Nuce Logo

ن: یەریڤان سەعید

و:سنور یاسین

کورد هێزێکى کارا بوون لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعش، هەمیشە بە سەقامگیریی ناسرابوون، بەڵام ئێستا هەرێمی کوردستان بەهۆی ناکۆکی و ململانێی ناوخۆییەوە خەریکە ڕووبەڕووی ئاستەنگی و ئاڵنگاری دەبێتەوە.

دوای چەندین دانیشتن و گفتووگۆ، دواجار ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق لە (12-6-2023) پڕۆژەیاساى بودجەی فیدڕاڵی عێراقی بۆ ساڵەکانی (2023-2024-2025) واتە بۆ سێ ساڵ پەسەند کرد. بودجەی (2023) بڕەکەى (153) ملیار دۆلارە. بەهۆی ناکۆکییەکان سەبارەت بە ماف و شایستە داراییەکانی هاووڵاتیانی هەرێمی کوردستان لە بودجەی فیدڕاڵی عێراقدا چەندین دانیشتن و کۆبوونەوە ئەنجام دران و بووە هۆی ئەوەی، کە دانیشتنی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق بۆ چەند جارێک دوابکەوێت. بە داخەوە ناکۆکییە ناوخۆییەکانی کوردستان ڕێگە خۆشکەر بوو بۆ لایەنەکانی سوننە و شیعەکانی عێراق بۆ ئەوەی بودجەی فیدڕاڵی لە بەرژەوەندی خۆیان زیاتر بەکاربێنن و دارایی سەربەخۆی هەرێمی کوردستان لاواز بکەن. ئەمەش بەشێوەیەکی ناڕاستەوخۆ کاریگەری کردەسەر حکومەتی هەرێمی کوردستان و هەرێمی کوردستانى خستەژێر دەسەڵاتی فیدڕاڵییەوە، دواجار هۆی سەرهەڵدانی قۆناغێکی نوێ لە پەیوەندییەکانی نێوان هەولێر و بەغدا.

ڕۆڵی کورد لە عێراقى پاش (2003)

هەرێمی کوردستانی عێراق لە (2003)وە ڕۆڵ و کاریگەریی سیاسی بەسەر عێراقەوە هەبووە، لە کۆتاییدا کوردەکان بەشدارییەکی کارایان هەبووە لە کایەی سیاسی نوێی عێراقدا و بەشێوەیەکی کاریگەر ڕۆڵیان بینیوە لە داڕشتن و نووسینەوەی دەستووری نوێی عێراق لە (2005)دا. کوردەکان پۆستی گرنگیان هەبووە لە حکومەتی فیدڕاڵی عێراق و بەشداریى بەرچاویان هەبووە لە دانووستانەکان بۆ پێكهێنانی حکومەتە جۆراو جۆرەکانی عێراق لەم چەند ساڵەی دواییدا، کە تا ئێستاش پۆستی سەرۆک کۆماری عێراق پشکى کوردە.

لە ڕووی سەربازییەوە هێزەکانی پێشمەرگە کوردستان ڕۆڵێکی گرنگییان هەبوو لە ئازادکردنی عێراق لە (2003)دا بەهاوبەشى لەگەڵ هێزەکانی ئەمەریکا، هەروەها (2014) کاتێک تیرۆرستانی داعش سەریهەڵدا، هێزەکانی پێشمەرگە خاکەکەیان ئازاد دەکردەوە و سەرچاوەی داراییان لە ڕێگەی گرتنەوەی ناوچەکان و پاککردنەوەیان لە دەستی تیرۆرستان بەدەستدەهێنا، چونکە ناوچەکان دەوڵەمەند بوون بە نەوت، لەبەرامبەردا هێزەکانی عێراق پاشەکشەیان دەکرد و لە دەست تیرۆرستان دەریان نەدەهێنایەوە. پێشمەرگە بە سەختی بەرپەرچێ تیرۆرستانی داعشی دایەوە و پاشەکشەی بە تیرۆرستان کرد و ناوچەکانی لێیان پاک دەکردەوە. هەموو جیهان دەزانێت کە پێشمەرگە ڕۆڵێکی کارای هەبوو لە شەڕکردن دژ بەتیرۆر و ئەوان بەهێزترین هێزی شەڕکەربوون لە جیاتی هەموو جیهان لە بەرانبەر تیرۆر وەستانەوە.

لە دوای (2003)دا سەرەڕای قووڵبوونەوە بۆ کێشە سەربازی و سیاسییەکان، حکومەتی هەرێمی کوردستان توانیبووی چالاکانە پەرە بە ئابووریی خۆی بدات لە ماوەی ئەو چەندین ساڵەی ڕابردوودا. پەرەپێدانی هەماهەنگی بازرگانی، هێنانی سەرمایەدار و وەبەرهێنەری بیانی، بەرەو پێشچوونی هەرێـی کوردستان پیشەسازی هەرێمی فراوانکرد و ڕۆژانە (450) هەزار بەرمیل نەوت هەناردەی دەرەوە دەکرا، تاوەکو (ئاداری 2023). بەرەوپێشوەچوونەکانی ئەوکاتی حکومەتی هەرێمی کوردستان بەشێوەیەکی کاریگەر ڕەنگدانەوەی هەیە لە ئێستادا، چونکە سەرەڕای لاواز بوونی ئابووریی هەرێمى کوردستان بە هۆى هەندێ گوشارى بەغدا و کەم توانایی حکومەتی هەرێـمی کوردستان بۆ دابینکردنی مووچەی مووچەخۆران، ڕێژەی هەژاری لە هەرێم لە نزمترین ئاستدایە، بەڵام جیاوازی لە هەبوونی ساماندا هەیە لە نێوان هاووڵاتیاندا. 

دابەشبوونی کورد

جگە لە دانپێدانانی نێودەوڵەتی، حکومەتی هەرێمی کوردستان هەموو تایبەتمەندییەکانی وڵاتی سەربەخۆی هەیە، هەروەها هەوڵی بەدەستهێنانی سەربەخۆیی تەواو درا بە ئەنجامدانی ڕیفراندۆمی سەربەخۆیی لە(2017)دا، کە گفتووگۆی زۆری لەسەر بوو تا ڕادەی گەیشتن بە ناکۆکییە ناوخۆییەکان، بەڵام سەرکەوتنەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان و هەوڵەکان لە ڕابردوودا زۆر لەو ناکۆکییانە گەورەتر بوون و ئامانجی زیاتر و گەورەتریان هەبوو.

لە ڕووی سیاسییەوە دوو حزبە سەرەکییەکەی حکومەتی هەرێمی کوردستان (پارتی دیموکراتی کوردستان و یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان) ناکۆکی مێژووییان هەیە، لە ئێستاشدا ناکۆکییەکان پەرەیان سەندووە و زیاتر بوون. هەوڵەکانی دیپلۆماتکارانی ڕۆژئاوا لەوانەش باربارا لیف، یاریدەدەری وەزیری دەرەوەی ئەمەریکا بۆ کاروباری ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بۆ ئاشتەوایی و هاندانی هەردوو پارتەکە و کۆتایی هێنان بە ناکۆکییەکانیان کاریگەری لاوەکییان هەبوو، ڕاستییەکی هەستپێکراوە هەر کە کاریگەرییەکانی ڕۆژئاوا بەسەریانەوە نەمێنێت، ناکۆکییەکانی نێوان یەکێتی و پارتی قووڵتر و زیاتر دەبن. ئاشتی ناوخۆیی کورد پشت دەبەستێت بە هاندانی پتەو و پاڵپشتی بەردەوامی بیانی.

گرنگە هەڵوەستە لەسەر ئەوە بکرێت، کە لەناو کورددا کەسی شارەزا لە سیاسەت و نێوەندگیریی هەیە، ئەگەرچی ناکۆکی ناوخۆیی هەیە، بەڵام نێوەندگیریی لە ناوەخۆش بۆ لێک نزیکبوونەوە و چارەسەرکردنى گرفتەکان، هاندانی ئاشتی و تەنانەت بە یەکگەیاندنەوەى هێزە بیانییەکان. سەرۆک نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان بە بەردەوامی ڕۆڵێکی گرنگ و کارای هەبووە لەم پرسەدا، بۆ نموونە نێوەندگیریی کردووە بۆ دروستکردنی پەیوەندی تەلەفۆنی لەنێوان محەمەد بن زاید، شازادەی شانشینی یەکگرتووی عەرەبی ئیمارات و ڕەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆک کۆماری تورکیا کە بووە هۆی ئاسایی کردنەوەی پەیوەندییە دیپلۆماسییەکانی نێوان هەردوو وڵات. 

سەرۆک نێچیرڤان بارزانی، سەرۆکی هەرێمی کوردستان هەمیشە هەوڵی داوە بۆ ئاشتەوایی، دروستکردنی یەکگرتوویی لە ناوخۆدا، لێکتێگەیشتن و هەماهەنگی، گفتووگۆ و نزیککردنەوەی لایەنە سیاسییەکانی هەرێمی کوردستان. سەرۆک نێچیرڤان بارزانى هەوڵەکانی خۆی چڕ کردۆتەوە بۆ پڕکردنەوە و نەهێشتنی دروست بوونی بۆشایی سیاسی لە ناوخۆدا، بەڵام گرنگە کە متمانەی زیاتری پێبکرێت، پاڵپشتی بەردەوامی بکرێت، ڕێز لە هەوڵەکانی ڕابردوو و ئێستا و داهاتووی بگیرێت بۆ هەمیشە. هەندێک لایەن هەن لە ناوخۆدا کە زۆر حەز دەکەن لایەنەکانی تر بە خراپترین شێوە دابڕمێن یان هەموو کات ناکۆکی هەبێت لە ناوخۆدا، بێگوێدانە ئەوەی کە ئەنجامی ئەو ناکۆکی و نا ئاشتەوایی، ناسەقامگیری، و یەکگرتوو نەبوونە چی دەبێت لەسەر هەرێمی کوردستان.

ناکۆکی ناوخۆیی بۆتە هۆی لاوازکردنی هەرێمى کوردستان لە بەرانبەر حکومەتی فیدڕاڵی. ئەو ناکۆکییە ناوخۆییانەی نێوان پارتەکانی هەرێم، توانای بڕیاردانی لەدانوستان و گفتووگۆکانی هەرێمی کوردستانی لە بەرانبەر حکومەتی بەغدا لاواز کردووە، وایکردووە کێشە و ئاڵنگاری دروست ببێت و نەتوانرێت هەرێمێکی یەکگرتوو پیشان بدرێت چ لە ناوخۆ و چ لە دەرەوەدا. نەبوونی ئەو هەرێمە یەکگرتووەش لە کوردستاندا کاریگەریی دەبێت لەسەر بڕیارەکان لەبەغدا و وا دەکات لایەنەکانی تر لەعێراقدا، هەمیشە یەکگرتوو نەبن و ناکۆکییەکانی هەرێم وەک دەرفەتێک وەربگرن و سوودی لێوەربگرن لەبەرامبەر بڕیار و سیاسەتییان بەرانبەر بە کورد، ئەم یەکڕێز نەبوونەش کاریگەرییان لەسەر هەرێم و کۆنتڕۆڵکردنی سەرچاوەی دارایی هەرێم بە تایبەت لە پەسەندکردن و جێبەجێکردنی بودجەی فیدڕاڵی عێراق (2023) لە ئێستادا بەڕوونى دەرکەوتووە.

لاوازکردنی دەسەڵاتی کورد تەنها بە ڕاوەستانی هەناردەکردنی نەوتی هەرێمی کوردستان نەوەستا، بەڵکو هەر بڕە پارەیەک کە دەنێردرێت بۆ هەولێر ئێستا لەژێر چاودێرییەکی توندی بەغدایە و دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان لەسەر چۆنیەتی خەرجکردنی پارەکە ئێستا لە ژێر دەسەڵاتی حکومەتی عێراق دایە. هەندێ فراکسیۆن لەبەغدا کاریان کرد بۆ ئەوەی سەرۆک وەزیرانی عێراق بکەنە دادوەر لە حاڵەتی ناکۆکی ناوخۆیی کورد لەسەر پرسى شایستە داراییەکانى هەرێم، بەڵام هێشتا دیار نییە کە ئایا سەرۆک وەزیرانی عێراقی فیدراڵ مافی یاسایی خۆی بەکاردەهێنێت بۆ بەشداریکردن و دەستوەردان لە کاروباری ناوخۆیی کوردستان.

لاواز بوونی کورد بەو ڕێژەیە تەرکیز و سەرچاوەکانی لە حوکمڕانی و گەشەپێدان دوور دەخاتەوە و توانای هەرێمەکە دەخاتە مەترسییەوە، بۆ بنیادنانی دامەزراوەیەکی بەهێز و خۆبەڕێوەبردنی خۆی بە شێوەیەکی کارا. ئەمە متمانە و پێگەی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەسەر ئاستی ناوخۆ و هەرێمی و نێودەوڵەتی لاواز کردووە، تەنانەت بە درێژایی گفتوگۆکانی بودجە، کە گرنگ بوو بۆ ژیانی ئابووری و هاووڵاتیانی هەرێم، حیزبە کوردییەکان شکستیان هێنا لە داڕشتنی سیاسەتێکی هاوسەنگ، لەئەنجامدا هەرێمی کوردستان لە هەموو کاتێک زیاتر داهاتووی نادیارە.

بەشێک لە دامەزراوەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەڕووى یاساییەوە شەرعیەتی خۆیان لەدەستدا پاش ئەوەی دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق درێژکردنەوەی ماوەی خولی پێنجەمی پەرلەمانی هەرێمی کوردستانی بە بڕیارێک بە نادەستووری دانا. هەرێمی کوردستان ئێستا پێویستە هەڵبژاردنێکی شەفاف ئەنجام بدات بۆ ئەوەی شەرعییەتی گشتی و یاسایی بۆ بگەڕێتەوە، هەروەها هەڵبژاردنێکی بەو شێوەیە ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ ئەوەی هەموو گرژییە سیاسییەکان و ناکۆکییەکانی نێوان حزبە سیاسییە کوردییەکان لە ناوخۆدا کۆتایی پێبێت.

ئەگەر هەڵبژاردنێکی نوێ نەتوانێت یەکگرتوویی نەتەوەیی مسۆگەر بکات، بەڵام لە توانای دا دەبێت دەرفەتێک بۆ بەهێزکردنی متمانە و هاندانی دیالۆگ و زیادکردنی بەشداریکردنی هاووڵاتیان بڕەخسێنێت، هەڵبژاردن دەتوانێت یارمەتیدەربێت بۆ بنیادنانی هەستی پێکەوەیی و ئامانجی هاوبەش، بە مەرجێک دادپەروەر و ڕوون و یەکسان بێت. پێویستە گۆڕەپانی سیاسی لە هەرێمی کوردستان لە ڕێگەی ڕێککەوتنێکی سیاسی نوێوە ڕێک بخرێتەوە، کە لەلایەن پشتیوانانی بیانی حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە پاڵپشتی بکرێت، ئەمەش لە هەموو کاتێک زیاتر پێویستی بە هەبوونی پەیوەندی باشی دیپلۆماسی لەگەڵ ئەمەریکا و ئەوروپا هەیە، لە حاڵەتی هەبوونی بۆشایی دیپلۆماسى ڕۆژئاوادا ئەگەرچی ماندووش بووبن، وڵاتان و دوژمنەکانی تری ڕۆژئاوا لە توانایان دا دەبێت و دەتوانن هەوڵ بدەن بۆشاییەکە پڕ بکەنەوە، واشنتن نابێت ڕێگە بە پەکین بدات بۆ سەرکەوتنێکی دیپلۆماسی دیکە لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

سەرچاوە: پەیمانگاى واشنتۆن