Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

لە چەند رۆژی رابردوو رەجەب تەیب ئەردۆغان، سەرۆك كۆماری توركیا داوای درووستكردنی هاوپەیمانی ئیسلامی دژ بە ئیسرائیلی كرد، لە بەشێكی قسەكانی گوتی، "پێویستە لەسەر وڵاتانی ئیسلامی هاوپەیمانیەك دژ بە فراوانخوزاییەكانی ئیسرائیل درووست بكەن."

چاودێری سیاسی ئاماژە بەوە دەكەن، ئەردۆغان ئەو هەنگاوانەی لەم دواییە بۆ ئاساییكردنەوەی لەگەڵ میسر و سووریا ناوەیەتی ئامانج لێی هێڵی هاوسۆزییە دژ بە هەڕەشەكانی ئیسرائیل.

سەرۆك كۆماری توركیا جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، هەڕەشەی فراوانخوازی هەڕەشە لە لوبنان و سووریاش دەكات، تاكە رێگە ئەو هەڕەشانەی ئیسرائیل بووەستێنێت درووستكردنی ئەو هاوپەیمانییەیە.

سەبارەت بەو لێدوانانەی ئەردۆغان، تاوەكوو ئێستا نووسینگەی سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل هیچ شتێكی بڵاونەكردۆتەوە، تەنیا ییسرائیل كاتس، وەزیری دەرەوەی ئیسرائیل هەڕەشەكانی بە مەترسی و هاندان ناوبرد. 

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی نووسیوویەتی، "سەرۆكی توركیا چەندین ساڵە كار لەگەڵ ئێران دەكات بۆ پاشەكشەپێكردنی ئەو وڵاتە عەرەبییە میانڕەوەكان لەو ناوچەیە، قسەكانیشی پەیوەستە بە ئاڵۆزكردنی ئەو دۆخە.

لە سەرەتای جەنگی ئیسرائیل ئەنقەرە سیاسەتی توندكردنی هەنگاو بەهەنگاوی دژ بە ئیسرائیل گرتۆتەبەر، تا چەند مانگێك پێش ئێستا گەیشتە خاڵی پچڕاندنی هەموو مامەڵە بازرگانییەكان لەگەڵ تەلئەبیب، جگە لەوەش ئەردۆغان لێدوانی توند بەهۆی جەنگی بەردەوامی غەزە دژ بە ئیسرائیل دەدات.

لە ماوەی رابردووش دەولەت باخچەلی، سەرۆكی پارتی نەوەیی چووە پاڵ ئەردۆغان و لە مانگی رابردوو داوای ئەوەی كرد توركیا سەركردایەتی پەیماننامەی قودس بكات لەبەرانبەر هێرشەكانی ئیسرائیل بۆ سەر غەزە.

باخچەلی گوتییشی، پێویستە لە هەنگاوی ئەو پەیماننامەیە بە هەماهەنگی لەگەڵ وڵاتانی وەك، سووریا و لوبنان و عێراق و میسر و توركیا بێت.

ئەردۆغان چی دەوێت؟

ئەو داوایەی سەرۆك كۆماری توركیا چەند رۆژێك لەدوای پێشوازی لە عەبدولفەتاح سیسی، سەرۆكی میسر بوو لە ئەنقەرە، هاوكات بوو لەگەڵ جووڵەكانی وڵاتەكەی بۆ ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ رژێمی سووریا.

مەحموود عەلووش، لێكۆڵەر لە بواری توركیا رایگەیاند، ئەو داوایەی سەرۆكی توركیا رەنگدانەوەی لایەنێكی توركیایە بۆ دۆزی فەڵەستین لە روانگەی پێویستی بە یەكێتی ریزەكانی ئیسلامی لە پاڵپشتی فەڵەستین لەو جەنگە.

لایەنێكی دیكەی داواكە بەهۆی ئەوەیە گەورەبوونی رۆڵی ئەنقەرە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست رەنگدانەوەی بەرەوپێشچوونی رۆڵی توركیا هەبوو، ئەوەش لە رێگەی بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ هێزە كاراكانی ئەو ناوچەیە، لەسەر ئەو بنەمایە ئەو نووسەر دەڵێت، "ئەو جۆرە سیناریۆیە هەڕەشە لە سەقامگیری ناوچەیی لە سەر ئاستی بازنەیەكی فراوان دەكات، ئەوەش پێویستی زیاتری بە سیاسەتێكی ناوچەیی یەكگرتوو دەبێت بۆ فشارخستنە سەر ئیسرائیل بۆ وەستاندنی ئەو جەنگە، ئەو هەنگاوە لە پێناو دەستكردنە بە پڕۆسەی ئاشتی لەگەڵ فەڵەستینییەكان بۆ چارەسەكردنی ئەو ململانێیە.

لە بەرانبەردا كەرەم سەعید، لێكۆڵەر لە بواری كاروباری ئەو ناوچەیە ئاماژە بەوە دەكات، بانگەوازەكانی ئەردۆغان لە بانگەشە نزیكترە، هەوڵێكە بۆ چەسپاندنی زنجیرەیەك رەخنە، هەڵوێستی ئێستاشی لەچوارچێوەی لێدوانەكانی چەند مانگی رابردوو تێنەپەڕیووە.

ئەو لێكۆڵەرە بە دووری نازانێت ئامانجی دیكە لەپشت بانگەوازی درووستكردنی هاوپەیمانییەك دژ بە ئیسرائیل هەبێت. 

لە بە بەشێكی دیكەی قسەكانی جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، سەرۆك كۆماری توركیا هەوڵ دەدات نیەتباشی خۆی نیشان بدات، تاوەكوو لە وڵاتی ناوچەكە نزیك بێتەوە پەیوەندییەكان ئاسایی بكاتەوە.

دیلارا ئەسڵان، بەڕێوەبەری نووسینگەی رۆژنامەی (دەیلی سەباح)ی توركی نووسیوویەتی، "توركیا یەكێكە لەو وڵاتانەی زۆر بە راشكاوانە بەرگری لە مافی فەڵەستیینییەكان دەكات و بە پێویستی دەزانێت جەنگی غەزە رابگیرێت."

كاتەكەی مەغزای خۆی هەیە

بڕیارە هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا لە لووتكەی وڵاتانی عەرەبی ئامادە بێت، كە قاهیرە میوانداری دەكات، خشتەی كارەكانیش فۆكەس دەخاتە سەر لێكەوتەكانی جەنگی ئیسرائیل لە غەزە، لەگەڵ جەختكردنەوە لەسەر پێویستی راگرتنی ئەو جەنگە و ئاسانكاری بۆ چوونی هاوكارییە مرۆییەكان بۆ هاووڵاتیان.

ئەسڵان ئاماژە بەوەش دەكات پێویستە وا سەیری پێشنیارەكەی ئەردۆغان بكەین، كە بەردەوامییە بۆ سیاسەتی توركیا كە لەوەی جەنگی غەزە لە زیاتر لە وێستگەیەك رەنگدانەوەی هەبوو.

دەربارەی كاتەكەش دەڵێت، "ئەو بانگەوازە مەغزایەكی روونی هەیە، ژمارەی كوژراوانی مەدەنی بەرزبۆتەوە، ئاڵۆزییەكانی ئەو ناوچەیە فراوان بووە، دوایین رووداو كوشتنی هاووڵاتییەكی ئەمەریكی بە رەگەز تورك بوو."

توركیا دەیەوێت لە پێناو سەقامگیری و ئاشتی یاخود لە پێناو ئاسایشی ئابووری بازرگانی ناوچەیی، بە هەر نرخێك بێت خۆی لەو جەنگە ناوچەییە بپارێزێت، لەبەر ئەو هۆكارەشە هانی زیاتری توانای وڵاتانی ئیسلامی دەدات بۆ رێگری لەو جەنگە.

ئەسڵان جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە، دەكرێت لەو جۆرە هاوپەیمانییە بڕیار و سیاسەتی هاوبەشیان هەبێت، وەك بایكۆتی هاوبەش لەسەر ئاستی دەوڵەت، یاخود جووڵە دیپلۆماسییەكان، تەنانەت هەڕەشەكردنیش ئیسرائیلیش لە بازنەیەكی فراوانتر بۆ بەرپرسیارێتی لەسەر قبووڵكردنی ئاگربەستی هەمیشەیی دەگرێتەوە.

دەربارەی هەڵوێستی وڵاتانیش تا ئێستا هیچ كاردانەوەیەكی ناوچەیی بەرانبەر بانگەوازەكەی ئەردۆغان نەبوو. 

ئەشرەف عەشری، بەڕێوەبەری نووسینی رۆژنامەی ئەهرامی میسری دەڵێت، "پێشنیارەكەی ئەردۆغان بیرۆكەیەكی توركییە، بۆیە لایەنی میسری هیچ بەدەمەوە چوونێكی نەبووە."

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی دەشڵێت، ئەو داوایە زۆر زووە، چونكە هێشتا هەندێك وردەكاری تایبەت بە پەیوەندییەكانی میسر و توركیا ماوە نەگەیشتۆتە پلەی تەواوبوون.

ئایا ئەو بیرۆكە قابیلی جێبەجێكردنە؟

مەحمود عەلووش دەڵێت، بەر لە رەجەب تەیب ئەردۆغان، نەجمەدین ئەربەكان، سەرۆك وەزیرانی پێشووتری توركیا داوایەكی لەو جۆرەی كرد، دۆخی ناوچەیی و ئیسلامی بۆ پێشنیارێكی لەو جۆرە گونجاو نییە، ململانێكانی ئێستا لەو ناوچە كێبركێ لەسەر سەكردایەتی جیهانی ئیسلامی و ئاڵۆزیی گەورەی جیۆسیاسی  فاكتەرن وابكات، كە بیرۆكەی هاوپەیمانی ئیسلامی قابیلی جێبەجێكردن نەبێت.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانی دەڵێت، كۆدەنگیەك لەسەر پاڵپشتی ئیسلامی بۆ دۆزی فەڵەستین هەیە، بەڵام ئەو كۆدەنگیە ناگات سنووری ئاوێتەبوون لە سیاسەتەكان بەرانبەر ململانێی ئیسرائیل ــ فەڵەستین، چونكە بۆشایەكی گەورە لەو سیاسەتانە هەیە بۆ جۆرێك پاشەكشە بە هەر سیاسەتێكی ئیسلامی دەكات كە توانای لەسەر كاریگەری ئەو ململانێیە هەبێت.

دیلارا پێی وایە هاوپەیمانی زیاتر پەیوەیست بە یەكتر لەنێوان وڵاتانی ئیسلامی كاریگەری بە ئەمەریكا دەبێت، كە بەرەو هەڵبژاردن دەبێت، پێویستە سەركەوتنی خۆی لە ململانێكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەربخات بۆ بەدەستهێنانی دەنگەكان، ئیسرائیلیش لە رووی ناوچەییەوە كەوتۆتە نێوان ئەو وڵاتە ئیسلامییانە.

ئەو رۆژنامەنووسە توركە پێی وایە، دڵەڕاوكێی سەرەكی ئەنقەرە بریتییە، لە هەڕەشە لەسەر ئاسایش و سەقامگیری ناوچەیی، لە ماوەی رابردووش ململانێكان لە نێوان ئیسرائیل و ئێران و لوبنان و تەنانەت عێراق و سووریاش هەبوو.

لە پاڵ ئەو گومانانەی وڵاتانی ناوچەكەش لە ئەمەریكا هەیانە، چونكە ئەمەریكا توانای راگرتنی هێرشەكانی ئیسرائیلی دژ بە هاووڵاتیانی مەدەنی نییە، وڵاتانی ئەو ناوچەیەش دركیان بەوە كردووە ناتوانن بۆ چارەسەركردنی كێشەكانیان پشت بە وانشنتن ببەستن، بەڵكوو پێویستە لە رێگەی مامەڵەكردن لەگەڵ یەكتری و پشت ببەستن بە یەكتر هەڕەشەكان كەم بكەنەوە، ئەو هۆشیارەی باسكراوە و نوێیە، بۆتە هۆی ئەوەی لەو ساڵانەی دوایی وڵاتەكان پەیوەندییەكانیان لەگەڵ ئاسایی بكەنەوە، لەگەڵ لەریشەهەڵكێشانی بوونی ئەمەریكا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

میسر و سووریا

ئەو سەردانەی سەرۆكی میسر بۆ ئەنقەرە یەكەم سەردانی لەو جۆرەیە لەدوای (12) ساڵ، كۆی وردەكارییەكانی بریتییە لە بەرەوپێشچوونی پەیوەندییەكانی توركیا و میسر.

ئەوەش لە كاتێدایە توركیا هەنگاو دەنێت بۆ دووبارە بونیادنانەوەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ سووریا، وێنەكە تا ئێستا لەسەر گفتوگۆكانی داهاتوو روون نییە، ئەوەش بەهۆی زۆری دۆسیەكانی نێوانیان.

مەحموود عەلووش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، نزیكبوونەوەی توركیا لەگەڵ میسر و عێراق و كەنداو چارەسەری پەیوەندییەكانی لەگەڵ سووریا ناكات، توركیا بە رێژەیەك لەگەڵ وڵاتانی ئەو ناوچەیە وەك ركابەر دەمێنێتەوە.

بەگوێرەی قسەكانی ئەسڵان، وەك چۆن توركیا پەیوەندییەكانی لەگەڵ میسر ئاساییكردۆتەوە، ئێستا دەیەوێت پەیوەندییەكانی لەگەڵ سووریاش ئاسایی بكاتەوە. 

ئەسڵان ئاماژە بەوەش دەكات، سووریا و میسر پێگەی ستراتیژییان لە ململانێی ئیسرائیلی  و فەڵەستین هەیە، توركیا دەزانێت هەماهەنگی لەگەڵ ئەو دوو وڵاتە كارێكی زیندووە، ئەو دوو وڵاتە دوو لایەنی سەرەكی سیناریۆی هاوپەیمانی ئیسلامین، لە ئەگەری درووستبوونی گەمارۆی ئیسرائیل دەدات.

كەرەم سەعید باس لەوە دەكات، كە نزیكبوونەوەی میسری ــ توركی و هەوڵەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندییەكان لەگەڵ سووریا لە چوارچێوەی هەوڵەكانی توركیا بۆ داڕشتنەوەی سیاسەتی دەرەوەی، ئەو نزیكبوونەوەش بە ئامانجی بونیادنانی سیسەتمێكی نوێیە توانای پارێزگاری لە بەرژەوەندییەكانی توركیا دوورخستنەوەی مەترسی هێزە نا عەرەبیەكانی ئەو ناوچەی لە سەر بەرژەوەندییەكانی هەبێت، كە ئێران و ئیسرائیل دەگرێتەوە.

بەڕێوەبەری رۆژنامەی ئەهرامی میسریش پێی وایە، میسر بایەخ بەو پێشنیارەی ئەردۆغان نادات، چونكە پلان و دیدگای تایبەت بەخۆی هەیە سەبارەت بە رووداوەكانی غەزە، چ بە شێوەی نێوەندگیر، یاخود بە پاڵنەری پارێزگاری لە ئاسایشی نەتەوەیی.

ئەو رۆژنامەنووسە میسرییە دەشڵێت، قاهیرە ناتوانێت هیواكانی پەیوەست بكات بە پێشنیارێك لێرەو و لەوێ، بەڵكوو پشت بە ئامادەیی و دیپلۆماسی و سیاسی تایبەت دەبەستێت، ئەوە جگە لەوەی كارتەكانی فشاری زۆرە، پەیوەست بە رێككەوتنی كامپ دیڤید و رێزگرتنی پڕۆتۆكۆڵە ئەمنییەكان.

سەرچاوە: ماڵپەڕی حوڕە