Nuce Logo

پ.ی.د.سەلام عەبدولكەریم

پێشەكی

    پرسی ناسنامەو شوناسی سیستەمی سیاسیی داهاتووی سوریا یەكێك لەو بابەت و پرسە هەستیارانەیە، كە لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بەئاگاییەوە چاودێری دەكرێت، لەسەر ئاستی ناوخۆش جێگای مشتومڕو گرفت ئامێزە. بەتایبەت دیزاینی كۆمەڵگەی سوری مۆزایكێكە لەكۆمەڵگەیەكی فرە ئیتنی و فرە ئایینی و فرە نەتەوەو تایەفەو كەمینەی جۆراوجۆر، كە زاڵكردنی ناسنامەی هەر یەكێكیان بەسەر ئەویتریاندا یاخود بەسەر ئەوانیتردا قەیرانی بونیادیی گەورەی لێدەكەوێتەوە. بەجۆرێ ووڵاتەكە دەخاتە بەردەم مەترسی دابەشبوون و لێكترازانی ناوخۆیی كۆمەڵگەی سوری و لەسەر ئاستی دەرەوەش سەرهەڵدانی تەنگژەی سیاسی و ئابووری و دوور نییە سزای سیاسی و ئابووریشی بەدوادا نەیەت لەلایەن ئەمەریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە.

   هەربۆیە تێبینی لێدوان و چاوپێكەوتنەكانی (ئەحمەد شەرع)ی فەرماندەی ئۆپەراسیۆنە سەربازییەكانی سوریای نوێ دەكەین، زۆر پراگماتییانە لەمڕووەوە قسە دەكات و هەستیارانە هەم خۆی لەهەندێ وەڵامی پرسیاری رۆژنامەوانان دەدزێتەوە، هەم وەڵامی هەندێكی تریشیان گرێدەدات بەداهاتووی سوریاو دانانی دەستووری نوێوەو سەرنجی ئەوەت لادروست دەبێت، كە خۆی بەتەنها و بەئاسانی نەتوانێت بڕیاری كۆتایی لەمبارەوە بدات و نەیەوێت خۆی و سوریاش تووشی ئیحراجی بكات، بەتایبەت، كە زیاتر لە (٣٦) گروپی چەكداری ئیسلامی مەشرەب جیاواز لەبیروباوەڕی ئایینی و ئیسلامی جیهادی جیاواز لەسوریا بوونیان هەیەو بەشێكی زۆریان لەناو دەستەی ڕزگاركردنی شامدان. بۆیە ئەم پرسە لەداهاتووداو بەدیاریكراوی لەدانانی دەستوورو پەیكەرو پێكهاتەی سیستەمی سیاسی سوریادا یەكێك لەو پرسانە دەبێت، كە دوور نییە گرفت و قەیران لەنێو دەستەی رزگاری شام و گروپە ئیسلامییە چەكدارەكاندا دروست نەكات، بەمانایەكی تر گرفت لەنێوان تموحاتی گەلی سوریاو ئەو گروپانەدا دروست بكات، بەتایبەت ئەوانەیان، كە بەرەچەڵەك خەڵكی سوریا نین و پێیان دەوترێت موجاهیدانی كۆچەر، كە بۆ سەرخستنی شۆڕشی گەلانی سوریا دژی رژێمی ئەسەد هاوكاری شۆڕشگیڕانی سوریایان كردووەو دەكەن و كەلی سوریاش، كە خاوەنی تایبەتمەندی فرەچەشنی خۆیەتی و مێژووییەكی دێرینی لەگەڵ ئەم جۆرە فەرهەنگە هەمەچەشنەییدا هەیە.

سروشتی پێكهاتە كۆمەڵگەی سوری و فەرهەنگ و رۆشنبیریی سوریا

   گەر سەیری سروشتی پێكهاتەی كۆمەڵگەی سوری بكەین، تێبینی ئەوە دەكەین، كە جۆرێك لەمۆزایكی ئایینی و نەتەوەیی و كەمایەتی ئایینی و تایفی بەدیدەكرێت، سەرباری ئەوەی لەماوەی (٦٠) شەست ساڵی رابردوودا سیستەمی سیاسی و رژێمی بەعس بەسەركردایەتی بنەماڵەی ئەسەد یەك جۆر تایفەی (عەلەوی) بەسەر سیستەمی سیاسی سوریادا سەپاندبوو، سەرباری سود وەرگرتن لەو زانا ئایینییانەی سووننەكان بۆ رەوایەتیدان بەبوون و مانەوەو رەفتاری سیاسی حكومەتەكەیان، بەڵام لەبنەڕەتدا مۆركی تایفی و عەلەوییەت زاڵبووە بەسەر پانتاییەكی گەورەی بڕیاری سیاسی و تایفی ئەو وڵاتەداو پەیوەندییە پان و بەرین و دەستوەردانە كاروبارەكانی سوریا لەلایەن ئێرانەوە بەڵگەی روونی ئەم بۆچوونەیە. 

   هاوكات بەهۆی ئەم خولیا تایەفی و عەلەوییەوە رژێمی ئەسەد تراژیای گەورەو ترسناكی تووشی سوننە مەزهەبەكان كردبوو لەرابردووی سوریادا بەتایبەت كوشتارەكانی شاری (حەما) لەساڵانی هەشتاكان و بەمدواییانەش لەهەڵایسانی شۆڕشەكانی بەهاری عەرەبی لەو وڵاتە (٢٠١١) شارە سوننە نشینەكانی ئیدلیب و حیمس و حەلەب و حەما روبەڕووی كوشتوبڕو بگرە كیمیاییبارانیش بوونەوەو لەماوەی (١٣) ساڵی رابردووی شۆڕشی سوریادا تاڵاوی زۆریان چەشت. دیمەنە تراژیدی ئامێزەكانی زیندانی (سیدیانا) دەرهەق بەخەڵكی سوریا بەگشتی و سوننە مەزهەب و بەشێكی تر لەتایفەو پێكهاتەو كەمینەكانی تر پێویستیی بەدادگاییكردنی نێودەوڵەتی بەشار ئەسەدو دارو دەستەكەی دەكاتە دیفاكتۆ لەداهاتوویەكی نزیكدا وەك ئەوەی، رێكخراوە ناوخۆیی و جیهانی  و نێودەوڵەتییەكانیش داوای دۆكیۆمێنتكردنی ئەو تاوانە گەورانە دەكەن دەكەن وەك زەمینەسازی و ئامادەكاری لەمڕووەوە.

   گەر سەیری مێژووی سوریاو فەرهەنگ و رۆشنبیرییەكەشی بكەین، كە بەشام ناسراو بووە، دەبینین خاوەنی مێژوویەكی پرشنگدارە لەڕووی شارستانیەتی ئایینی و پێكەوەژیانی ئایینی و بوونی نەتەوەو ئیتنیك و كەمایەتی ئایینی و تایفی جیاوازو بەشێوەیەكی ئاشتییانەش پێكەوەژیاون و شان بەشانی یەكتری رۆڵیان لەبەرەو پێشبردنی رەوڕەوەی شارستانی لەشام و سوریادا هەبووە. هەربۆیە فەرهەنگ و رۆشنبیری سوریا فەرهەنگ و رۆشنبیرییەكی هەمەڕەنگ و هەمەچەشن و هەمەچیزە بووەو سوریا نەك بۆ خۆی، بەڵكو لەساڵانی شەست و حەفتاو هەشتاكانی سەدەی بیستدا شوێن و پەناگەی بەشێكی زۆری ئەو جوڵانەوەو بزوتنەوە سیاسیی و ئۆپۆزیسیۆن و نەیارانەی بەشێك لەوڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و جیهانی عەرەبی و ئیسلامی بووە بەجوڵانەوەی كوردیشەوە. 

  بۆیە پرسی پێكەوەژیان و هەمەچەشنی و هەمەڕەنگی دیرۆكێكی دوورو درێژو بناغەیەكی پتەوی هەیە لەسوریا چ وەك فەرهەنگ و كولتور چ وەك فاكتەرە مێژووكردەكە، لەبەرئەوە ئەم تایبەتمەندییەی كۆمەڵگەی سوری و كولتورو فەرهەنگ و رۆشنبیرییەكەی رێگەنادات ناسنامەیەكی بەسەردا بسەپێنرێ، كە رەچاوی تایبەتمەندییەكەی نەكردبێت، چونكە ناتوانێ هەرسی بكات. دەتوانین بڵێین پارێزگاری لەتایبەتمەندی كۆمەڵگەی سوری و سروشتی پێكهاتنی و فەرهەنگ و رۆشنبیرییە هەمەچەشنەكەی گرەنتی سەقامگیری و ئۆقرەیی ناوخۆیی و مانەوەی یەكپارچەیی پێكهاتەی كۆمەڵایەتی ئەو وڵاتەیە.

لێدوان و بیروبۆچوونەكانی ئەحمەد شەرع و بەرپرسانی نوێی سوریا چی دەڵێن؟

  بەو پێیەی لەئێستای سوریادا واجیهەی سەرەكی سیاسی ئەحمەد شەرعە، بۆیە تاڕادەیەكی زۆر لێدوان و چاوپێكەوتنەكان و بیروڕاكانی ناوبراو گوزارشت لەبۆچوونی دەسەڵاتی سیاسی داهاتووی سوریا دەكات لەمەڕ ناسنامەی ئەو سیستەمە سیاسییەی، كە بڕیارە دوای دانانی دەستورێكی نوێ بۆ وڵات بكرێتە كاڵای باڵای سوریای نوێدا.  لەمڕووەوە ئەحمەد شەرع لەچاوپێكەوتنێكی كەناڵی (CNN)ی عەرەبییدا كاتێك رۆژنامەنووسی كەناڵەكە پرسیاری لیدەكات و لێی دەپرسێت: ئایا ئیوە سوریا ناكەنە جۆرێكی تر لەدەوڵەتی خەلافەتی ئیسلامی و وەك ئەفغانستانی لێناكەن و حكومڕانیتان وەك تالیبان نابێت؟

  ناوبراو هیچ دوودڵیەكی پێوەدیار نییەو راشكاوانە بەمشێوەیە وەڵامدەداتەوە:"جیاوازییەكی گەورە لەنێوان سوریاو ئەفغانستاندا هەیەو سیستەمی سیاسی هەر دەوڵەتێك رەنگدانەوەی فەرهەنگ و رۆشنبیرییەكەیەتی. كۆمەڵگەی ئەفغانی كۆمەڵگەیەكی خێڵەكییەو خێڵێك رۆڵی لەحكومڕانیدا هەبووە، بەڵام  كۆمەڵگەی سوری جیاوازە لەڕووی مێژوو فەرهەنگ و سروشتی پێكهاتنی و شێوازی بیركردنەوەیەوە.

   بۆیە شێوازی فەرمانڕەوای سروشتی و ئاسایی دەبێت لەسوریاو لەگەڵ فەرهەنگ و رۆشنبیری و مێژووەكەیدا دەگونجێت". ئەگەر سەیری ئەم وتانەی ئەحمەد شەرع بكەین، ناوبراو راستەوخۆ رەتیدەكاتەوە سیستەمی داهاتووی سوریا هاوشێوەی سیستەمی سیاسی تالیبان بێت لەئەفغانستاندا، واتە نایانەوێت سیستەمێكی ئیسلامی دابڕێژن، شەرع لێرەدا دەیەوێت ئەوە بڵێت، كە بەتەنیشت فەرهەنگ و رۆشنبیری و سروشتی پێكهاتەی كۆمەڵگەی سورییەوە، كە ڕەنگدانەوەی فرە فەرهەنگی، تایفی، كەمایەتی و فرەپێكهاتەی ئیتنییە، بۆیە سیستەمە سیاسییەكەش پێچەوانە دەبێت لەگەڵ سەپاندنی یەكجۆر فۆرمی سیاسی و ناسنامەدا.

  جگەلەوەی ناوبراو نایەوێت لەو جوغزو چوارچێوەیەی مۆدێلی سیستەمی سیاسی توركیاش بچێتە دەرەوە، كە سیستەمێكی سێكیۆلارو عەلمانییە، بەڵام پارتێكی ئیسلامی لەسەر دەسەڵاتەو لەئاستە گشتییەكەیدا دەرفەتی فرەیی ئایین و پێكهاتەكانی لەپرۆسەی سیاسییدا داوەو دەوڵەتێكی مەدەنییە، چونكە بەگوێرەی زۆر لەپێدراوەكان توركیا ڕۆڵی گەورەو یەكلاكەرەوەی لەسەر سیستەمی سیاسی و حكومەتی داهاتووی سوریا دەبێت، لەبەرئەوەی ئەگەر تێبینی بكەین چەند ڕۆژی ڕابردوو هاكان فیدان، وەزیری دەرەوەی توركیا سەردانی دیمەشقی كردو مەبەست لێی دووبارە بونیاتنانەوەی پەیكەری حكومەتی نوێی سوریا بوو. بڕیاریشە پێنج وەزیری توركیا سەردانی سوریا بكەن و لەچەند ڕۆژی داهاتووشدا سەرۆك كۆماری توركیا خودی رەجەب تەیب ئەدۆگان، سەردانی ئەو ووڵاتە بكات و وەك میدیاكان باسیان لێوەكردووە سەردانەكەی هاوشێوەی سەردانەكەی سوڵتان سەلیمی یەكەم دێت دوای سەركەوتنی بەسەر مەمالیكەكان و دەستگرتن بەسەر وڵاتی شامدا. 

  جێگیربوونی مۆدێلی سیستەمی سیاسی توركیا هەم بۆ خودی توركیا جێی رەزامەندییە هەم لای وڵاتانی ئەمەریكاو ئەوروپاش قبوڵكراوە، تەنانەت ئەگەر ناسنامەی سیستەمە سیاسییەكە عەلمانی و سێكیۆلاریش نەبێت، بەڵام سیستەمێكی مەدەنی بێت، كە رێز لەمافی سەرجەم پێكهاتەو كەمایەتی و تایفە ئایینییەكان بگرێت و مافی ژنان و بەشداری سیاسییان دەستەبەر بكات و مۆركی ئایینی توندو داخراوی پێوە دیار نەبێت گرفت دروست ناكات لەسەر ئاستی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیش.

    لەچاوپێكەوتنێكی تریدا لەكەناڵی (BBC)ی عەرەبی ئەحمەد شەرع، ئاماژە بەوە دەكات، كە سەرەڕای شانازیكردنیان بەفەرهەنگ و ئایین و ئیسلامەتییانەوە، بوونی ئیسلام بەمانای ڕەتكردنەوەی تایفە ئایینییەكانی تر ناگەیەنێت، بەڵكو پاراستنیان بەئەرك لەقەڵەم دەدات. هاوكات ناوبراو كاتێك ڕۆژنامەنووسی كەناڵی (CNN)ی عەرەبی پرسیاری ڕێگەدان بەخواردنەوە كحولییەكانی لێدەكات، لەڕوخسارییدا دوودڵی و دڵەڕاوكێیەك دیارەو وەڵامەكە گرێدەدات بەپێكهێنانی لیژنەیەكی یاسایی بۆ داڕشتنی دەستورو بوونی یاسا لەداهاتووی سوریادا، كە ئەوان بڕیار لەو ڕووەوە دەدەن.

   زیاتریش ناوبراو جەخت لەسەر بوونی یاسا و دامەزراندنی دەوڵەتی نوێی سوریا دەكاتەوە، كە پشت بەستوو بێت بەدەستورێكی نوێ و ئەو یاسایانەی لەبواری مامەڵەو دادگاو سزادا دادەنرێن. لەمبارەوە دەڵێت:"ئێمە لەگەڵ یاساداین، یاسا پارێزگاری لەمافی هەموو پێكهاتەو كەمایەتییە ئایینییەكان دەكات... ئێمە پەیاممان بۆ دروزی و مەسیحی و عەلەوی و تەنانەت ئیسماعیلییەكانیش ناردووەو پیمانوتون تایفەگەرایی و سەرخستنی تایەفەیەك بەسەر تایەفەیەكیتردا لەماوەی پەنجا سالی دەسەڵاتی رژێمی پێشوودا وڵاتی ئەم ئاقارە گەیاندووەو نابێت هچی تایفەو ئایینێك ناتوانێت ئەویتر هەلبوەشێنێتەوەو هیچ یەكێك ناتوانێت ئەو تایفە ئاینییانە هەڵبوەشێنێتەوە... یاسا ئەمووان دەپارێزێت". ئەڵبەت ئەحمەد شەرع پێداگیری لەسەر ئەنجامدانی هەڵبژاردنی پەرلەمانی دەكاتەوەو رایدەگەیەنێت، كە سورییەكان مافی خۆیانە نوێنەری خۆیان لەپەرلەمانێكی شەرعیدا هەڵبژێرن، كە خۆیان دەنگیان پێدابێت.

ئاڵنگاری و گرفتە سەرەكییەكانی بەردەم ناسنامەی سیستەمی نوێی سوریا چین؟

  یەكێك لەو گرفتە سەرەكییانەی، كە ڕوبەڕووی ئەحمەد شەرع و جۆری ناسنامەی سیستەمە سیاسییەكە دەبێتەوە بوونی تیكەڵەیەكی زۆرە لەهێزو ئاراستەی ئایینی و ئیسلامی جیاواز لەنێو دەستەی رزگاركردنی شام و بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی سیاسی و چەكداری سوریادا، ئایا ئاراستە ئیسلامییە جیهادییەكە رازی دەبن ئیسلام سەرچاوەی یاسادانان نەبێت؟ ئایا مۆدێلی ئیسلامی خەلافەتی و ئیسلامی رادیكاڵ بەسەر سیستەمی سیاسی داهاتووی سوریادا دەسەپێنن؟ بەمانایەكی تر ئەگەر هاتوو بەهۆی گوشارەكانی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و خواستی توركیاش ئەو هێزو ئاراستە ئیسلامییە جیهادییانە، بەتایبەت كۆچكردووەكان و چەكدارە بیانییە ئیسلامییەكان رازی دەبن دەوڵەتێكی مەدەنی و سیستەمێكی سیاسی مەدەنی بێتەئاراوە، كە سەرچاوەی یاسادانان پەرلەمان بێت؟ ئایا رێگە بەئازادی ژنان و ئازادی ئایینی و مافی مومارەسەكردنی رێ و رەسمە ئایینییەكان بەكەمایەتی و تایفە ئایینییەكانی سوریا دەدەن، كە مێژوویەكی دێرینیان لەو وڵاتەدا هەیە؟ بۆیە وەڵامی ئەم پرسیارانە دەكەوێتە سەر ئاییندەی ئەو رووداوو پێشهاتانەی دێنە پێشەوەو كاریگەریان لەسەر گۆڕەپانی سیاسی سوریاو دۆخی دانانی دەستوورو یاسا دەبێت.

  گرفت و ئاڵنگاری گەورەتری بەردەم ناسنامەی سیستەمی سیاسی نوێی سوریا گوشاری ئەمەریكاو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی و رێكخراوی مافی مرۆڤی جیهانی و نەتەوە یەكگرتووەكان و رێكخراوەكانی ژنان و ئاراستە سێكیۆلارەكانی ناو خودی سوریاو بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی سوریاشە، لەبەرئەوەی بەپێی لێدوانی بەرپرسانی ئەمەریكا لەلایەك جەخت لەوە دەكەنەوە، كە پێویستە سەرجەم پێكهاتەكانی سوریا بەشداربن لەبەڕێوەبردنی وڵاتداو مافی هەموویان بەیاساو لەدەستووردا پارێزراو بێت و هیچ پێكهاتەو كەمینەو تایفەیەكی ئایینی پەراوێز نەخرێت، هەروەها رێز لەمافەكانی ژنان بگیرێت و لەحكومڕانی سوریادا بەشداری پێبكرێن، ماف و ئازادییە مەدەنی و كەسی و دەستەجەمعیی و ئایینییەكانیشیان پارێزراو بن. 

  وەك لەیاداشتی كۆتایی لوتكەی عەقەبەشدا هاتووە پرسێكی تر ئەوەیە، كە سوریا دژایەتی خۆی بۆ تیرۆرو توندوتیژی دەرببڕێت و شەڕی دژی تیرۆر بكات، كە مەبەستی ئەمەریكا و ئەوروپا زیاتر داعش و رێكخراوو گروپە ئایینی و ئیسلامییەكانە، كە بڕوایان بەتوندوتیژی هەیە. لێرەدا پرسیار ئەوەیە ئایا حكومەتی نوێی سوریا رازی دەبێت شەڕی دژی داعش بكات؟ راستە پێشتر شەڕ روویداوەو خودی ئەحمەد شەرع لەناو قاعیدەو داعشدا بووە، بەڵام بۆچوونەكانی گۆڕاوە پرسیارەكە لێرەدا لەوەدا چڕ دەبێتەوە، كە ئایا ئەوە ئەحمەد شەرعە بەتەنها بڕیار لەمە دەدات یان دەستەو كەسایەتی و گروپە ئیسلامییە چەكدارەكانی تری ناو دەستەی رزگاركردنی شام و ئەوانیتریشن؟ ئایا سەركردەی ئەو گروپانەو چەكدارەكانیان بەتایبەت بیانییەكان، كە لەئێستادا وەك داروئیسلام سەیری سوریا دەكەن رازی دەبن بەكوشتاری داعش؟

 هەربۆیە ئەحمەد شەرع و دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا لەبەردەم كۆمەڵێ ئاڵنگاری گەورەی لەمشێوەیەدان، كە ئەگەر رازی بن بەهەر جۆرێم لەفۆرم سیستەمی سیاسی داهاتوو، ئەوا تووشی گرفت دەبن، چونكە رازیبوون بەدەوڵەتی مەدەنی و مافی ژن وەك ئەوەی ئەمەریكاو ئەوروپا داوای دەكەن ڕەنگە بەشێكی زۆری ئاراستە ئیسلامییە جیهادییەكانی ناو بەرەی ئۆپۆزیسیۆنی سوریا بەمە رازی نەبن.

   ئەگەرهاتوو مۆدێلی ئیسلامیش جێگیر بكەن و ئیسلام بكەنە سەرچاوەی یاسادانان و دەستورە نوێیەكە دوور نییە لەناو بەرەی خودی ئۆپۆزیسیۆن، كە وەك وتمان ئاڕاستەی جۆراوجۆری سیاسی تێدایە بەتایبەت ئئتلافی سوریا كێشەو گرفت دروست دەبێت، لەناوخۆی سوریاشدا مایەی ناڕەزایی رێكخراوەكانی مافی مرۆڤ و ژنان و كەمایەتی و تایفە ئایینییە جۆراوجۆرەكان بێت. سەرباری ناڕەزایی توندی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی، لەبەرئەوەی تاڕادەیەكی زۆر پشتیوانی پرۆسەی سیاسی راگوزەرو ئاییندەیی سوریا پەیوەستكراوە بەوەی تاچەند ئەحمەد شەرع و دەسەڵاتدارانی نوێی سوریا ئەوەی لەبارەی سوریای نوی و دەولەتی یاسا و هەڵبژاردن و مافی پێكهاتەو پاراستنی كەمینە ئاینی و تایفە ئایینیەكان بەقسە وتویانە دەیكەنە كردار لەواقیعدا، بەڵام ڕەنگە ئەوەی یارمەتی تێپەڕاندنی جۆری ناسنامەو فۆرمی سیستەمی سیاسی نوێی سوریا لەم قۆناغەدا بدات و بتوانن گونجاندن و فۆرم و جۆری ناسنامەیەك بۆ سیستەمە سیاسییەكەیان دابڕێژن توركیا بێت، بەو پێیەی لەمجۆرە پرسانەی سوریاو داڕشتنەوەو پێكهێنانەوەی حكومڕانی نوێی سوریادا لەلایەن ئەمەریكاو ئەوروپاوە تاڕادەیەكی زۆر دەستكراوە كراوەو خۆیشی هاوپەیمانی گەورەیانە بەتایبەت ئەمەریكا، بەڵام با چاوەڕێ بكەین، بزانین كاردانەوەو رووداوو پێشهاتی نوێ لەسەر ئاستی ناوخۆی سوریا بەگشتی و بەتایبەت لەناو گروپە چەكدارییە ئیسلامییە جیهادییەكانی ئۆپۆزیسیۆنی سوریادا چی دەبێت تایبەت بەم پرسە؟!