Nuce Logo

ئارێنت لە بەرلین لاهووتی خوێندووە، لە زانكۆی ماربۆرگیش فەلسەفە. دواتر مارتن هایدگەری فەیلەسووفی ئەنتۆلۆژی ناسیوە و لەگەڵ ئەو هەستی رۆشنبیری و سۆزداری گۆڕیوەتەوە. هایدگەر دەبێتە مامۆستا و دڵداری، بەڵام لەگەڵ سەركەوتنی نازییەكان بۆ دەسەڵاتی ئەڵمانیا لە ساڵی 1933 پاڵپشتی هایدگەر بۆ نازییەكان وایكرد، ناكۆكی كەسی و فەلسەفی لەنێوانیان دروست بێت. دوای هایدگەر ئارێنت  لەسەر دەستی ئیدمۆند هۆسرل فەیلەسووفی ئەڵمانی، دامەزرێنەری فینۆمینۆلۆژی  پەروەردە دەبێت و هەر هۆسرلیش سەرپەرشتی تێزە ئەكادییمەكەی  ئارێنت دەكات بە ناونیشانی، "چەمكی خۆیشەویستی لای قەشە ئۆگەستین".

بیرمەندێكی سەرسەخت

ئەو بارودۆخەی ئارێنت پێیدا تێدەپەڕێت وا دەكات ئەو ژنە یەكێك بێت لە سیما رۆشنبیری و هزرییەكانی سەرەتای پەنجاكانی سەدەی بیستەم. هەروەها ئەزموونەكەی لە میانەی پەیوەندییەكەی لەگەڵ هایدگەری مامۆستای گەڵاڵە دەبێت، كە فەلسەفە ئەوانەی كۆكردەوە كە چی سیاسەت لەیەكتری جیاكردنەوە. ئەمەش بەهۆی پاڵپشتی هایدگەر بوو بۆ پارتی نازی، كە ئارێنت بەمە تووشی شۆك بوو.

خەلیل ئەلخەلیل توێژەری سووری بۆ ماڵپەڕی جەزیرە نێت باس لەوە دەكات پەیوەندی نێوان كچە قوتابیەكە و مامۆستاكەی رووداوێكی جیاكراوە بووە لە ژیانی ئارێنت، زۆرجار فەیلەسووفەكە لە كۆشكی بلوورینی خۆی لە جیهان و رووداوەكان رادەمێنێ‌ و لە زوهدی خۆی دەژیت. 

دوای زاڵبوونی نازییەكان بە سەر دەسەڵاتی ئەڵمانیا، ئارێنت ناچار دەبێت بەرەو فەڕەنسا و دواتریش بەرەو ئەمریكا رابكات، لەوێوە دەست دەكات بە بونیادنانی ئاراستە هزری و تیۆرییەكەی بۆ ئەوەی ئەمە تێپەڕێنێ‌ كە روویدا. دوای لێسەندنەوەی رەگەزنامە ئەڵمانییەكەی لە بارەی "مافی سوودبینین لە مافەكان"ی نووسی، دوای ئەوەی بۆی دەركەوت ئەو ناتوانێ‌ سوود لە مافەكانی وەربگرێت، كە گوایە ئەو بە مرۆڤایەتییەكەی وەریگرتووە نەوەك رەگەزنامەكەی، ئەمەش كە جاڕنامەی جیهانی مافەكانی مرۆڤ گریمانەی كردووە. 

مەلیكە بن دودە لە كتێبەكەی "فەلسەفەی سیاسی لای هانا ئارێنت" پێیوایە ئارێنت خۆی بە بیرمەندێكی سەربەست وەسفكردووە كە سەربە هیچ بازنەیەكی فەلسەفە نییە، نەرێتەكانی بیركردنەوەی تێپەڕاندووە، ژنە رۆشنبیرێكە لە ناشوێنەوە هاتووە، قەرەجی هزرە بە شوێنێك نابەستیرێتەوە و هۆگربوون و هۆگری رەتدەكاتەوە.
لە فەلسەفەوە بۆ سیاسەت

خەلیل ئەلخەلیلی توێژەر ئەوە روون دەكاتەوە ئارێنت چەمكە جۆرییەكانی مێژووی فەلسەفی گۆڕیوە و وایكردووە لە باو دەربچن و ئەمەیش وایكرد بچێتە بواری ئەو نوێكردنەوەیە كە فەلسەفەی سیاسی پێویستیەتی. ئارێنت دركی بەوە كردووە زۆرجار وا سەیری فەلسەفە كراوە كە میتافیزیقایەكی بەرز و دوور لە واقیعە، بەڵام ئەو دەیوست فەلسەفە ئامادە بێت و نزیك بێت لە واقیع، زیاتر مرۆیی بێت. هەروەها كۆشش بكات بۆ ئەوەی هزر كۆتوبەندكراوەكەی بگۆڕێت، كە وا لێی راهاتووە لەسەری بڕۆن، زیاتر لەگەڵ رووداوەكان كارلێك بكات و لە خەڵك دوورنەكەوێتەوە. دوای ئەوەی زەبری گەیشتنی نازییەكان بە دەسەڵاتی ئەڵمانیا لە ساڵی 1933 روویدا، ئەمە خاڵی سەرەكی وەرچەرخان بوو لە ژیانی ئارێنت، وایكرد لە فەلسەفە بە مانا تیۆرییە پەتییەكەی دوور بكەوێتەوە و بە شێوەیەكی كرداری روو لە كاری سیاسی بكات. 

خەلیل سەبارەت بە رووكردنە سیاسەت لەلای ئارێنت، ئەوە روون دەكاتەوە، كە ویستوویەتی فەلسەفە لەگەڵ واقیع بژیت و نەوەك لە بەرزییەوە تێی بڕوانێت، بۆیە خۆی لە تیۆریزەكردنی سیاسی بەرجەستە دەكات كە ئەو كات ئەمە زیاتر لە دڵ و ئازارە وجودییەكانی نزیك بوو نەوەك فەلسەفە كە بەگوێرەی تێگەیشتنی ئەو فەلسەفە ئەو كات دوور بوو لە دیوە شارەوەكانی بوونی مرۆیی.

جارێكی تر ئارێنت گەڕایەوە بۆ ئەوەی قسە لەسەر فەلسەفە و سیاسەت بكات، لە سەردەمی رۆمانییەوە تا فەلسەفەی یۆنانی تا قۆناغی کەوتنی نازییەكان. بە شێوەیەك پێیوایە سیاسەت لە چاخی رۆمانی پێگەی ئاسایی خۆی وەرگرتووە چونكە تاك توانای بەشداربوونی لە دەسەڵات هەبووە، وەك حاڵەتێكی سروشتی ئازادییەكەی خۆی بەكارهێناوە، بەڵام لە فەلسەفەی یۆنانی پێدراوەكان دەگۆڕێن فەلسەفە دەبێت بابەتێك لە سیاسەت، بەمەش هزر وابەستە دەكات و فەیلەسووف سەربە دەسەڵات دەبێت.

ئارێنت لە دانانی فەیلەسووف لە چینی دەسەڵاتدارانی كۆمارەكەی ئەفڵاتون نیگەرانە، پێیوایە نابێت فەیلەسووف دەسەڵاتدار بێت، بەڵكو دەبێت دەسەڵاتداران گوێ لە فەیلەسووفان بگرن و داناییەكانیان وەربگرن. ئەگەر بمانەوێ‌ دان بەوە بنێین كە فەلسەفەی سیاسی هەیە، ئەوا دەبێت سیاسەت بابەتێك بێت بۆ فەلسەفە. 

ژنە فەیلەسووفێکی سەرسام

لە سایەی سیستەمە تۆتالیتاریەكان جەماوەر ئامادەیە دەستبەرداری راستییەكان بێت و بەرەو خەیاڵ رابكات

ئارێنت لە تاوتوێكردنی بنەماكانی تۆتالیتاریزم لەسەر میتۆدی ئەرستۆ و مۆنتیسكیۆ رۆیشتووە، نەوەك مێژووی تۆتالیتاریزم. هێزی لۆژیك و رقبوونەوە لە (وەهم) وایان لە ئارێنت كردووە بە سڵكردنەوە سەیری واقیعی سیاسی بكات. فەلسەفەكەشی لە زۆرێك لە رەهەندەكانی خوێندنەوەیەكە بۆ ئەوەی لە ژیانی روویاندا و كاریگەریان لەسەر دەروونی هەبوو، یانیش بەرجەستەكردنی ئەو رێگەیە بوو كە پێیدا لە ئەڵمانیای نازییەوە دەرچوو، ئەمەش بەهێزەوە وایكرد تەواوی سیستەمەكانی تۆتالیتاری بخاتە بەر رەخنە و قسە لەسەر بونیاد و بنەماكانی بكات، لەگەڵ ئەو میكانیزمەی كە تۆتالیتاریزم مامەڵەی لەگەڵ گەلان پێدەكات.

لە میانەی تاوتوێكردنی دوو رووداوی دیار، ئارێنت بنەماكانی تۆتالیتاریزمی دۆزیەوە، ئەمانیش سەركەوتنی نازی و بەلشەڤی بوو، روونی كردووەتەوە كە ئەمانە تەنیا سیستەمێكی حكومڕانی بۆ حەزی دەسەڵات و گەیشتن بە ئیمپراتۆریەت نیین، بەڵكو وێناكردنێكن كە بنەما چەسپاوەكانی ئاكارمان هەڵدەتەكێنێ‌ كە لە جەوهەردا ئەمانە بوونی ئێمە مرۆڤ دەنوێنن. ئارێنت ئەوەشی شرۆڤەكردووە كە ئەو بزووتنەوانە پشت بە لایەنگری رەهای جەماوەر "زۆرینەی بێئاگا" دەبەستن، ئاماژە بۆ ئەوە دەكات لە سایەی ئەو جۆرە سیستەمە تۆتالیتاریانە جەماوەر ئامادەیە دەستبەرداری راستییەكان بێت و بەرەو خەیاڵ رابكات.

لەم چوارچێوە پڕ ئیشكالیەتەی نێوان فەلسەفە و سیاسەتدا، ئارێنت بەرەو بونیادنانی شێوازە سیاسیەكەی رۆیشت، بەڵام بە هەنگاوی دارێژراو، بە شێوەیە باسی ئازادی كردووە لە میراتی فەلسەفەدا، كە پێیوایە بەكارهێنانی ئازادی لە خودی مرۆڤەوە سەرچاوە دەگرێت، ئەمەش بە بڕوای ئارێنت یەكێكە لە نەنگییەكان فەلسەفە تێی كەوتووە، كەچی خۆی ئارێنت دەیەوێ‌ سیاسەت بە ئازادی ببەستێتەوە، چونكە تەنیا ئازادی دەتوانێ‌ وا لە مرۆڤ بەكات بە شێوەیەكی بینراو لە ئازادی خۆیدا بژیت، واتە دەبێت تاك بەشێوەیەكی دیار ئازادی خۆی بنوێنێ‌، كار بكات و رەخنە بگرێت. نەك وەك ئەو ئازاداییەی كە فەلسەفەی یۆنانی گریمانەی كردووە، گوایە كەسێك دەتوانێت لەگەڵ خودی خۆیدا ئازادییەكەی بەكاربهێنێ‌. 

لە كتێبەكەی "سیاسەت چییە؟" ئارێنت دەڵێ‌، "بە سیفەتێكی پێشینە دەبێت مرۆڤ ئازاد بێت، بۆچوونی جیاوازی هەبێت، نابێت كۆیلەیەك بێت بكەوێتە بەر رقی كەسێكیی تر، نابێت كاركەرێكی دەستی بێت تەنانەت ئەگەر ملكەچی پەیداكردنی نانی رۆژانەش بێت". گرەوكردن بۆ گەڕانەوە سەر ئارێنت و فەلسەفەكەی لەوە سەرچاوە دەگرێت فەلسەفەكەی رۆڵێكی گرنگی هەیە لە كاركردن بۆ تێپەڕاندنی هزری سیاسی كلاسیكی و هەوڵەكانی بۆ دامەزراندنی سیستەمێكی سیاسی نوێی جیهان كە لەسەر بنەمای ئازادی و رێگرتن بێت لە مافەكانی مرۆڤ.

سەرچاوە: جەزیرە