومەنى پەيوەندييەكانى دەرەوە، يوسف كاتب ئۆغلۆ نووسەر و چاودێرى سياسى تيشك دەخەنە سەر ئەو پەيوەندييانە.

ئايا توركيا هاوپەيمانێكى راستەقينەى واشنتنە؟

جيمس جفيرى دەڵێت، توركيا هاوپەيمانى ئەمەريكايە، چونكە ئەندامە لە هاوپەيمانى ناتۆ، بەڵام هاوپەيمانێكى ئاڵۆزە، چونكە هەندێك جار پەيوەندييەكانيان ناكۆكى تێدەكەوێت، وەك ئەو دۆخەى ئێستا هەيە.

هێنرى باركى پێوايە ئەندامبوونى توركيا لە ناتۆ دەيكاتە هاوپەيمانێكى فەرمى ئەمەريكا، بەڵام توركيا وەك هاوپەيمان مامەڵە لەگەڵ واشنتن ناكات، ئەگەر گوێ لە وتارەكانى ئەردۆغان بگرين ئەو بڕوايەمان بۆ دروست دەبێت، كە ئەمەريكا دوژمنى سەرەكى توركيايە. 

ستيڤن كۆك، نووسەرى ئەمەريكى ئاماژە بەوە دەكات توركيا دەيەوێت جيهان وا حاڵى بكات پەيوەندييەكانى توركيا و لەگەڵ رۆژئاوا و رووسيا لە يەك كاتدا ئاڵۆزە.

پێدانى فڕۆكەى (ئێف 16) لە نێوان رامەزاندى ئيدارەى بايدن و هەستيارى كۆنگرێس

ئيدارەى بايدن بە شێوەيەكى نافەرمى بە كۆنگرێسى راگەياندووە، (40) فڕۆكەى (ئێف 16) بە توركيا و فڕۆكەى (ئێف 35) بە يۆنان دەفرۆشێت.

نێد پرايس، گوتەبێژى كۆشكى سپى رايگەياند، بەشێوەيەكى گشتى لەسەرمان پێويستە فڕۆكەى (ئێف 16) بە توركيا بفرۆشين و فڕۆكەكانيشى بۆ نوێ بكەينەوە.

پرايس ئاماژە بەوەش دەكات، كۆنگرێس لەو پڕۆسەيە رۆڵى هەيە، بۆيە سەرەڕاى مامەڵەكردن لەگەڵ هاوبەشەكانمان لەسەر ئەو پرسەش بەردەوام دەبين، هۆكارەكەشى ئەوەيە توركيا  لە ناتۆ هاوپەيمانە، پێويستى بەوە هەيە بۆ بەردەوامى وەك ئەندامێكى بەهێز لەو هاوپەيمانيە ئەو فڕۆكانەى پێ بدرێت و رێگەش لەو مەترسييە راستەوخۆيانەى بگرێت كە رووبەڕووى دەبنەوە.

بەڵام بۆب مينينديز، سەرۆكى پەيوەندييەكانى دەرەوە لە ئەنجوومەنى پيران دەڵێت، چەندين جار بەتوندى دژايەتى ئەو پێشنيارەى ئيدارەى بابدنم كردووە، كە نابێت فڕۆكەى نوێى جۆرى (ئێف 16) بە توركيا بفرۆشرێت.

سەبارەت بە هۆكارەكەشى بۆب ئاماژە بەوە دەكات ئەردۆغان بەردەوامە لە پێشلكردنى ياساى نێودەوڵەتى و پشتگوێخستنى مافەكانى مرۆڤ و ديموكراسى و ئاڵۆزكردنى سەقامگيرى لە توركيا و دژايەتى هاوپەيماناننى ناتۆ لە وڵاتانى دراوسێى، سەرۆكى توركيا تا دەستبەردارى هەڕەشەكانى نەبێت مامەڵەى لە بوارى مافەكانى مرۆڤ لە توركيا باش نەكات رۆژنامەنووسان و كەسايەتييە سياسيە ئۆپۆزسيۆنەكان ئازاد نەكات، وەك هاوپەيمانێكى متمانەپێكراو مامەڵە نەكات، رەزامەندى لەسەر ئەو گرێبەستە دەرنابڕم، بەڵام پێشوازى لەو هەواڵانە دەكەم كە باس لە پێدانى فڕۆكەى (ئێف 35) بە يۆنانى هاوپەمانمان دەكەن، چونكە وڵاتێكى متمانەپێكراوە، ئەو گرێبەستە تواناى وڵاتەكەمان و بەرگرى هاوبەش لە ديموكراسى و مافەكانى مرۆڤ سەروەرى ياسا بەهێز دەكات.

كريس ڤان هۆڵين، سيناتۆرى ديموكراتەكان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، هێرشە بەردەوامەكانى ئەردۆغان بۆسەر هاوپەيمانە كوردەكانمان بەردەوامى نزيكى ئەردۆغان لە رووسيا و دواخستنى وەرگرتنى سويد و فينلەندا هۆكارى مەترسيدارن بۆ نيگەرانييەكانمان بەرانبەر ئەردۆغان، بۆ ئەوەى توركيا ئەو فڕۆكانە وەربگرێت پێويستمان بە دڵنيايى توركيا كە ئەو مەترسيانە چارەسەر دەكات.

جيمس جيفرى دەڵێت، گرێبەستى فڕۆكەكان لە كۆنگرێس بەردەوامە چۆنە زۆرينەى ئەندامان وەك بۆب مينينديز  و كريس ڤان هۆڵين بيرناكەنەوە، زۆرينە چاوەڕوانى بەرەوپێشچوونى هەنگاوەكانى وەرگرتنى سويد و فينلەندان لە ناتۆ، هەروەها ئەم زۆرينەيە هيچ شتێكيان بەرانبەر گرێبەبەستى فڕۆكەكان بەر لە جەختكردنەوەى توركيا لەسەر وەرگرتنى ئەو دوو وڵاتە لە ناتۆ نييە.

هێنرى باركى بە گرێبەستى فڕۆكەكان رازى نييە، چونكە ئەو فڕۆكانە زۆر بەهێزن، توركيا لە چوارچێوەى كاروبارى ئاسايشى ستراتيژى ناتۆ پێويستى پێيەتى، نەك بۆ بەرەنگارى پەكەكە، بەڵام كێشەكە ئەوەيە ئەردۆغان مەرجى توند و نالۆژيكى دەسەپێنێت، كە ئەو دووڵاتە ناتوانن قبووڵى ئەندامبوون لە ناتۆ بكەن، بەربەستەكانى ئەردۆغان بە ئامانجى سياسى تايبەت بەخۆييەتى.

يوسف كاتب ئۆغلۆ، چاودێرى سياسى دەڵێت، گرێبەستى فڕۆكەى (ئێف 16) ديارييەكى ئەمەريكا نييە بۆ توركيا، بەڵكو بەگوێرەى رێككەوتنە واژۆكراوەكان توركيا مافى خۆيەتى، بەتايبەت ئەو دەقەى باسى قەرەبووكردنەوەى دوورخستنەوەى توركيا لە پڕۆگرامى دروستكردنى فڕۆكەى (ئێف 35) هاتووە، بابەتەكە ئەوەيە راستكردنەوەى رێڕەوى پەيوەندييەكانە بۆ دووبارە بونيادنانەوەى پەيوەندى نێوان هەردوو وڵاتە.

سەبارەت بە داواكارى وەزيرى دەرەوەى توركيا لە ئيدارەى ئەمەريكا بۆ جێبەجێكردنى پابەندييەكانى بە فرۆشتنى فڕۆكەى (ئێف 16) جۆن بۆڵتن دەڵێت، بيرۆكەى پابەندكردنى ئەمەريكا بە پێدانى ئەو فڕۆكانە بەرانبەر رەزامەندى لەسەر وەرگرتنى ئەو دوو وڵاتە لە ناتۆ مايەى قبووڵكردن نييە.

جۆن بۆڵتن كە لەم دواييە دواى دوورخستنەوەى توركيا لە ناتۆ دەكات پێى وايە هەڵسوكەوتنى ئەردۆغان وەك هاوپەيمانێك لە ناتۆ نابەرپرسانەيە، لە گرێبەستى كڕينى كلاوەى مووشەكى (ئێس 400) رووسى پاشەكشە ناكات، كە ئەو مووشەكە دەبێتە هەڕەشە بۆ سەر توانا ئاسمانييەكانى ناتۆ، هەروەها دەستوەردانى سەرۆكى توركيا لە سووريا و هەوڵەكانى لە ئێستاوە بۆ ساختەكارى لە هەڵبژاردنەكانى توركيا هەموويان دەبنە دروستكردنى دڵەڕاوكێ لەنێوان توركيا و ئەمەريكا.

بۆڵ ئيدون لە گۆڤارى فۆربس دەڵێت، ئەگەر كۆنگرێس رەزامەندى لەسەر داواى ئيدارەى بايدن بۆ پێدانى ئەو فڕۆكانە بە توركيا و يۆنان دەربڕێت، ئەو گرێبەسانە لێكەوتەى گەورەى لەسەر هاوسەنگى هێز لە دەرياى ئيجە و رۆژهەڵاتى دەرياى سپى دەبێت.

لەبەشێكى ترى قسەكانى دەڵێت، فرۆشتنى فڕۆكەى (ئێف 35) بە يۆنان هێز بە بەرگرى ئاسمانى يۆنان دەدات و جياواز دەبێت لە توركيا تەنانەت ئەگەر توركيا فڕۆكەى (ئێف 16)ش بەدەست بهێنێت، ئەوەش كارەكەى كۆنگرێسى قوورستركردووە.

رۆبەرت مانينگ، بەرپرسى پێشوو لە وەزارەتى دەرەوەى ئەمەريكا دەڵێت، فڕۆكەى (ئێف 16) بە توركيا بدرێت، ياخود نا ئەردۆغانێك هێزێكى مامناوەندى جاڕسكەرە، بە هاوسەنگى ديپلۆماسى قوورسايى خۆى زياتر كردووە، ئەوەش لەگەڵ نموونەى بايدن بۆ ديموكراسى بەرانبەر سەركەوتكردن ناگونجێت، ئەوەش كێشەى توركيا كە سنوورى هێزى ئەمەريكاى پشتگوێخستووە.

پەيوەندييەكانى توركيا لەگەڵ ئەمەريكا و ناتۆ بەرەو كوێ دەچێت؟

جيمس جيفرى دەڵێت، توركيا هەرگيز ناتۆ جێناهێڵچت و بەلاى رووسياش ناچێت، لە ليبيا و باكوورى رۆژئاواى سووريا و لە ئۆكراينا بەربەستى بۆ فراوانخوازى دروستكردووە، مۆسكۆ دركى بەوە كردووە ئەوە گەورەترين هەڕەشەى ئەمنييە بۆى.

هەروەها هێنرى باركى ئاماژە بەوە دەكات، توركيا هەرگيز ناتۆ بەجێناهێڵێت، لە بەهۆ يەك هۆكارى بچووكيشە چونكە سوودى زۆرى لەو هاوپەيمانييە وەرگرتووە، بۆ نموونە لە ساڵى (2020) كاتێك رووسيا لە سووريا هێرشى كردە سەر چەند بنكەيەكى توركيا كاردانەوەكانى ئەمەريكامان لە رێگەى مووشەكى پاتريۆت بينى، جگە لەوەش توركيا سوودمەندە، بەڵام هەرگيز ئەو هاوكاريانەى ئەمەريكا باس ناكات.

سيڤن كۆك، نووسەرى ئەمەريكى هاوڕايە كە توركيا هاوبەشێكى متمانەپێكراوى رۆژئاوا نييە، چونكە توركيا هاوپەيمانە لەناتۆ بەحيسابيش هاوبەشە، هەندێك جار خۆى لە ئەمەريكا و ناتۆ دوور دەخاتەوە، بەڵام بە تەواوى لە رووسيا نزيك نابێتەوە، چونكە توركيا دەيەوێت توركيا بێت، نە رۆژهەڵاتى بێت و نەڕۆژئاوايى.

مايكڵ رۆبن توێژەرى ئەمەريكى دەڵێت، توركيا چيتر بە وڵاتێكى وەك سەردەمى جەنگى سارد داناندرێت، ئەوكاتە وڵاتێك بوو لە بەرەى بەرەنگارى بوو لەگەڵ يەكێتى سۆڤيەت، خاوەن ئاڕاستەيەكى رۆژئاوايى بوو، ئێستا كاتى ئەوە هاتووە كۆتايى بە فێڵى ئەمەريكا بهێندرێت.

چوارەمین کۆبوونەوەی دانانى میکانیزمی ستراتیژی نێوان ئەمریکا و تورکیا لە واشنتۆن بە ڕێککەوتنێک بۆ بەهێزکردنی پەیوەندییەکانی نێوان هەردوو وڵاتی هاوپەیمان لە زۆر بوار و ناوچەدا كۆتاييهات، کە بەرژەوەندییەکانیان لەسەر ئاستى نێودەوڵەتی ئاڵۆز و فراوانە، چونكە لە سوریاوە تا ئۆکرانیا و... ڕووسیا.. پەيوەنديان هەيە، بەڵام ئایا ڕۆژ و مانگەکانی داهاتوو سیاسەتی عەقڵانی و بەرپرسیارانەى بەدواوە دێت، کە پەیوەندی ئاڵۆزى نێوان واشنتۆن و ئەنقەرە کۆنتڕۆڵ بکات.؟

سەرچاوە: حورە