Nuce Logo

نووسینى: ئەلیکسەندەر دۆگین
وەرگێرانى: ئیسماعیل تەها
سیستەمى ئێستاى جیهانى سیستەمێکى ئینتیقالییە، ئەوەى ئێستا دەگوزەرێت جیهانى یەکجەمستەریە (کە لەدواى رووخانى یەکێتى سۆڤیەت و هەوڵوەشانەوەى بلۆکى سۆڤیەتى) دەرکەوت دەگۆڕێتەوە بۆ جیهانى فرە جەمسەریی. کۆڵەگەکانى جیهانى فرەجەمسەر بە شێوەیەکى روون دەرکەوتووە، ئەوە رووسیا و چین و جیهانى ئیسلامى و هندستان، ئەفریقیا و ئەمەریکاى لاتینیش لەسەر ئەو رێگەیەن، لە راستیدا ئەو شارستانیانە سەربەخۆن، بنەڕەتی ئەوانەش خۆى لە کۆمەڵەى "برێکس" دەبینێتەوە، کە هەموو ئەو شارستانیەتانە یەک دەخات بە تایبەت لەدواى لوکتەى جۆهانسبرێگ لە (2023) و ئاراستەى بانگەوازە بۆ هاتنى سعوودیە و ئێران و میسر، کە نوێنەرایەتى ئامادەبوونى جیهانى ئیسلامیى دەکەن، ئیسیوبیا فاکتەرى ئەفریقیا بەهێز دەکات، ئەرجەنتین کرۆکى وڵاتانى ئەمەریکاى باشوور تەواو دەکات، لێرەوە دەبینین جیهانى فرە جەمسەر هەموو رۆژێک هەڵوێستى بەهێز دەبێت و باڵادەستى رۆژئاواى بەرەو لاوازى دەچێت.
ئەمەریکا و ئەوروپا لە تاکجەمسەرى بێهیوان
پێش هەموو شتێک ئەمەریکا سەرۆکایەتى جیهان دەکات، بەڵام هەوڵدەدات بە هەر نرخێک بێت پارێزگارى لە یەکجەمسەرى بکات و سووریشە لە رووى سەربازیى و سیاسى و ئابوورى و کلتوورى و ئایدۆلۆژاى گشتگیر باڵادەست بێت، ئەوەش دژیەکیەکى روونە کە لەو سەردەمە هەیە، لێرە بەریەککەوتن لەنێوان یەکجەمسەرى و فرەجەمسەرى روودەدات.
پێویستە لەو رێڕەوەوە لە ململانێ و ئاراستە سەرەکییەکانى سیاسەتى جیهانى بڕوانین، بە دیاریکراویش هەوڵدان بەرەو لاوازکردنى رووسیایە، کە جەخت دەکاتەوە لەسەر خۆیى و سەروەریى و ئامادەیى نوێى وەک جەمسەرێکى سەربەخۆ، ئەوەش شرۆڤەیە بۆ ئەو ململانێیەى کە ئۆکراینا روودەدات. 
جیهانى رۆژئاوا پاڵپشتى دەسەڵاتى ڤۆلۆدیمێر زیلینسکى، سەرۆکى ئۆکراینا دەکات، ئامانجیش تەنیا رێگرییە لە گەڕانەوەى رووسیا بۆ سەر گۆڕەپانى سیاسى وەک کاراکتەرێکى سەربەخۆ، کە ئەو سیاسەتەیە ڤلادیمێر پووتین بە درێژایى بوونى لە دەسەڵات گرتوویتەبەر، سەرەتا دەستى بە بەهێزکردنى سەروەرى سیاسى بۆ یەکێتى رووسیا کرد، بە پلەبەندى گەیشتە دڵنیایى کە رووسیا شارستانیەتێکى سەربەخۆیە، تەنیا دژى باڵادەستى رۆژئاوا نییە، بەڵکوو دژى سیستەمى بەهاکانى رۆژئاواشە، رووسیا روونی کردەوە کە بڕواى بە بەها کلاسیکیەکان هەیە و پاڵپشتیان دەکات، لیبڕالیزمى رۆژئاوا رەتدەکاتەوە، ئەجێنداى هاوڕەگەزخوازى و جۆرەکانی دیکەی هاوڕەگەزخوازى بە پێوەرەکانى ئایدۆلۆژیاى رۆژئاوا رەتدەکاتەوە، رووسیا بە جۆرێک لە دەرچوون و لادانى دەزانێت.
وەک وەڵامێک لە لایەن رۆژئاوا بۆ ئەوە لە (2014) پاڵپشتى کودەتایەکى لە ئۆکرایناى تا دوا سنوورى توانا چەکدارى بکات، هەروەک هاوکار بوو لەسەر بڵاوکردنەوەى ئایدۆلۆژیاى نوێى نازییەکان لەناوخۆى ئۆکراینا، پاشان دەستى بە ئیستفزازکردنى رووسیا کرد، ئەوەش لەپێناو دەستپێکردنى ئۆپراسیۆنى تایبەتى سەربازیى بوو، کە لە بنەڕەتەوە پووتین دەستى پێ نەکردووە، بەڵکوو ئەوە کیێڤ بوو دەستى پێکرد، جگە لەوەش ئۆکراینا جەنگى دژى فرە جەمسەرى دەست پێکرد، لە پێناو پارێزگارى توند لە یەکجەمسەرى.
لە هەمان کاتدا رووسیا لەسەردەمى پووتین زۆر بە باشى هەستى بەوە کرد، ناتوانێت یەکێک بێت لەو دوو جەمسەرە، وەک سەردەمى یەکێتى سۆڤیەت، چونکە شارستانیەتە نوێکانى چین، ئیسلامى، هندستان، ئەفریقیا، ئەمەریکى، لاتینى سەریان بەرزکردۆتەوە، رووسیا پێیوایە لە فرەجەمسەرى راستەقینە و یەکسان هاوبەش و هاوپەیمانن، تا ئێستاش کۆى جیهان دانى بەوە دانەناوە، لەگەڵ ئەوەشدا دەبینین کە درکردنى فرەجەمسەرى گەشە دەکات و هەنگاوهەنگاو بەهێز دەبێت، ئەوەش تایبەتە بە پرسى تایوان و لەسەر ئەو تەنگەشەیە جێبەجێ دەبێت، کە خەریکە ببێتە هێڵى بەرەنگارى نێوان یەکجەمسەرى و فرەجەمسەرى، بەڵام ئەوجارە لە ناوچەى زەریاى هێمنە.
بەریەککەوتنى جیاواز دواى هێرشى حەماس و کۆمەڵکوژى 
ئاراستەکان لە ئیسرائیل و غەزە راستەوخۆ پەیوەستە بەو پرسە، دووکارەساتى یەک لەدواى یەک روویدا، یەکەم هێرشەکەى حەماس بوو بۆ سەر ئیسرائیل، کە بووە هۆى کوژرانى کۆمەڵێک خەڵکى مەدەنى و بە بارمتەگرتنى خەڵک، دووەم وەڵامدانەوەى تۆڵەکردنەوەى ئیسرائیل بوو لە کەرتى غەزە، کە چەندین بەرانبەر دڵڕەقانەبوو، ژمارەی قووربانییەکان لە هاووڵاتیانى مەدەنى بوو، لە پێش هەموویانەوە ژن و منداڵ، هەردوولایان پێشێلکارى مافەکانى مرۆڤ بوو بۆ سرووشتى مرۆیى و تاوانى دژبە مرۆڤایەتى بەبێ هیچ پاساوێک.
بەڵام هەمانکاتدا ئیسرائیل پرەنسیپەکانى "لیکس تالیۆنیس"ى جێبەجێکرد، کە پرەسیپى گەشەکردنە لە سەرەتاى یاساى بابلى کە دەڵێت، پێویستە تاوانباران سزایەکى هاوشێوەى پێکان و ئەو زیانانەى بە قوربانییەکانیان گەیاندووە بدرێن، ئەوەش بووە هۆى کۆمەڵکوژى راستەقینەى دانیشتوانى کەرتى غەزە، ناچارکران لە دۆخێکى دڕندانە لە سەربازگە بژین. حەماس کردەیەکى تیرۆرستیانەى کرد، ئیسرائیل وەڵامى ئەو کارەى بە کۆمەڵکوژى فراوان دایەوە.
هەردوولا خۆیان خستە دەرەوەى چوارچێوەى یاسا و شێوازە مرۆییە مەقبووڵەکان بۆ چارەسەکردنى ناکۆکییە سیاسییەکان، لەدواى ئەوەى دۆخى جیۆپۆلیتیک دەست پێدەکات، لەگەڵ ئەوەى قەبارەى تاوانەکەى ئیسرائیل زۆر گەورەترە، بەڵام هەڵسەنگاندنى ئەوەى لە کەرتى غەزە روودەدات، پشت بەوە نابەستێت، بەڵکوو پشت بە فۆڕەمە قووڵترەکانى جیۆسیاسى دەبەستێت.
رووەکان لە ئیسرائیل هێرشى حەماس و کۆمەڵکوژى تۆڵەسەندنەوەیە کە ئیسرائیل دژ بە فەڵەستینییەکان ئەنجامى دەدات، بەرەیەکى جیاوازى کردەوە، ئەوجارە لە میانەى فشارى بێمەرج و یەکلایەنە بووە، (بەتەواوی وەک ئۆکراینایە) ئەویش پاڵپشتى بێمەرجە بۆ ئیسرائیل، سەرەڕاى ئەو سرووشتە توندەى ئەو تاوانە دژ بە دانیشتوانى سڤیل لە کەرتى غەزە، رۆژئاوا چووە بەرەنگاربوونەوە لەگەڵ جیهانى ئیسلامیى بە تەواوى، لێرەوە جەمسەرێکى دیکە دەرکەوێت، ئەویش جەمسەرى جیهانى ئیسلامى لە بەرانبەر ئەو کارانەى ئیسرائیل لە کەرتى غەزە لە هەموو خاکى فەڵەستین دەیکات، لەگەڵ رەچاوکردنى رێکارى دەستبەسەرداگرتنى نادادپەروەرانە بەرانبەر بە ناوچە هەژارنیشین و پەراوێزخراوەکانى فەڵەستین.
ناکرێت جیهانى ئیسلامى تەنیا درک بەو تەنیایەى بکات، ئەمڕۆ دۆزى فەڵەستین سوننە و شیعە و تورکەکان و ئێرانیەکانى یەکخستووە، هەروەها لایەنە ناکۆکەکانى ناو ململانێ ناوخۆییەکانى لە یەمەن، سووریا، عێراق، لوبنان یەکخستووە، واتا ئەو دۆسیە بە شێوەى راستەوخۆ پاکستان، ئینەنوسیا، مالیزیا، بەنگلادیش. هەروەک ناکرێت مسوڵمانانى ئەمڕۆ لە ئەمەریکا یا ئەوروپا، یا رووسیا، یا ئەفریقیا دەژین گوێى پێ نەدەن، ئەو فەڵەستینیانەى ئەمڕۆ لە غەزە، یاخود لە بەشى رۆژئاوا، ناوچەى کەناراوەکانى ئوردن دەژین بۆ ئەوانیش بە هەمان شێوەیە، سەرەڕاى جیاوازى سیاسیان، لەو جەنگەى دژ بە کەرامەتیان یەکگرتوون.
دۆزى فەڵەستین و ئەمەریکا
لەو چەند ساڵەى رابردوو لە میانەى هاندانى وڵاتانى عەرەبى بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئیسرائیل مسوڵمانانى لە دۆزى فەڵەستین دوورخستەوە، بەڵام هەموو ئەو سیاسەتە لە میانەى چەند هەفتەى رابردوو، بە هەدەرچوو و بوو بە ئاردى ناودڕک، هەروەک پاڵپشتى ئەمەریکا بۆ ئیسرائیل بێپەردەیە، تەنانەت ئەو کارانەى ئیسرائیل لەبەر چاوى هەموو مرۆڤایەتى دەیکات، وا لە جیهانى ئیسلامیى دەکات بەسەر ململانێ ناوخۆییەکان زاڵبن و بەرەو بەرەنگاربوونەوەى راستەوخۆ لەگەڵ رۆژئاوا بچنە یەک بەرە.

دۆخى ئیسرائیل دۆخى ئۆکراینایە، تەنیا بریکارێکە بۆ زاڵبوون و باڵادەستى ئەوروپایە، هیچ کردەیەکى تاوانکارى یاخود کردەیەک و قسەیەکى رەگەزپەراستانە ناکەن، بەڵام کێشەکە لەوان دانییە، چونکە ئەوان لە جیهانى تەنیا یەکجەمسەرى تەنیا ئامرازایەکى جیۆسیاسین، ئەوە هەمان ئەو شتەیە لە ماوەى رابردوو ڤلادیمێر پووتین باسى کردوو و روونى کردەوە، کاتێک پووتین باس لەو جاڵجاڵۆکانە دەکات کە تۆڕى دوژمانەیەتى و ململانێ جیهانییەکان دەهۆننەوە دەکات، ئەوکاتە رێک مەبەستى پێ بانگەشەکارانى جیهانگیرى و تەکتیکەکانى داگیرکارى بوو کە لەسەر بنەماى پەرتکە و زاڵبە کاریان دەکرد، بەڵام کاتێک لە کرۆکى ستراتیژى ئەوانە دەگەین کە هەوڵى بێهیوایى و لە عەزابى رزگارکردنى جیهانى یەکجەمسەرى و باڵادەستى رۆژئاوا دەدەن، دەتوانین بە هۆشیارییەوە نموونەیەکى جێگرەوە بۆ بەرەنگاربوونەوە و بە متمانەوە بونیاد بێنین و بەشێوەیەکى هاوبەش بەرەو جیهانى فرەجەمسەر بچینە پێشەوە.
ئەو ململانێیەى لە غەزە و فەڵەستین هەیە ئاڵنگەرییەکى راستەوخۆیە بەرەنگارى جیهانى ئیسلامى دەبێتەوە، شارستانیەتى ئیسلامى بە گەشتى تەنیا بۆ گەلێکى دیاریکراوە و  هەموو عەرەب بە تەنییا نییە، لە راستیدا رۆژئاوا لەگەڵ خودى ئیسلام چۆتە جەنگ، ئەو واقیعەش هەمووان درکیان پێى کردووە، لە سعوودیە و تورکیا و ئێران و پاکستان دەست پێبکە، لە تونسەوە تاوەکوو بەحرێن، لە سەلەفییەکان تا دەگات بە ئەهلى سوننە و سۆفییەکان، لە فەڵەستین خودى نەیارە سیاسییەکان گەیشتوونەتە ئەو راستییە، لە سووریا و لوبنان، شیعە و سوننە، ئێستا لەسەریان پێویستە بەگرى لە کەرامەتى خۆیان بکەن، جەخت لەسەر ئەوە بکەنەوە کە شارستانیەتى ئیسلامى شارستانیەتێکى سەربەخۆیە خاوەنى سەربەخۆیى و سەروەرى خۆیەتى رێگە نادات بەو جۆرە مامەڵەى لەگەڵ بکەن. ئەردۆغان بە جیهان هەڕەشەى لە رۆژئاوا کرد، هێرشى خاچدرووشمەکانى بیرخستنەوە، ئەو بەراوردەش هەرگیز موەفەقانە نییە، جیهانگیرى رۆژئاواى هاوچەرخ هیچ هاوبەشییەکى لەگەڵ شارستانیەتى مەسیحى نییە، زەمەنێکى زۆرە رۆژئاوا پەیوەندییەکانى لەگەڵ کلتوورى مەسیحى پچڕاندووە، بایداوەتەوە لایەنى مادى و ئیلحاد و تاکگەرایى.
لەنێوان مەسحیەت و زانستە مادییەکان، یاخود لەنێوان سیستەمى کۆمەڵایەتى و ئابوورى کە لەسەر قازانجى رووت بنیاد نراوە هیچ پەیوەندییەک نییە، لەگەڵ بە یاساییکردنى لادانەکان و پشتبەستن بە زانستى نەخۆشییەکن وەک رێسایەک، لەگەڵ ئەوەشدا ئامادەکارى بۆ گواستنەوەەى قۆناغى بوونى دواى مرۆڤ، یۆڤاڵ نوح هەراڕى، فەیلەسوفى ئیسرائیلى زۆر بە حەماستەوە لەسەرى دەنووسێت. رۆژئاوا دیاردەیەکە دژى مەسیحیەتە، هەڵگرى هیچ خاچێک و بیروباوەڕێک نین، ئیسرائیل دەوڵەتێکى جووى عەلمانی رۆژئاوایە، ئەوە جگە لەوەى وڵاتێکى رۆژئاواییە خاوەنى هیچ شتێکى هاوبەش نییە لەگەڵ مەسحییەت، لێرەوە درک بە بەریەکەوتنى جیهانى ئیسلامیى لەگەڵ جیهانى رۆژئاوا بەریەک دەکەین، ئەوەش واتاى ئەوە نییە لە دۆخى بەریەکەوتن لەگەڵ شارستانیەتى مەسیح، بەڵکوو بەریەکەوتنە لەگەڵ شارستانیەتى دژە مەسیح، شارستانیەتى مەسیحى دەجالە.
رووسیا وەک جەمسەرێک بە کردەیى لەسەر خاکى رۆژئاوا لە ئۆکراینا لە جەنگ دایە، زۆربەى وڵاتانى ئیسلامیى کەوتنەتە ژێرى کاریگەرى پڕوپاگەندەى رۆژئاوا، بە شێوەیەکى روون لە هۆکار و ئامانجەکان و تەنانەت خودى ئەو جەنگەش حاڵى نەبوون، پێیانوایە ئەو رووداوە لە چوارچێوەى ململانێیەکى ناوچەییە، ئەو ژمارەى لە جیهانى ئیسلامیدا هەیە کەم نییە، بەڵام ئێستا جیهانگیرى بە شێوەیەکى راستەوخۆ کاریگەرى لەسەر هەموو مسوڵمانانى جیهان هەیە، ئۆپراسیۆنى سەربازیى تایبەتى رووسیا لە ئۆکراینا لە داهاتوو واتاى تەواو جیاوازى دەبێت، واتا ئەو جەنگەى روودەدات تەنیا لە بەرژەوەندى رووسیا نییە وەک جەمسەرێک، ئەگەر بە ناڕاستەوخۆ یاخود بە شێوەیەکى راستەوخۆ بێت، ئەو جەنگە لە بەرژەوەندى هەموو جەمسەرەکانە، باشترین وڵاتێک تێگەیشتبێت چینە، لەنێوان وڵاتانى ئیسلامیش ئێران زۆر باش لەو جەنگە گەیشتووە.
بەڵام پێویستە ئاماژە بەوەش بکەین لە ماوەى رابردوو هۆشیارى جیۆسیاسى لە کۆمەڵگە ئیسلامییەکان زۆر بە خێرایى گەشەى کردووە، لە سعوودیە، لە میسر، لە تورکیا، لە پاکستان لە ئیندەنووسیا، لێرەو هەوڵەکانى لێکنزیکبوونەوەى نێوان ئێران و سعوویە و سیاسەتى سەروەرى تورکیا دێنە پێشەوە، هەروەک جیهانى ئیسلامى درکى بەوە کردووە کە جەمسەرێک و شارستانیەتێکى یەکگرتووە، هەڵسوکەوتى رووسیا زۆر روونە و قابلیى تێگەیشتنە.
پووتین بە کردەیى وەک سەرکردەیەکى بە ناوبانگ خاوەنى جەماوەرێکى زۆرە لە جیهان، بە تایبەت وڵاتانى ناڕۆژئاوایى، ئەوەش وا دەکات ستراتیژیەتەکەى واتایەکى ورد و پاساودارى تەواو بەدەست بهێنێت، رووسیا بە کردەیى بە هەموو هێزى خۆى دژ بە یەکجەمسەریە، بەو واتایەى دژ بە جیهانگیرى و رۆژئاوایە، ئەمڕۆ رۆژئاوا و ئیسرائیلى بیرکاریان پێکەوە هێرش دەکەنە سەر جیهانى ئیسلامی، عەرەبە فەڵەستینییەکان رووبەڕووى کۆمەڵکوژى دەکەنەوە.
ئەوەش واتا چرکەساتى ئیسلام هاتووە، لە سایەى ئەو جەنگەى نێوان مسوڵمانان و باڵادەستى رۆژئاوا ئەگەر هەیە لە هەر چرکەساتێک بتەتەقێتەوە، بەهۆى ناسینى ئیسرائیلییەکان هیچ گومانم لەوە نییە کە دەستبەردارى ئەو جەنگە نابن تاوەکوو کۆتایى بە فەڵەستینییەکان نەهێنن.
ئێستا جەنگەکە بە کردەیى لە بازنەیەکى فراوان دەردەکەوێت، لەو دۆخەدا پێش هەموو شتێک جیهانى ئیسلامى هاوپەیمانى بەبابەتى وەک رووسیا و چینیان هەیە، کە پێویستە لەسەر چین لە ماوەیەکى کورتدا خۆى کێشەى تایوان چارەسەر بکات، کە ئەگەرى بەهێز ئەوەیە بە شێوەیەکى پلەبەندى بەرەى دیکەى لەسەر بکاتەوە.
ئەو پرسیارەى لێرە دێتەپێشەوە، ئایا دەکرێت ئەو جەنگە گشتگیرە جەنگى سێیەمى جیهان بێت؟ ئەگەرى بەهێز بەڵێ، بە واتایەکى دیکە ئەوەشى ئێستا روودەدات بە کردەیى جەنگى سێیەمى جیهانە، بۆ ئەوەشى بە کردەیى ببێتە جەنگێکى جیهانى، بەر لە هەموو شت پێویستە کۆمەڵێک ناکۆکى کەڵەکەبووى ئاڵۆز هەبێت، جگە لە رێگەى سەربازیى، بە هیچ رێگەیەک چارەسەر نەبێت، ئەو مەرجە هاتۆتەدى، رۆژئاوا نایەوێت بە ویستى خۆى بێ زۆرکردن دەستبەردارى باڵادەستى خۆى بێت، جەمسەر نوێکان و شارستانیەتە سەربەخۆیە تازەکان و رووبەرە فراوانەکان قبووڵى ئەو باڵادەستی ناکەنى و چاویشى لێى ناپۆشن، لەوەش زیاتر، ئەوە ئیسپات بوو کە ئەمەریکا رۆژئاوا بەتەواوى تواناى سەرکردایەتیان بۆ مرۆڤایەتى نییە بەبێ دەستبەردان لە سیاسەتى هاندان و درووستکردنى جەنگ و ململانێى نوێ ئەوجەنگەش ناتواندرێت خۆى لێ لادات و سەرکەوتنى تێدا دیارى بکات. 
ترەمپ چ رۆڵێک لە زیادبوونى بەرەنگاربوونەوەى ئیسلام و رۆژئاوا دەبینێت؟
لە کۆتاییدا ئەو رۆڵە چییە کە دۆناڵد ترەمپ، سەرۆکى پێشووى ئەمەریکا لە بەرەنگاربوونەوەکانى نێوان ئیسلام و رۆژئاوا دەیبینێت؟ جۆ بایدن، سەرۆکى ئەمەریکا یاردەرێکى پابەندى جیهانگیریە زۆر بە توندى دژى رۆژئاوایە، یاردەرێکى توندڕەوى یەکجەمسەرییە، ئەوەش هەمان شرۆڤەیەى پاڵپشتى گەورە و بەردەوامى سیستەمى نازى نوێیە لە کیێڤ و بێبەریکردنى تەواوى ئیسرائیلە لە کردەوەى کۆمەڵکوژییە راستەوخۆکانى.
سەبارەت بە هەڵوێستى ترەمپ ئەو زۆر جیاوازترە، ئەو نەتەوەییەکى کلاسیکییە، لاى ئەو بەرژەوەندییەکانى ئەمەریکا وەک دەوڵەت گرنگترینە و بە پلەى یەکەم دێت، نەک ئەو پلانە خێرایە و زوو تێپەدەپەڕێت لە پێناو کۆنتڕۆڵ و باڵادەستى بەسەر جیهان.
دەربارەى پەیوەندییەکانیش لەگەڵ رووسیا ترەمپ زۆر گوێى ناداتێ، ئەوەى مێشکى ئەوى سەرقاڵ کردووە کێبرکێى بازرگانى و ئابوورییە لەگەڵ چین، بەڵام لە هەمان کاتدا ملکەچ دەبێت و بەڕەهایى دەکەوێتە ژێر کاریگەرى کامڵى لۆبى زایۆنى لە خودى ئەمەریکا.
بۆیە هەڵگیرسانى جەنگ لەنێوان ئیسلام و رۆژئاوا نزیکە، پێویست ناکات چاوەڕوانى سستى بین لە لایەنى رۆژئاوا و کۆمارییەکان بە شێوەیەکى گشتى.لەو چوارچێوەیە لە کاتى گەیشتنى ترەمپ بە کۆشکى سەرۆکایەتى ئەگەرى لاوازبوونى پاڵپشتى ئۆکراینا هەیە (ئەوەش کارێکى زۆر گرنگە بۆ رووسیا) بەڵام لەوانەش سیاسەتى توندتر بەرانبەر مسوڵمانان و فەڵەستین بەتایبەت بگرێتەبەر، زۆر توندتر بێت لە سیاسەتى بایدن، بۆیە پێویستە واقیعى بینین، حیساب بۆ جەنگێکى توندى جدى و درێژخایەن بکەین.
ئەوەى گرنگ درک بەوە بکەین ئەو ململانێیە، ململانێیەکى ئاینی نییە، بەڵکوو ئەو جەنگە جەنگى دەجالى مادیگەراى مولحیدى دژ بە هەموو ئاینە کلاسیکیەکانە، ئەوەش واتا ئەگەر هەیە کاتى ئەو جەنگەى دوایى هاتبێت.
ئایا ئاڵۆزبوونى ئەو ململانێیە بەرەو جەنگى ئەتۆمى لە ئاسۆ دەرکەوتووە؟ ناکرێت ئەوە بە دوور بزاندرێت، بە دیاریکراوى رۆیشتن بەرەو بەکارهێنانى جەنگى ئەتۆمى، بەدوور دەزاندرێت ئەو وڵاتانەى خاوەنى چەکى ئەتۆمى ستراتیژین وەک (رووسیا و ناتۆ) بەکارى بهێنن.بە بە واتاى وشە بەکارهێنانى چەکى ئەتۆمى واتا وێرانکردنى هەموو مرۆڤایەتى، بەڵام ئیسرائیل و ئێران و پاکستان و لەوانەشە ئێران خاوەنى چەکى ئەتۆمین بە دوور نازاندرێت لە ناوخۆ بەکارى بهێنن.
لە میانەى ئەو بەریەکەوتنە نزیکە فۆڕمى سیستەمى جیهانى چۆن دەبێت؟ لێرە وەڵامى دەستبەجێ ئامادە نییە، تاکە کارێکى دوور بە دڵنیایى بونیادنانى سیستەمێکى جیهانى یەکگرتووى بەهێز و جێگر و یەکجەمسەرە، ئەوەش ئەو سیستەمەیە لایەنگرانى جیهانگیرى زۆر بە توندى دەستیان پێوەگرتووە. لە هەموو دۆخەکان لەژێر هەر بارودۆخێک بێت جیهان یەکجەمسەر نابێت، یاخود فرەجەمسەر دەبێت، یاخود جەمسەر بوونى نابێت، هەرکات رۆژئاوا سووربوو لەسەر پاراستنى باڵادەستى خۆى جەنگەکە بەهێزتر بێت و دەگاتە جەنگى سێیەمى جیهان.
فرەجەمسەرى بەخۆى درووست نابێت، ئێستا پڕۆسەى دووبارە کۆکردنەوەى ئەرکی جیهانى ئیسلامى لە ئارادایە، ئەگەر مسوڵمانان لەرووى ئەو دوژمنە توندە هاوبەشە یەکیانگرت، جەمسەرى ئیسلامى کامڵ بەدەردەکەوێت، بە بۆچوونى من گەڕانەوەى بەغدا و ناوەندەکەى لە عێراق چارەسەریى نموونەییە، کەواتە هەموو هێڵە سەرەکییەکانى شارستانیەتى ئیسلامیى (عەرەب و سوننە و شیعە و سۆفى و سەلەفى و کورد و هندۆئەوروپى و تورکەکان) یەکتردەبڕن. لە بەغدا بە دیاریکراوى زانست و قوتابخانە شەرعى و فەلسەفییەکان و بزووتنەوە رووحییەکان گەشەیان کردووە، بەڵام ئەوە تەنیا گریمانەیە، سەرەڕاى ئەوەى جیهانى ئیسلامى پێویستى بەو جۆرێک لە بنەما دەبێت، یاخود پێویستیان بە زەمینەیەکى هاوبەش دەبێت، بەغدا مینبەرێکە، خاڵى هاوسەنگییە، بەڵام لە پێناو ئەوە پێویستە یەکەمجار عێراق لە دەست ئەمەریکا ئازاد بکرێت.
وا دیارە هەموو جەمسەرێک پێویستە بوونى خۆى لە میانەى ئەو ململانێیە بسەپێنێت، رووسیا لەدواى سەرکەوتنى لە ئۆکراینا دەبێتە جەمسەرێکى تەواو، چین لەدواى چارەسەرى پرسى تایوان، جیهانى ئیسلامى سوورە لەسەر چارەسەرى دادپەروەرانە بۆ دۆزى فەڵەستین.
ئەو پرسەش لەو ئاستە ناوەستێت، پاشان رۆڵى هندستان، ئەفریقیا، ئەمەریکاى لایتین دێت کە ئێستا بەرەنگارى هێزى داگیرکەرى نوێ بوونەتەوە، جگە لەوەش هەموو جەمسەرەکانى جیهان فرەجەمسەرن، بۆیە هەموو جەمسەرەکان ناچاردەبن لە تاقیکردنەوەى تایبەت بەخۆیان دەرچن.
لەدواى ئەوە بە شێوەیەکى لاوەکى دەگەڕێنەوە بۆ سیستەمى جیهانى پێش کریستۆفەر کۆڵۆمب و ئەوروپاى رۆژئاوا کە ئەو هەموو ئیمپڕاتۆڕە: چین، هندستان، رووسیا، عوسمانى، فارسى پێکەوە ژیاوان، لە پاڵ ئەوانەش وڵاتە بەهێزە سەربەخۆکان لە باشوورى ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمەریکاى لاتین، تا تەنانەت ئۆقیانووسەکانیش سیستەمى سیاسى و کۆمەڵایەتى تایبەت بەخۆى هەیە،ـ پاشان داگیرکەرە ئەوروپییەکان لەنێوان دڕەندەکان و بەربەرییەکان یەکسانیان کرد، لێرەوە فرەجەمسەرى بە تەواوى مومکینە، مرۆڤایەتى بەر سیاسەتى داگیرکارى رۆژئاوا لە سەردەمى نوێ بەو جۆرە بوو. 
ئەوەش بەو واتایە نایەت دەستبەجێ ئاشتى لە جیهان بەرقەرار نابێت، بەڵام ئەو جۆرە سیستەمە فرە جەمسەرە لە هەموو دۆخەکان هاوسەنگى و دادپەروەرى زیاتر تێدایە، هەموو ململانێکان لەسەر بتنەمایەکى هاوسەنگ و هاوبەش چارەسەر دەکرێن، مرۆڤایەتى لە ئاشتى دادەبێت و لە سەرپێچییە رەگەزپەرستییەکان پارێزراو دەبێت، وەک ئەوەى لە ئەڵمانیاى هێتلەرى روویدا، یاخود لە ئیسرائیلى نوێ، یاخود لە باڵادەستى دوژمنکارانەى رۆژئاواى بە جیهانگیریکراو روودەدات.
سەرچاوە: مرکز الناطور