Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها 

رۆژنامەی وۆڵ ستریت جۆڕناڵ راپۆرتێكی گارید مالسینی بڵاوكردۆتەوە، باس لەوە دەكات جەنگی رووسیا دژ بە ئۆكراینا بووە ئابووری جیهانی تووشی ئاڵۆزی كردەوە، بەڵام بە پێچەوانەوە ئەردۆغان دەستكەوتی چاوەڕواننەكاری بەدەستهێنا.

ئەردۆغان سەرۆكی توركیا لەوە سەركەوتوو بە جۆرێك مامەڵەی كرد، هەموو لایەنە ناكۆكەكان پێویستیان پێی بێت، بەو هەڵوێستەش دەستكەوتە ئابوورییەكانی چنییەوە  و یاریمەتی دا بۆ سووككردنی دۆخی ئابووری وڵاتەكەی، لە هەمان كاتیشدا كاریگەری لەسەر هەڵوێستی ئەردۆغان بۆ پێش هەڵبژاردنەكان دەبێت، كە وەك بەهێزترین فەرمانڕەوای دەردەخات، كە نزیكەی سەدەیەكە توركیا سەرۆكێكی وەك ئەردۆغانی نەبووە.
لەژێر چاودێری ئەردۆغان توركیا سوودی لە فڕۆشتنی فڕۆكەی بێفڕۆكەوان بە ئۆكراینا وەرگرت، كە لە رۆژەكانی سەرەتای جەنگ رۆڵی كاریگەری هەبوو لە تێكشاندنی هێزەكانی رووسیا.
ئەردۆغان یەكێكە لەو سەركردە كەمانەی لەگەڵ ڤلادیمێر، سەرۆكی رووسیا گفتوگۆ دەكات، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی هەوڵە دیپلۆماسییەكانی ئەردۆغان سەبارەت بە ئاڵوگۆڕی دیلەكان و رەوانەكردنی دانەوێڵەی ئۆكراینا سەربگرێت، ئەردۆغان زۆر بوێرانە خۆی لە سزاكانی سەر رووسیا دزیەوە، ئۆلیگاریشەكانی رووسیاش پارەیەكی زۆریان هێنایە توركیا.
ئەو جەنگە هەژموونێكی نوێی لە ناتۆ بە توركیا بەخشی، چەند مانگێكە ئەردۆغان هەڕەشەی ئەوە دەكات رێگە بە فینلەندا و سوید نادات ببن بە ئەندامی ناتۆ. 

ئێستاش ئەمەریكا هیواخوازە پێدانی فڕۆكەی (ئێف 26) بۆ هاندانی رەزامەندی فراوانكردنی ناتۆ وەربگرێت.
كاتێك ململانێ نوێكانە وەك پێشوو  درێژكرایەو، لەگەڵ ئەوەشدا لە ریزبەندییەكانی دەكەوێتە سەر بەشی ئەوروپا و ئاسیا و رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام ئەردۆغان بەهۆی بەكارهێنانی پەیوەندییەكانی توركیا  لە ماوەی (20) ساڵی رابردوو لەگەڵ ئەوروپا و رووسیا، توركیای كردووە بە هێزی خاوەن هەژموونی سەربازی و دیپلۆماس لە جیهان.

ئیلنور جیفیك، راوێژكاری باڵای سیاسی رەجەب تەیب ئەردۆغان ئاماژە بەوە دەكات، وەك دەزانن بڕیارمان پێویستە ئێمە دەڵای دەسەڵات بین."ئەوەش ئاماژەیە بۆ ئەو گفتوگۆیانەی نێوان بەرپرسانی توركیا لەدوای شكستی هێرشە سەرەتاكانی رووسیا بۆ سەر كیێڤ، هەموولایەك هەستی ئەوە كرد، ئا ئەوە چركەساتی ئێمەیە.

نووسینگەی ئەردۆغان وەڵامی داواكاری هەڵپەساردنی نەدایەوە
لەو كاتەوەی ئەردۆغان لە گەڕەكێكی هەژارنشینی ئەستەنبوڵەوە هەڵكشا بۆ ئەوەی لە نەوەدەكان بوو بە سەرۆك شارەوانی ئەو پارێزگایە، پاشان لە (2003) بوو بە سەرۆك وەزیران و لە (2014) بوو بەسەرۆك، هەنگاو بەهەنگاو دەسەڵاتەكانی خۆی زیاد كرد بۆ ئەوەی جێگەی سیستەمی پەرلەمانی بگرێتەوە و سەركردایەتی ئیمپڕاتۆری لە رێگەی راپرسیەوە لە (2017) بگرێتە دەست.
لە سایەی دەسەڵاتی ئەردۆغان توركیا بۆتە دیارترین وڵات بۆ زیندانیكردنی رۆژنامەنووسان، لەو كاتەوەی سەرۆكی توركیا لە هەوڵێكی كودەتای خوێناوی لە (2016) دەربازی بوو، دەسەڵاتدارانی توركیا كاندێكی سەرۆكایەتی پێشوو و پاڵپشتی كورد و چالاكوانە دیارەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیان زیندانی كردووە. 
جەنگی رووسیا لە چركەساتێك دەستپێدەكات، ئەردۆغان لە لاوازترین قۆناغی حكومڕانی دابوو، كە ماوەی (20) ساڵە لەسەر دەسەڵاتە، لە دەرەوە گۆشەگیركرابوو، لەناوخۆش بێهوایەكی خەڵك بەهۆی قەیرانی ئابووری كە لیرەی توركی بەهای خۆی لەدەستدا بوو، تووشی بێهیوایەكی زۆر ببوو، بەگوێرەی راپرسییەكان رێژەی پاڵپشتی زۆر دابەزی بوو. 
یەكێك لە نیشانە سەرەتاییەكانی هەفتەی یەكەمی جەنگی ئۆكراینا ئەوە بوو گرتە ڤیدیۆكانی فڕۆكەی جۆری (بەيرەكدار TB-2) بڵاوكرایەوە كە رێگەی لە هێرشی سوپای رووسیا بۆ سەر كیێڤ گرت، ئەو گرتە ڤیدیۆیانە بوون بە سیمبولی بەرەنگاری ئۆكراینا.
فڕۆكەی بێفڕۆكەوان دەستبەجێ پێگەی توركیای لە ئاستی نێودەوڵەتی بردە پێشەوە، كە چەندین ساڵ بوو لاواز بوو، ئەو ئەندامانەی كۆنگرێس كە رەخنەی لە مافەكانی مرۆڤ دەگرت، داوایان لە توركیا كرد فڕۆكەی زیاتر رەوانەی ئۆكراینا بكات، هەرچەندە ئەوەش سوودی لاوەكی ئابووری هەبوو، بەتایبەت ئەو فڕۆكە توركیانەی كۆمپانیایەكی تایبەت دروستی دەكرد، تێچووی هەر فڕۆكەیەك پێنج ملیۆن دۆلار بوو، بەشێوەیەكی گشتی (TB-2s) پێگەی پیشەشازی سەربازی توركیای بەهێزكرد.
كاتێك رووسیا لە كۆنتڕۆڵكردنی كیێڤ شكستی هێنا، بەرپرسانی توركیا لە كۆشكی كۆماری هەستیان بە دەرفەتێك كرد، دركیان بەوە كرد توركیا بۆی هەیە ببێت بە نێوەندگیرێكی ئاسایی نێوان ئۆكراینا و رووسیا و رۆژئاوا.

لەو كاتەوە ئەردۆغان سوودی لە رۆڵی خرۆی وەك كاراكتەرێكی دیپلۆماسی وەرگرت، لە ماوەی مانگێك چەند جارێك لەكاتی گفتوگۆی لەگەڵ سەرۆكی رووسیادا هانی دا قبووڵی گفتوگۆكانی ئاشتی بكات، بەڵام هاوكاریشی بوو كەمكردنەوەی گۆشەگیری كرملین و سزاكانی سەر رووسیا.
سەرۆكی توركیا زۆرجار لەگەڵ ڤۆلۆدیمیر زێلێنسکی، سەرۆکی ئۆکرانیا قسە دەکات، چەند هەفتەیەکیش پێش هێرشەكانی رووسیا بۆ سەر ئەو وڵاتە ئەردۆغان سەردانی ئۆكراینای كرد، هەروەها  لە مانگی ئابیش دووبارە سەردانی ئۆکرانیای کردووەوە، بەوەش متمانەی بەرپرسانی ئەو وڵاتەی بەدەستهێناوە، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا سەرۆکی تورکیای خستە دۆخێک کە بتوانێت هەندێک هەنگاو بۆ پێشکەوتنە دیپلۆماسییەکان بنێت، نێوەندگیری لە نێوان مۆسكۆ و كیێڤ كرد بۆ ئەوەی بەندەرەكانی دەریا رەش بكرێنەوە دانەوێڵەی ئۆكراینا رەوانە بكرێت، هەروەها نێوەندگیری بۆ ئاڵوگۆڕی سەدان دیلی هەردوو وڵات كرد.

پەیوەندی ئەردۆغان لەگەڵ سەرۆكی هەردوو وڵات بەگوێرەی سیاسەتێكی واقیعیە، هەرچەندە توركیا و رووسیا و دوو هاوبەشی بازرگانین، بەڵام لەهەمان كاتیش دوو ناكۆكی مێژووین،  لەو ساڵانەی رابردوو زنجیریەك جەنگی گەورەی بە وەكالەتیان كردووە. 

بەدەر لەو فڕۆكە و تاكانەی توركیا لە رابردوو بە ئۆكراینا فرۆشتووە رێگەشی نەدا كەشتییە جەنگیەكانی رووسیا بێنە دەریای رەش، رێگەشی نەدا سوپای رووسیا گەشتە سەربازییەكانی بە ئاسمانی وڵاتەكەی بۆ سووریا ئەنجام بدات. 

لەگەڵ ئەوەشدا سەرۆكی رووسیا پێی وایە ئەردۆغان بۆ ئامانجە ستراتیژییە گەورەكانی كەسێكی سوود بەخشە، وەك هەندێك كەس پێیانوایە رووداوەكانی بەریەكەوتنی ناتۆ توركیا خواستی سەرۆكی رووسیایە بۆ لاوازكردنی ئەو رێكخراوە. 

بەگوێرەی بەرپرسانی پێشوو و نزیكەكانیان ڤلادیمێر پۆتین یەكێكە لە گەورە نەیارانی دیموكراسی رۆژئاوایی، خۆی پێ هاورێی ئەردۆغانە، پۆتین بە تەواوی دەسەڵاتی بەسەر رووسیا هەیە، گواستنەوەی رووسیای بۆ دیموكراسی لەدوای رووخانی یەكێتی سۆڤیەت لەباربرد.
سەرۆكی رووسیا دەیەوێت یانەیەك بۆ سەرۆكە خۆسەپێنەكان بكاتەوە، ئایدین سەیزكین، باڵیۆزی پێشووی توركیا لە مۆسكۆ ئێستا ئەندامێكی ئۆپۆزسیۆنە لە پەرلەمان دەڵێت، پۆتین حەزی بەوەیە، سەرەڕای ئەوەش ئەردۆغان بەردەوام دەیەوێت ناكۆكی لەگەڵ ناتۆ و هاوسۆزیی رۆژئاوا دروست بكات.

بەرپرسانی توركیا بیرۆكەی ئەردۆغانێكی خۆسەپێن رەت دەكەنەوە، ئاماژە بەوە دەكەن توركیا ئۆپۆزسیۆنێكی كارا و ركابەری توندی لە هەڵبژاردنەكان هەیە، بەڵام هاوڕان لەوەی كە پۆتین رێزی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەردۆغان دەگرێت، دیپلۆماتكارانی پێشووی توركیا دەڵێن، هەردوو سەرۆك زۆربەی كات بەریەكەوتنی نێوان هەردوو وڵاتەكانیان بەباش نازانن، بەڵكو لەبری ئەوە بایەخ بە خاڵە ئەرێنییەكانی نێوانیان دەدەن.
جیفیك دەڵێت، ئەوە جۆرێكە لە پەیوەندییەكی بەهێز، بە درێژایی ساڵانی رابردوو بونیادنراوە، بۆیە ئەتوانم بڵێم، سەرۆكی رووسیا ئەردۆغانی پێ وەك سەرچاوەی هێزە لە توركیا. 
خواستی پۆتین خواستی ئەوە بوو باس لە تۆماری توركیا لە مافەكانی مرۆڤ لە توركیا بكات، كە كلیلی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوولایە، ئەوانەی ئاگاداری ئەو پەیوەندییەن ئاماژە بەوە دەكەن بەرپرسانی سیاسی دەڵێن، بەهۆی پێشێلكاری سەروەری یاسا خواستی هیواكانی توركیا بۆ چوونە ئەوروپا لەو ساڵانەی داڕوخا، پۆتینیش گەرمتر لە جاران هاتەپێشەوە.

حوسێن دێریوز، دیپلۆماتكاری خانەنشین، كە پێشتر لە باڵیۆزخانەی توركیا لە مۆسكۆ كاری دەكرد دەڵێت، پۆتین رەخنە زۆر ناگرێت، لە كاتێكدا دۆستە رۆژئاواییەكانمان راستەوخۆ رەخنە لەسەرۆ كۆماری توركیا دەگرن.

هەڕەشەی ئەردۆغان لە بەكارهێنانی مافی ڤیتۆ بۆ رێگری لە فینلەندا و سوید لە ناتۆ، لەگەڵ بەدیهێنانی ئەو هاوسەنگییەكی چۆن یەكدەگرێتەوە، ئەردۆغان هەردوو وڵات بە داڵدەدانی هێزە كوردییە چەكدارەكان تۆمەتبار دەكات، فشاریش لەسەر دەخاتە سەریان.

رێككەوتنی سەرەتایی سویدی ناچاركرد دەستووری وڵات هەموار بكاتەوە و یاساكانی بەرەگاربوونبوونەوەی تیرۆر بەهێز بكات و دوو تۆمەتبار رەوانەی توركیا بكاتەوە، هەروەك ئەو رێككەوتنە یاریدەر بوو دیداری لەگەڵ جۆ بایدن بۆ بڕەخسێت، كە ماوەیەكی زۆر بوو چاوەڕوان بوو، كە كاتێك كاندید بوو، رایگەیاند، پێویستە ئەمەریكا یارمەتی نەیارەكانی ئەردۆغان بدات.

تا ئێستا حكومەتی توركیا چاوەڕوانی سازشی زیاتر دەكات، سەرۆكی ئەمەریكا هانی توركیا دەدات بەو هیوایەی لە چەند مانگی داهاتوو رەزامەندی لەسەر فراوانكردنی ناتۆ بدرێت، گرێبەستی كڕینی فڕۆكەی (ئێف 16) بە بەهای (20) ملیار دۆلار بخرێتە بواری جێبەجێكردن. 
چاودێرانی سیاسی دەڵێن، ئەردۆغان ئەوەی دەیەوێت بەكردەیی بەدەستی دەهێنێت، فشار دەخاتە سەر وڵاتانی رۆژئاوا و دەرفەت بۆ یاریكردن لەسەر هەستی نەتەوەیی لەناوخۆی توركیا دەرەخسێنێت، ئەوەش لەكاتێكدایە، لە رێگەی هەڵبژاردنەكانەوە دژ بە رۆژئاوا دەوەستێتەوە.هەڵوێستی توندی دژ بە سوید لە ناوخۆی توركیا پاڵپشتییەكی فراوانی هەیە، تەنانەت پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانیش لەوە پاڵپشتی دەكەن.

یاسر یاكیس، وەزیری پێشووی توركیا و ئەندامی پێشووی ئاكپارتی دەڵێت، هەموو بایەخەكانی خستۆتە سەر هەڵبژاردنەكان، هەموو هەنگاوێكی بەو ئامانجەیە  سوود لە هەر دەرفەتێكی بەردەست وەربگرێت.
بەگوێرەی راپرسییەكان لە سەرەتای جەنگی ئۆكراینا لە ساڵی رابردووەوە پێگەی جەماوەری ئەردۆغان بەرزبۆتەوە، ئەوەش لە كاتێكدا بوو بەر لەو جەنگە قەیرانی ئابووری لە توركیا گەیشتبووە لوتكە.

بەگوێرەی راپرسییەكان هاوپەیمانی پارتی فەرمانڕەوا كە ئەردۆغان سەرۆكایەتی دەكات، پشكی شێری لە هەڵبژاردنەكان نشتیمانییەكان هەیە، لە مانگی تشرینی دووەم راپرسیەك كراوە، بۆ لە (44.7%) بەرزبۆتەوە، بۆ گوێرەی كۆمپانیایی میترۆپۆڵیش كە لە مانگی كانوونی دووەمی ساڵی رابردوو ئەنجامی دابوو لە (39.9%) بوو.

سەرچاوە: عەرەبی جەدید