Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

بەهۆی ئەوەی توركیا وڵاتێكە لە خاوەنی جیۆسیاسیەكی بەهێزە، ئەوەش بۆتە هۆی ئەوەی ببێت بە خاوەن تایبەتمەندییەكی گەورە، كە بتوانێت هەژموونی بەسەر چواردەورەكەی هەبێت، بەڵام ئەو هەژموونەی كە بەرەو رووسیا و پێویستی ئابووری بۆ وەبەرهێنانی بیانی وایكرد جارێكی دیكە بەرەو وڵاتانی رۆژئاوا بگەڕێتەوە، ماڵپەڕی (جیۆپۆلیتیكەڵ فیوچەرز) لە راپۆڕتێكدا تیشك دەخاتە سەر ئەو رووداوە ناوچەییانەی پاڵی بە توركیاوەنا جارێكی كاروبارەكانی نەك تەنیا لەسەر ئاستی ناوخۆیی، بەڵكوو لەسەر ئاستی نێودەوڵەتیش بەتایبەت لەگەڵ ئەوروپا و ئەمەریكا رێكبخاتەوە.

توركیا كەوتۆتە سەر سێڕیانی ئەوروپا و ئاسیا و ئەفریقیا، كۆنتڕۆڵی رێڕەوی كەشتییەكانی نێوان دەریای سپی و دەریای رەشی كردووە، لە ماوەی یەك یەك ساڵ و نیوی رابردووی جەنگی ئۆكراینا هەژموونێكی گەورەی پێبەخشیووە. 

لەگەڵ بەردەوامی جەنگی رووسیا و ئۆكراینا بایەخی توركیا كەم دەبێتەوە

لەگەڵ دەستپێكی جەنگ ئەنقەرە راستەوخۆ رێگەی لە پەڕینەوەی كەشتییە جەنگییەكان گرت، تاوەكوو بەو گەروانەی لە ژێر كۆنتڕۆڵی  تێپەڕن، ئەوەش وەك هەوڵێك بوو بۆ نەهێشتنی ململانێكانی نێوان رووسیا و ئۆكراینا، دواتریش دەستی بە نێوەندگیری لەنێوانیان كرد، لەدوای ئەوەش توانی رێڕەوی دانەوێڵە لە دەریای رەش بەنێوەندگیری نەتەوە یەكگرتووەكان بكاتەوە.

لەگەڵ ئاڵۆزبوونی پەیوەندی ئابووریی رووسیا و  رۆژئاوا توركیا هەستی كرد دەرفەتێك هەیە بۆ ئەوەی ببێتە خاڵی پەڕینەوەی بازرگانی كاڵاكان، خواستی ئەوەشی نیشان دا ببێت بە ناوەندی بازرگانییكردن بە گازی سرووشتی.

لەگەڵ بەردەوامی جەنگ تایبەتییەكانی توركیا كەم دەبێتەوە، لەسەر ئاستی ماوە نزیك دەرگای نێوەندگیری داخراوە، بەهۆی دەركەوتنی رێگەی جێگرەوە تایبەتمەندییەكانی تووركیا تووشی ئاڵنگەری دەبن، بۆیە ئەگەر بێلایەنی رێژەیی سوودی نەبێت، ئەوا توركیا بەدوای سەقامگیری دەگەڕێت لە میانەی رێككەوتنی بەتین لەگەڵ ئەمەریكا.

كۆتایی رێگە

بەدیهاتنی خەونی توركیا بۆ بوون بە جەمسەری ناوچەیی كارێكی قورسە، كە لە هەمانكاتیشدا هەوڵی گۆڕانكارییەكانی نرخی وزە دەدات، بە ئابووریەكی لاواز و كۆمەڵگەیەكی ناجێگر و هەڕەشەكانی رووبەڕووی بارزگانی ناوچەیی دەبنەوە ئەنجامی زیادبوونی ململانێی توندە لە دەریای رەش، وای كرد لە دوای چەندین ساڵ لە هەوڵی بەرەنگاری  بەربەستی ئابووری، وا دەردەكەوێت رەجەب تەیب ئەردۆغان چاكسازی جددی خستۆتە بەرنامەوە.

لە چەند ساڵی رابردوو ئابووری توركیا تووشی پاشەكشەی گەورەی بازرگانی و بەرزبوونەوەی هەڵاوسان، لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی رابردوو گەیشتە لە (85.5%) بانكی ناوەندیش پێشبینی دەكات ئەم ساڵ لە (58%) بووەستێت. 

هێنانی تیمی دارایی لە حكومەتی نوێ رێگەی بۆ گەڕانەوەی توركیا بەرەو ئەوروپا خۆش كرد

لەدوای سەركەوتنەوەی ئەردۆغان بۆ سەرۆكایەتی لە مانگی ئایاری ئەمساڵ كە ماوەكەی پێنج ساڵە، لەگەڵ پێكهێنانی حكومەتی تازە تیمێكی نوێی ئابووری پێكهێناوە رایسپاردوون كەموكوڕییە دەرەكییە گەورەكان لە توركیا ریشەكێش بكەن و  كۆنتڕۆڵی دارایی بگێڕنەوە، لە هەمووشی گرنگتر دووركەوتنەوەیە لە سیاسەتی دراوی ناكلاسیكی.

سەرەڕای بەرزبوونەوەی هەڵاوسان بانكی ناوەندی توركیا لە (2021) دەستی بە دابەزاندنی نرخی سوو كرد، لەبری لە (19%) بۆ لە (8.5%)ی دابەزاند، بەڵام محەمەد شیمشەك، وەزیری نوێی دارایی كە پێشتر لە (2009 بۆ 2019) ئەو پۆستەی بەڕێوە دەبرد، كاری لەسەر زیادكردنی باج و راكێشانی وەبەرهێنان و بەڕیوەبەرانی جێبەجێكار كرد.

لە هەمان كات حەفیزە ئەركان، سەرۆكی نوێی بانكی ناوەندی بە رێگەیەكی پڕ لە مەترسی دەستی بە هەنگاونان كرد بۆ كۆتایی هێنان بە پلانی بانكی بە نرخێكی گران پارێزگاری لە دانی لێرەی كرد بەرانبەر دراوە بیانییەكان، هەروەها بۆیەكەم جار لەدوای (2021) نرخی سووی بەزركردەوە، كە لە مانگی رابردوو گەیشتە لە (25%) كە پێشتر ئەو نرخە لە (8.5%.) بوو.

تا ئێستا ئاساییكردنەوەی سیاسەتی توركیا بەرهەمەكەی بەدەست نەهاتووە، كە لە دوو بەرزكردنەوەی نرخی سووش لاوازن، چونكە جارێكی دیكە هەڵاوسان بەخێرایی دەستی پێكردەوە، بەراودر بە ساڵی رابردوو نرخی بەكاربردن (هەڵاوسان) لە مانگی حوزەیران گەیشتە لە (38,2%) لە مانگی تەمووز گەیشتە لە (47,8%).

نرخی خانووبەرە بەردەوام لە بەرزبوونەوەدابوو، بەڵام لە مانگی ئاب متمانەی بەكارهێنەران دابەزی، هەروەها نرخی لیرە زۆر بەخێرایی بەرانبەر دۆلار دابەزی گەیشتە (27.2) لیرە بەرانبەر دۆلارێك، هەروەها دواتر بەرزكردنەوەی نرخی سوو گەیشتە (25.5) لیرە بەرانبەر دۆلارێك. 

لەپاڵ چاكسازییە لەسەرەخۆكان ئەنقەرە هەڕەشەی كۆتاییهاتنی لەناكاوی هەژموونی ناوچەیی و وڵاتێكی دەروازەیی لەسەربوو، گەرووی بۆسفۆڕ تاكە گەرووی ئاوی نەبوو بۆ كاڵای رووسی.

گوتاری رق بەرانبەر عەرەب كاریگەری لەسەر پێگەی توركیا هەیە

لە مانگی ئاب یەكەم شەمەندەفەری رووسی كە كاڵای بازرگانی هەڵگرتبوو لە رێگەی ئینچە بۆرونی سنووری پاكستان كە بە بەندەر عەباسی ئێرانی دەبەستێتەوە لەوێشەوە بە سعوودیە كاڵاكان گەیشتنە ریاز، ئەو رێگەیە بەشێكە لە رێڕەوی نێودەوڵەتی نێوان باكوور و باشوور، كە  رووسیا دەتوانێت كاڵاكانی خۆی لێیەوە بۆ سعوودیە رەوانە بكات.

بەشێوەیەكی جیاواز هەناردەی نەوت و بەرهەمە نەوتییەكانی رووسی لە دەریای ئازۆف و قەزوین و رەش بۆ بەندەرەكانی دەریای بەلتیق و رۆژهەڵاتی دوور گۆڕا، ئاڵنگەری دووەم دۆخەیی ناوچی توركیا بوو، لەدوای كۆتاییهاتنی گرێبەستی دانەوێڵە لە دەریای رەش لە مانگی رابردوو كۆتایی بەو گرێبەستە هات، كە ئاسانكاری بۆ هاتنی دانەوێڵەی ئۆكراینا لە رێگەی ناوچە ئاویە ناكۆكەكان دەهات، توركیا وەك وڵاتێكی ڕێڕەو بۆ پەڕینەوەی دانەوێڵە لە رووسیاوە بۆ وڵاتانی تر بایەخی زۆری هەبوو، وەك دەردەكەوێت ئەردۆغان شتێكی لا نییە بۆ زیندووكردنەوەی ئەو رێڕەوە، بەڵام بڕیاریشە لەو نزیكانە وەك هەوڵێك بۆ زیندووكردنەوەی ئەو رێككەوتنە سەردانی رووسیا بكات، هەر لەو سەروبەندە ئۆكراینا رایگەیاند، ئاوەكانی دەوروبەری ئەو شەش بەندەرە رووسییەی سەر دەریای رەش بەشێك لە ناوچەی جەنگ.

مۆسكۆ چەند جارێك مووشەك و فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی رەوانەی سەر بەندەرەكانی ئۆكراینا و ژێرخانی بەندەرەكانی سەر رووباری دانوب كردووە كە ئۆكراینا و رۆژئاوا بۆ ئەوەی جێی رێگەی دەریای رەش بگرێتەوە پشتی پێ دەبەستن، ئەو هەوڵەكانی ئۆكراینا و یەكێتی ئەوروپا بۆ دۆزینەوەی رێگەیەكی تر بۆ بازرگانی دانەوێڵە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی بایەخی توركیا.

بانگەوازێك بۆ وەبەرهێنەرانی بیانی

بە كورتی، قازانجە كاتییەی توركیا بەدەستی هێنا بەهۆی كاڵبوونەوەی بۆشایی پردی پەیوەندی رووسیا و رۆژئاوا بوو، هەروەك گەڕانەوەشی بوو بۆ ئەو بیرۆكە ئابووریەكەی كە قازانجی كەم بەڵام دەستبەجێ، ئەگەر ئەو گۆڕانكاریە ببێتە دابەزینی هەڵاوسان و سەقامگیری لیرە دەبێتە ئەگەری بەهێز بۆ دەربازبوون لە كورتهێنانی درێژخایەنی بازرگانی.

هەروەك قەرزەكانی حكومەتی توركیا كە لە (31.2%) بەرهەمی ناوخۆیی، یاخود بانكی ناوەندییە چارەسەرنەبوو، بۆیە بۆ خێراكردنی چاكسازییە ئابوورییەكان توركیا پێویستی بە راكێشانی وەبەرهێنانی رۆژئاوایە، بەڵام بازنەی وەبەرهێنەران ئامادەن بۆ دانانی سامانەكانیان لە توركیا بە شێوەیەكی سنووردار، رووسیا بژاردەیەك نییە بەهۆی سزاكان و دۆخی لاوازی ئابووری رووسیا و گۆڕانكارییە بازرگانییە خێراكان.

ئەمەریكا و ئەڵمانیا زۆرترین كاڵا لە توركیا دەكرن

وەزیری دارایی توركیا دەڵێت، "توركیا دەیەوێت دەست بە گفتوگۆكانی چوونە ناو یەكێتی ئەوروپا بكاتەوە، بەڵام یەكێتی ئەوروپا كێشەیەكی تایبەتی لەگەڵ هەڵاوسان و ئابووری وەستاو هەیە، هەرچۆن بێت پڕۆسەی چوون بۆ یەكێتی ئەوروپا چەندین ساڵی پێویستە بەڵام دەكرێت چاكسازییەكی گەورە بكرێت. 

لە ماوەی رابردوو ئەنقەرە سەركەوتنی زیاتری لە میانەی پەیوەندییە نوێكانی لەگەڵ وڵاتانی كەنداو بەدەستهێنا، لە مانگی تەمووزی ئەمساڵ ئەردۆغان لە چوارچێوەی گەشتێكی بۆ سێ وڵاتی كەنداو چەندین گرێبەستی واژۆكرد، كە بە بڕەكەی (50) ملیار دۆلار دەبێت.

لەماوەی رابردووش توركیا و سعوودییە پلانی زیادكردنی بارزگانی دوو قۆڵیان خستە بواری جێبەجێكردن و یاداشتی لێتێگەیشتنیان لەبواری دەرهێنانی كانزا گرانبەهاكان واژۆكرد، ئەو رێككەوتنانە دەبنە گەیشتن بە داواكاری كراوە، وڵاتانی كەنداو چاوەڕوانی چاكسازییە ئابووارییەكانی توركیا دەكەن.

یەكێكی تر لە كێشەكان زیادبوونی دژایەتی پەنابەرە عەرەبەكانە، كە تا ئێستا زیاتر لە چوار ملیۆن پەنابەری سووری و نیو ملیۆن پەنابەری عێراقی لە توركیا، دەسەڵاتدارانی توركیاش زمانی عەرەبی لەسەر تابلۆ بازرگانییەكان لادەدەن، وەزیری ناوخۆی توركیا دەڵێت، تا كۆتایی ئەمساڵ هەموو تابلۆ بازرگانییەكان دەگۆڕین.

لەكۆتایی خواستە ناوچەییە هەمیشەییەكانی توركیا هەمیشە تمووحە ناوچەییەكی پەیوەست نییە بە جەماوەری لەلای وڵاتانی عەرەبە، بۆ نموونە میسر و ئیمارات و سعوودییە هەست بە دڵەڕاوكێ لەبەرانبەر بەرژەوەندییە ئابوورییەكانی توركیا لە سوودان و زیادبوونی هەژموونی لە كیشووەرێكی ستراتیژی وەك ئەفریقیا دەكەن.

لەوانەیە ئەو وڵاتەی زۆرترین هاوكاری هەبێت ئەمەركیایە، چونكە زۆرترین هەناردەی توركیا لەدوای ئەڵمانیا بۆ ئەمەریكایە، بە هەمان شێوە واشنتن ئامادەیە بۆ وەبەرهێنانیش، بەتایبەتیش لەو وڵاتەی بنكەی سەربازی سەرەكی گرنگی تێدایە رۆڵی سەرەكی لە بەرەنگاربوونەوەی هەمیشەیی رووسیا هەیە. جگە لەوش توركیا خاوەنی هێزی كاركەر و فێرخواز و بنكەیەكی پیشەسازیی بەهێزە، بەڵام دەكرێت سوود لە گواستنەوە بۆ پیشەسازی پێشكەوتووتر وەربگرێت، كە نیوەی زیاتری كارگە توركیا كار لە تەكنەلۆژیای كوالێتی نزم دەكرد، ئەوەش وایكردووە لەگەڵ بەرژەوەندییەكانی ئەمەریكاش گونجاو بێت.

دوای چەندین ساڵ ناكۆكی توركیا و ئەمەریكا مانۆڕێكی هاوبەشی سەربازییان ئەنجام دا

بەربەستی سەرەكی بەردەم زیادبوونی وەبەرهێنانی ئەمەریكا لە توركیا دۆخی خراپی پەیوەندییە دوو قۆڵییەكانی نێوانیانە، مانگێك پێش هەڵبژاردنەكانی مانگی ئایاری ئەمساڵ ئەنقەرە واشنتنی بە هەوڵی درووستكردنی دەوڵەتێكی كوردی لە نزیك سنوورەكانی تۆمەتبار دەكرد، كاتێكیش باڵیۆزی ئەمەریكا لە ئەنقەرە سەردانی ركابەری سیاسی سەرەكی ئەردۆغان و هاوپەیمانی ئۆپۆزسیۆنی كرد، ئەردۆغان بەو هەنگاوە تووڕە بوو، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هەردوولا ئامادەن ئەو لاپەڕە ناشیرنەی پەیوەندییەكانیان دابخەن.

لە ماوەی رابردووش دوای حەوت ساڵ لە پەیوەندییەكان مانۆڕێكی سەربازییان ئەنجام دا كە تێیدا كەشتی جەنگی و فڕۆكەی جۆری (ئێف 16 و ئێف 18)ی ئەمەریكی تێێدا بەشدار بوو.

هەر لە ماوەی رابردوو لە كاتی تێپەڕینی كەشتی (یوئێس ئێس جیراڵد ئاڕفۆرد)ی ئەمەریكی بە ئەنتاڵیا باڵیۆزی ئەمەریكا لە ئەنقەرە بانگهێشتی كرد بۆ بەشداری لەو تێپەڕینی بە بەندەری ئەناڵیا. 

توركیا دەستبەرداری ئەوە نەبوو كە ببێت بە هێزێكی گەورە لە ناوچەی دەریای سپی ناوەڕاست، بەڵام ئەو خواستەی بە رێڕەوی پێشوو زۆر قورس بووە، فشارێكی چڕی بەڕووی رۆژئتاوا كردەوە، رووسیا بەرەو ئاسیا و كۆمەڵەی (برێكس)ە، رێگەیەكی بازرگانی نوێی كردەوە توركیا تێدەپەڕێنێت، بەرژەوەندییەكانی سەبارەت بە پرسە گرنگە هاوبەشەكانی وەك رێككەوتنی دانەوێڵە كەمتر بۆتەوە. 

لە لایەكی ترەوە تیمی نوێی ئابووری لە توركیا چاكسازی دەكەن، بەڵام توانای موعجیزەشیان نییە، ئەنقەرە پێویستی بە وەبەرهێنانی بیانییە، وەبەرهێنەران چاوەڕوانی روونین، كە بە جۆرێك لەگەڵ ستراتیژی توركیا بگونجێت..

سەرچاوە: خەلیج جەدید