دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی توركیا و سووریا دەرگا بەسەر هێڵەكانی نەوت و گاز دەكاتەوە وەرگێڕان

نوچە نێت

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

كاتێك بەرسێكی توركیا باس لە دیاریكردنی سنوورییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەند دەكات، ئەو لێدوانە قسەیەكە چەندین ساڵە خەڵك پێی ئاشنایە و لەسەر زاری هەموو بەرپرسانی ئەنقەرە گوتراوەتەوە، بەڵام ئەو لێدوانەی ئێستا شتێكی نوێیە، لەدوای روخاندنی بەشار ئەسەد، سەرۆكی پێشووی سووریا، عەبدولقادر ئۆڕاڵئۆغلۆ، وەزیری گواستنەوەی توركیا رایگەیاند، لەگەڵ ئیدارەی نوێی سووریا بۆ دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی دەریای ناوەند دەست بە گفتوگۆ دەكەین.

ئۆغلۆ لە بەشێكی دیكەی قسەكانی جەختی لەسەر ئەوە كردەوە ئەو رێككەوتنە رێگەی هەردوو وڵات دەدات "روبەری هەژموونی خۆیان" بۆ دۆزینەوەی نەوت  و گاز دیاری بكەن.

ئەو ترسی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی نێوان توركیا و سووریا لەسەر ئاستی دۆسیەی گازی رۆژهەڵاتی ناوەند چەندین پرسیاری جەوهەری وروژاندووە.

پرسی "دیاریكردن و گازی رۆژهەڵاتی ناوەند" پرسێكی سەرەكییە، لە بنەڕەتەوە بەرپرسانی توركیا و دەزگا راگەیاندنەكانی نزیك لە حكومەتی ئەو وڵاتە لە چەند رۆژی رابردوو تیشكی زۆریان خستەسەر، جگە لەوەش چەندین پرسی دیكەیان خستەپاڵی، بەتایبەت بابەتی هێڵەكانی وزە و گۆڕانكارییەكانی بەسەر ئاراستەكانی داهاتووە دادێت، كە كێ سوودمەندە و كێ زیانمەندە.؟

حكوومەتی نوێی سووریا هەڵوێستی خۆی رانەگەیاندووە

تاوەكوو ئێستا لایەنی سووری هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو لێدوانەكانی ئەنقەرە بۆ دەستپێكردنی دانووستاندنەكان نەداوە، لەگەڵ ئەوە پێشبینی چارەنووس و ئایندەی ئەو پرسە بۆ قۆناغی داهاتوو لەوانەیە بەهۆی سرووشتی حكومڕانی كاتی لە سووریا نەتواندرێت هەڵوەستە لەسەر ئامانجەكانی پشت پەلەكردنی توركیا بۆ دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان بكرێت، بەڵام لە دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان ئەنقەرە پێیوایە دۆسیەكی ئاڵۆزە، چەندین ساڵە لە دۆخی دەستپێكردن و رەتكردنەوە دایە.

سەرەڕای ئەوەش دۆسیەی گاز لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست یەكێكە لە دیارترین پرسە جییۆسیاسیی و ئابوورییەكان لەو ناوچەیە، بە جۆرێكە بەرژەوەندی چەندین وڵاتی ركابەر لەسەر سەرچاوە سرووشتییەكانی ئەو ناوچە ستراتیژییە تێكەڵە.

ژمارەیەك وڵات لەسەر مافی سوودوەرگرتن لەو سەرچاوانە ناكۆكن، كە بریتین لە، توركیا، یۆنان، قوبرس، ئیسرائیل، لوبنان، میسر، هەموو وڵاتێك داوای رووبەرێكی فراوان لە دەریای ناوەڕاست دەكات.

بەشێكی ئەو ململانێیە دەگەڕێتەوە بۆ ناڕوونی سنوورە ئاوییەكانی نێوانیان لە هەندێك ناوچە، كە ئەو وڵاتانە رێككەوتنیان لەسەر نەكردووە، ئەوەش پڕۆسەی دەرهێنانی گازی ئاڵۆز كردووە، وایكردووە بكەوێتە بە هەڕەشە سیاسی و ئابوورییەكان.

پلانی لایەنی سەرەكی

ئاشكرایە توركیا دەخوازێت زۆر بەخێرایی لەگەڵ حكومەتی كاتی سووریا لەسەر دیاریكردنی سنوورە ئاویەكانی نێوانیان رێكبكەوێت، تۆماس ئەندونێل، پسپۆڕ لەبواری وزە و جوگرافیای سیاسی پێیوایە، ئەو رێككەوتنەی توركیا لەپێناو بەهێزكردنی لایەنی سەرەكی گازی رۆژهەڵاتی ناوەندە، ئامانجێكی دیكە ئەوەیە ئەو بەرەی خزمەت بە ئەوروپا دەكات و جێگەی رووسیا دەگرێتەوە، لەسەر ئاستی ناوخۆش توركیا پێویستی بەگاز هەیە."

تۆس جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە، كە هەر ئەوەش وایكردووە، رەجەب تەیب ئەردۆغان هەوڵی بەدەستهێنانی گەورەترین بڕی گاز لە رۆژهەڵاتی ناوەند و قەتەر بەدەست بهێنێت، بۆ ئەوەی توركیا ئەو پشبەستنە زۆرەی بە گازی رووسی هەیەتی كەمی بكاتەوە. 

مەحموود عەلوش، لێكۆڵەر لە كاروباری توركیا روونی دەكاتەوە، نیەتی ستراتیژی توركیا پەیوەست بە پەیوەندییەكانی لەگەڵ سووریا ئاشكرایە، ئەنقەرە خواستی داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێزی لەسەر ئاستی ململانێی جیۆسیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەند هەیە، بەڵام ئەو ئاراستە ستراتیژیەی نێوان توركیا و سووریا لە داهاتووێكی نزیك نابیندرێت."

عەلووش باس لەوەش دەكات، كە ئێمە لەبەردەم دۆخێكی نوێین لەسووریا، ئەو دۆخەش لەگەڵ درووستكردنی هاوپەیمانی ستراتیژی نێوان توركیا و سووریا گونجاوە، ئەو پەیوەندییە كاریگەری گەورەی لەسەر دووبارە داڕشتنەوەی جوگرافیای سیاسی ناوچەیی دەبێت."

هەروەك داڕشتنەوەی هاوسەنگی هێز بەتایبەت لەو پرسانە رۆڵ دەداتەوە بە هەردوو وڵات بەتایبەتتر لە  پرسی ململانێی جیۆسیاسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

سەرەڕای ئەوەی ژمارەیەك وڵاتی ناوچەیی و نێودەوڵەتی مامەڵە لەگەڵ ئیدارەی نوێی سووریا دەكەن، بەڵام ئەو ئیدارەیە بۆ واژۆكردنی هەر رێككەوتنێك بۆ دیاریكردنی سنووری وشكانی بێت، یاخود دەریایی دەسەڵاتی یاسایی نییە.

ئیڤا كۆلۆریۆتیس، لێكۆڵەری یۆنانی لە بواری كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پێیوایە ئەنقەرە لە وروژاندنی پرسی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان فشار بخاتە سەر قوبرسی باشوور و یۆنان، ناكرێت ئەو فشارەش لە جەماوەری گەورەی ناوخۆی جیا بكرێتەوە، كە لە كۆمەڵگەی توركی بە "نیشتیمانی شین" ناسراوە.

دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان رۆڵ  بە توركیا و سووریا دەدات

ئەو لێكۆڵەرە یۆنانییە دەشڵێت، "لە قۆناغی داهاتوو ئەنقەرە هەوڵ دەدات دۆسیەی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان لەگەڵ سووریا بۆ كۆتاییهێنان بە ناكۆكییەكان بكات بەبنەمایەكیش بۆ سووریای نوێ دابنێت."

هەروەك ئەنقەرە هەوڵ دەدات بگات بە ریككەوتن لەسەر یاداشتی لێتێگەیشتن لەگەڵ ئیدارەی نوێی سووریای، یاخود حكومەتی كاتی كە لە داهاتوو پێك دێت، ئەوەش وەك ئەو هەنگاوە دەبێت، كە لە مانگی (12/2019) یاداشتی لێتێگەیشتن لەنێوان ئەنقەرە و ئەنجوومەنی سەرۆكایەتی لە تەرابلس لە لیبیا واژۆ كرا.

ئایا دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان كارێكی ئاسانە؟

پێشتر لە پڕۆسەی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی نێوان توركیا و سووریا ناكۆكییەكان بوونە بەربەست لە دانانی هاتای (لیوای ئەسكەندەرون) لە (2011) بەهۆی تێچكوونی پەیوەندییەكانی نێوان هەردوو وڵات وەستا.

یۆجیل ئاجار، لێكۆڵەری تورك دەڵێت، "تەنانەت سنوورە لاوەكییەكانی كە ئاوە ناوچەییەكانیش جیادەكاتەوە پانییەكەی بۆ هەردوو وڵات دەگاتە (12) میل لەبەر ئەو تێچوونی پەیوەندییەكان دیاری نەكرا، رێككەوتنی لەو جۆرە دەستكەوتی بۆ توركیا دەبێت، سووریا بە فەرمی دان بە ناوچەی هاتای دادەنێت و دەكەوێتە ژێر سەروەری توركیا."

لە كۆتایی هەشتاكان، هەردوو وڵات گفتوگۆیان لەسەر دیاریكردنی سنوورە لاوەكییە ئاوییەكان دەست پێكرد، بەڵام گفتوگۆكان بەهۆی ناكۆكی لەسەر ناوچەی هاتای شكستی هێنا.

ئەو لێكۆڵەرە توركە ئاماژە بە دەستەكەوتێكی دیكە دەكات كە توركیا تەركیزی لەسەرە، كە ئەگەر  هەردوو وڵات لەسەر دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان رێككەوتن، كە دەڵێت، "لەگەڵ دیاریكردنی سنوورە دەریارییەكان زانیاری و ئەزموون و ژێرخان و تەكنەلۆژیای توركیی بۆ سووریا تایبەت دەبێت، بۆ دۆزیینەوەی وزە."

لە لایەكی دیكەوە دەكرێت بگوترێت، رۆڵی ناوچەیی توركیا لە رۆژهەڵاتی دەریای ناوەند هاوكاری سووریا دەبێت، بۆ بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی لەگەڵ لایەنە كاراكانی دیكەی ئەو هەرێمە.

بەڵام بۆچی شارەزایان ئەو كارە بە ئاسان نازانن؟

كۆلۆرییۆتیس پێیوایە، ئێمە لەبەردەم دۆسیەكی ئاڵۆز و تێكەڵین، كە پەیوەستە بە ژمارەیەك وڵات لە رۆژهەڵاتی دەریای سپی.لە پاڵ ئەوەشدا ململانێی نێوان یۆنان و توركیاش هەیە لەسەر ناوچە ئابوورییەكانی نێوان هەردوو وڵات و دۆسیەی قوبرس و چەند ناكۆكییەكی دیكە لەنێوان توركیا و میسر و یۆنان و میسر هەیە.

سەبارەت بە لیبیاش ئەو لێكۆڵەرە یۆنانییە، باس لەوە دەكات، لەگەڵ بوونی دوو حكومەت، خاوەنی یەك مەرجعەی پەرلەمانین لە رۆژهەڵات ئەوەی دیكەش لە تەرابلسە، هەریەك لەو دوو حكومەتە شرۆڤەی تایبەت بە سنوورە ئاوییەكان دەكەن.

لەلایەنی یاساییەوە چەندین بەربەستی دیكە هەیە

كۆلۆریۆتیس دەڵێت، "هەر هەنگاوێكی یاسایی بە ئاراستەی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی نێوان توركیا و سووریا پێویستی بە رەزامەندی قوبرس هەیە، چ لە بەشی توركی بێت، یاخود یۆنانی، ئەو پرسە بۆ ناكۆكییەكانی ئایندەی هەردوو دوورگە زۆر ئاڵۆزە، لایەنی توركی داوای جیابوونەوە لە نیقۆسیا دەكات، ئەویش هەر هەنگاوێك بۆ جیابوونەوە بێت رەتیدەكاتەوە، لەبەرانبەردا پاڵپشتی جۆرێك لە فیدراڵیەت بۆ بەشی باكوور دەكات، لە بەرانبەردا پێویستە توركیا و سووریا لەگەڵ لوبنان گفتوگۆ بكەن، كە دەخوازێت بە هەماهەنگی لەگەڵ سووریا سنوورە ئاوییەكانی دیاری بكات.

لە دووەم رۆژی دیاریكردنی جۆزۆف عۆن، بە سەرۆكی لوبنان، نیكۆس كریستۆدۆلیدس، سەرۆكی قوبرس سەردانی تەرابلسی كرد، یەكێك لەو دۆسیانەی كە سەرۆكی قوبرس باسی كردووە، لەپاڵ چەندین دۆسیەی دیكە دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانە.

كۆلۆریۆتیس ناكۆكییە شاراوەكانی نێوان توركیا و میسریشی لەسەر سنوورە دەریاییەكان لەبیر نەكردووە، چونكە پێیوایە دۆسیەی دیاریكردنی سنوورە دەریایەكانی سووریا و توركیا لە سایەی گۆڕانكارییە سیاسییەكانی سووریا لە ماوەیەكی نزیك چارەسەر ناكرێت.

بۆچی ئێستا؟

دوای دوو ساڵ لە هەڵگیرسانی شۆڕشی سووریا رەبا حەسری، پسپۆڕ و شارەزا لە بواری وزە لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بابەتێكی شیكاری لەسەر ئەو ماوەیە نووسی كە نزیكە ئێستا بێتەدی.

كێشەی قوبرس ناكۆكییەكانی قووڵتر كردۆتەوە

نووسینەكەی حەسری لە ناوەندی لێكۆڵینەوەی "كارینگی" بڵاوكراوتەەوە كە دەڵێت، لەوانەیە سووریا لە رۆژهەڵاتی ناوەراست نەبێتە بەرهەمهێنەری سەرەكی نەوت یاخود گاز، بەڵام ئەگەر هەیە ئەنجامەكانی ئەو راپەڕینە لە داهاتوو نەخشەی هەرێمی وزە دیاری دەكات.

نووسەر لە بابەتەكەی دەڵێت، "پێگەی جوگرافی سووریا توانای ئەوەی هەیە رێگە بۆ وڵاتە بێ كەناراوەكان هەیە، كە بەدوای بازاڕەكانی بەرهەمی هایدرۆكاربۆنی دەگەڕێن، ئەو پێگەی سووریا دەرفەتێكی دیكە بۆ ئەو وڵاتە دەرەخسێنێت كە هەوڵی گەیشتن بە ئەوروپا دەدەن بە بێئەوەی پێویستیان بەوە بێت بە خاكی توركیا تێپەڕن."

كەریم جوندی نووسینێكی لە (2024/12/17) لە"چام هاوس" بڵاوكردۆتەوە، تێێدا ئاماژە بە لێكەوتەوكانی نەك لەسەر ئاستی ناوەخۆی، بەڵام لەسەر ئەو ناوچەیەش لە ناژمێردرێت. 

تێیدا ئاماژەی بەوە كردووە، دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی نێوان توركیا و سووریا دەرفەتێكی یەكلاكەرەوە  بە توركیا دەبەخشێت، حكومەتی نوێی سووریاش ئامادەیی زیاتری تێدایە دان بە خواستەكانی توركیا دابنێت لە ناوچە ئابوورییەكانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوەش وادەكات هەڵوێستی ئەنقەرە لە ململانێكانی لەگەڵ قوبرس و یۆنان بەهێزتر بكات.

چام هاوس ئاماژە بەوەش دەكات، خواستەكانی توركیا و خواستەكانی كۆماری باكووری قوبریس دەگرێتەوە، كە وڵاتێكە بۆتە ئەمری واقیع و تەنیا توركیاش دانی پێداناوە.

دەرفەتێك 

دەرفەتەكان لەبەردەم توركیا و خواستەكانی لە لوتكەی وزە لە مانگی (11)ی ساڵی رابردوو لە ئیستەنبۆڵ بەرزبۆوە، ئەو لووتكەیە میوانداری بەرپرسانی توركیا و وەزیرانی بەرهەمهێنی گازی ئازەربایجان و لیبیا و ئۆزبەكستانی كرد، لەپاڵ نوێنەرانی وەك و جۆرجیا و هاوردەكاران لە ئەورپای رۆژهەڵات كرد.

ئەو دیدەی ئەنقەرە خۆی لەوە بەرجەستە دەكات، كە توركیا وەك خاڵی سەرەكی پەڕینەوە دەبێت لەنێوان وڵاتانی بەرهەمهێنەری گاز لە رۆژهەڵات و باشوور و بازاڕەكان بۆ رۆژئاوا دەبێت. بابەتكەی چام واس دەڵێت، ژێرخانی سەرەكی ئێستا بۆ وزە بنەمایەكی باشە بۆ ئەو تموحانەی توركیا.

بابەتەكەی چام هاوس راكێشانی هێڵەكانی گازی سرووشتی لە رێگەی ئەنادۆڵەوە روون دەكاتەوە، كە بەشێكی لە رێڕەوی گازی باشوور گازی ئازەربایجان بۆ ئەوروپا دەگوازێتەوە، بەكردەیی توركیای وەك وڵاتێكی گونجاو بۆ پەڕێنەوە سەلماندووە.

توركیا خاوەنی حەوت هێڵی گازە و پێنج وێستگەی گازی سروشتی شل و سێ یەكەی هەڵگرتن دوو یەكەی هەڵگرتنی ژێر زەوی، ئەوە جگە لەوەی توانایەكی گەورەی لە هێنان و بەكارهێنانی گاز لە بواری بازرگانی هەیە.سەبارەت بە سووریایش وڵاتێكی نوێی جێگیر، دۆخێك دەرەخسێنێت بۆ توریكا سوود لەو توانایانەی وەربگرێت.

كەریم جوندی باس لەوەش دەكات، لە میانەی راكێشانی هێڵەكانی گاز بۆ رۆژئاوا لە سوریا و پەیوەندی تۆڕی هێڵەكانی عەرەبی، كە (سوریا و ئوردن و میسر) پێكەوە دەبەستێتەوە، توركیا دەتوانێت ببێتە رێگەیەك بۆ بەرهێنەرانی وەك ئیسرائیل و میسر، لە رووی بازرگانییەوە بۆ بازاڕەكانی ئەوروپا بەراورد بە رێگە جێگرەوەكانی ئێستا بۆ گازی شل سوودی زۆر زیاترە.

ئەو نووسەر پێیوایە ئەو رێگەیە بۆی هەیە ببێتە ئالەنگەریەكی كردەیی لەبەردەم كۆڕبەندی گازی رۆژهەڵاتی ناوەند، كە پێكهاتووە، لە "میسر و ئیسرائیل و یۆنان و قوبرس و فەڵەستین و ئوردن و ئیتاڵیا و فەرەنسا."

چارەنووسی كورد لە سووریای نوێ چییە؟

پڕۆژەی راكێشانی هێڵی رۆژهەڵاتی ناوەند، كە سەر بە كۆڕبەندی گازی رۆژهەڵاتی ناوەندە، گێرۆدەی سوودی دارایی و تەكنیكی بووە، ئەو هێڵە (1900) كیلۆمەترییە كە ئیسرائیل و قوبرس و یۆنان پێكەوە دەبەستێتەوە تەنیا كەمێك چووە پێش، پاشان بە كشانەوەی ئەمەریكا لە پاڵپشتی لە (2022) زەبرێكی كوشندەی بەركەوت.

بەگوێرەی نووسسنەكەی چام هاوس بۆیە رێگەی وشكانی بە سووریا بۆ ئەو ژێرخانەی كە لە توركیا هەیە، جێگروەیەكی كورتتر و سادەترە، لەلایەنی تەكنیكیشەوە لەرووی تێچوونەوە كاراتریشە.ئەوە دەرفەتێك بۆ ئایندەی لوبنانیش دەرەخسێنێت، كە بەم دواییە لە ناوچە دەرییەكان دەستی بەگەڕان كردووە، پێویستی بە ژێرخانی تایبەتە بۆ رەوانە كردن.

یاری هێڵەكان

ناوەندی بیگین ــ سادات بۆ لێكۆڵینەوەی ستراتیژیی ئیسرائیلی "ناوەندی بیسا" ئاماژە بەوە دەكات سەرەڕای ئەوەی لە پێشوو باسمان كرد، سەقامگیری سووریا دەبێتە هۆی بەگەڕخستنەوەی ئەو هێڵانەی ماوەیەكی زۆرە لە كاركەوتوون كە كێڵگە گازییەكانی قەتەری لە رێگەی سعوودیە و ئوردن و سووریاوە بە توركیا دەبەستێتەوە.

هەروەك ئاژانسی ئەنادۆڵی توركی رۆژێك دوای روخاندنی بەشار ئەسەد، ئاماژەی بە خشتەی دیاریكردنی سوودە بەدەستهاتووەكانی تایبەت بە توركیا كردبوو.

ناوەندی لێكۆڵینەوەی ئیسرائیلیش نەخشەی هێڵیەكانی دیكەی وزەی بڵاوكردبۆوە، كە بە توركیا تێدەپەڕن.

ئەو ناوەندە ئیسرائیلییە روونی كردۆتەوە، كە كەوتنی بەشار ئەسەد لە سووریا بۆتە هۆی زیندووكردنەوەی پلانی ئەنقەرە بۆ راكێشانی هێڵەكانی نەوت و گاز بەنا خاكی توركیا و گۆڕینی بۆ رێڕەوی وزەی هەرێمی بۆ وڵاتانی دراوسێ.

ناوەندی بیسا پێیوایە، بەشێكی ئەو پلانە بۆی هەیە رێگەیەكی وشكانی گونجاوتر بۆ رەوانەكردنی وزە بۆ ئەوروپا بەرێگەی توركیاوە دەستبەر بكات، كە ئەوەش دەبێتە درووستبوونی ئاڵنگەری بۆ خواستە هاوشێوەكانی ئیسرائیل.

لەرووی یاساییەوە ئیدارەی ئێستای سووریا ناتوانێت رێككەوتنی ئاوی واژۆ بكات

سەرەڕای ئەوەی ئیسرائیل خوای دەرفەتی دیكەیە بۆ رەوانەكردنی گازی سرووشتی بۆ بازاڕە نوێكان لە رێگەی هێڵەكانی گواستنەوە، بەڵام مەترسی پاشەكشەی پەیوەندییەكانی ئیسرائیل لەگەڵ قوبرس و یۆنانیش هەیە. ناوەندی بیسا پێشنیار دەكات، كە پێویستە ئیسرائیل چاودێری "یاری هێڵەكان" لە سووریا بكات و بۆ ئەوەی رێگری لە تێپەڕی دەرفەتە ئابوورییە نوێكان بكات بەبێ قۆستنەوەی خۆی.

ئەنقەرە بە هیوای چییە؟

مەحموود عەلووش لێكۆڵەر لە كاروباری توركیا دەڵێت، بەپشتبەستن بەو واقیعەی كە لە سووریا هەیە، ناكرێت تەسوری رێككەوتنی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان لە ماوەیەكی نزیك لەگەڵ توركیا بكەین، ئەوەی توركیا هیواخوازە ئەوەیە لە كۆتایی ئەو رێككەوتنە لەگەڵ حكومەتێكی سەقامگیر و درێژمەودا لەگەڵ دیمەشق بكات كە هاوكار بێت بۆ دامەزراندنی پەیوەندییە ستراتیژییەكان لەگەڵ، لە حاڵەتی رێككەوتنی نێوان ئەو دوو وڵاتە، شوێنەواری گەورەی لەسەر ململانێ جیۆسیاسیەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەند دەبێت، لە لایەكی دیكەشەوە هەڵوێستی توركیا لەو هاوكێشەیە بەهێز دەكات و هەڵوێستی لایەنەكانی دیكەی ململانێ لاواز دەكات بەتایبەت قوبرسی باشوور و یۆنان.

سەبارەت بە میسریش لە چەند رۆژی رابردوو هیچ لێدوانێكی لەسەر ئەو پرسەی ئەنقەرە وروژاندوویەتی نەبوو، لەبەرانلبەردا هەریەك لە یۆنان و قوبرس لێدوانیان لەسەر ئەو پلانەی توركیا هەبوو بە رەهایی رەتیان كردەوە. عەلووش روونی دەكاتەوە، هەنگاوی دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكانی نێوان توركیا و سووریا وڵاتی وەك میسر و ئیسرائیل تووشی دڵەڕاوكێ دەكات، چونكە بەرەوپێشچوونێكی توركیا لەو هاوكێشەیە كاریگەری لەسەر پێگەی لایەنەكانی دیكە دەبێت لەو ململانێیە.

تۆمای دۆنیل دەڵێت، لە كاتێدا چەندین دەرفەت و ئەگەر و سیناریۆی دیكە لە ئابوور ئاسۆی زنجیرەیەك دەركەوتوون، یەكێك لەو بەربەستانە هەر رێككەوتنێكی دوولایەنە لەگەڵ حكومەتی كاتی سووریا لەلایەن توركیا یۆنان و قوبرس و یەكێتی ئەوروپاو لەوانەشە ئیسرائیلیش دژی بوەستنەوە. 

دژ بە توركیا میسر بێدەنگی هەڵدەبژێرێت

لە لایەكی دیكەشەوە لە پێناو بونیادنانەوەی هێڵەكانی كە تێچووی زۆری هەیە كە رۆژهەڵاتی دەریای ناوەن پێویستییەتی، ئەوەش پێویستی بە گرەنتی ئەمنی هەیە لای كەمی بۆ (25) ساڵ بۆ وەبەرهێنانەكان.

ئۆدونێڵ پێشنیارزی ئەوە دەكات، كە بۆیە ئەو ستراتیژیانەی پەیوەست بە رێككەوتنە دوولایەنەكان كە ناكۆكی لەسەر دیاریكردنی سنوورە دەرییەكان هەیە نابێتە چارەسەر، چارەسەر بە ئاراستەی بەستنی "كۆنفراسێكی فرەلایەنە" هەموو لایەكان لەسەر دیاریكردنی سنوورە ئاوییەكان رێككەونة بەتایبەت پەیوەست بە بەكارهێنانی سەرچاوەكانی نەوت گاز.

ئەو كۆنفراسە دەتوانێت ئارامی جیۆسیاسی بۆ وەبەرهێنان لە هێڵەكان دابن بكات، كە لایەنە كاراكانی هەرێمی و توركیا لەپێناو ئاسایشی وزەی هەموو لایەنەكان پێویستی پێیەتی.

ئەگەر رێككەوتنی ئەنقەرە و دیمەشق واژۆ كرا

ئۆدونێل دەڵێت، ئەگەر هەیە ئەنقەرە و دیمەشق ئەو رێككەوتنە بكەن، بەڵام من پێموایە تەنیا ئەمەریكا دەتوانێت نێوەندگیری لە رێككەوتنی ناوچەیی بۆ هێڵەكانی بەرەو ئەوروپا بكات، ئەو رێككەوتنە لەوانەیە ببێتە هۆی گواستنەوەی گازی ئەو ناوچەیە سەرەتا بۆ توركیا و پاشان بۆ ئەوروپا وەك ئەردۆغان دەیخوازێت، لەگەڵ ئەوەش ئەگەر هەیە ئەمەریكا داوای سازش لە توركیا بكات، وەك پێشكەشكردنی هاوكاری زیاتر بە ئۆكراینا و كەمكردنەوەی مامەڵە لەگەڵ توركیا، یاخود رەزامەند بێت لە نزیكبوونەوە لەگەڵ ئیسرائیل.

لێكۆڵەرە یۆنانییەكەش جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، كە ئەگەر توركیا و سووریا بگەنە لێكتێگەیشتنی دوولایەنە، نیقۆسیا و ئەسینا رەتی دەكەنەوە، ئەوەش وا دەكات ئەو رێككەوتنە دەبێتە مایەی جێبەجێ كردن، ئەوەش بە پشتبەستن بە روداوە هاوشێوەكانی پێشووە، بۆ نموونە كاتێك بەلجیكا و هۆڵندا لە شەستەكان رێككەوتنێكیان لەسەر ناوچەیەك واژۆ كرد، كە ئەڵمانیا بانگەشەی خاوەندارییەتی دەكرد، دادگای نێودەوڵەتی بڕیاری دا ئەڵمانیا پاند ناكرێت بەو رێككەوتنە، ئەوەش وایكرد ئەڵمانیا رێككەوتنەكە رەت بكاتەوە.

لە بەشێكی دیكەی قسەكانیشی دەڵێت، "ئەوەی پێویستە لە رۆژهەڵاتی ناوەند رووبدات، ئەوەیە كە قوبرس و یۆنان و توركیا بە خواستێكی سیاسی لەپێناو گەیشتن بە چارەسەری كۆتایی پرسی قوبرس لەسەر مێزی گفتوگۆ دابنیشن، لەدوای ئەوە هەموو وڵاتە پەیوەندیدارەكان یەكبگرن بۆ دیاریكردنی كۆتایی سنوورە ئاوییەكانی ئەو ناوچەیە.

رێككەوتنی سێ لایەنە ترس لای ئیسرائیل درووست دەكات

لەبەرانبەردا سەرەڕای ئەو بەربەستانەش رێككەوتنەكە واژۆكرا، ئەوا دەبێتە هاوپەیمانییەكی ستراتیژی گرنگی نێوان ئەنقەرە و دیمەشق، ئەوەش رەنگدانەوەی لەسەر هەماهەنگی سەربازیی هەردوو وڵات دەبێت، رێگە بۆ توركیا دەكاتەوە بنكەی هەمیشەیی سەربازیی لە سووریا هەبێت، وەك قەتەر و لیبیا.

ئەو رێككەوتنە درێژ دەبێتەوە بۆ هاوپەیمانیەكی گەورەتر كە ئازەربایجان و توركیا و سووریا ، ئەوەش وادەكات ئیسرائیل بە چاوی ینگەرایی و گومانەوە سەیری بكات.

قەبارەی سامانی ئەو ناوچەیە

 بە زمانی ژمارە، بەرهەمی گاز لە سووریا لە (2010) گەیشتە ئەوەی پێداویستی ناوخۆیی پڕبكاتەوە و بەشێكی كەمیش بۆ دەرەوە رەوانە بكات، سەبارەت بە نەوتیش بەرهەمی لە (3010) رۆژانە گەیشتە نزیكەی (400) هەزار بەرمیل، ئەو ژمارەیە بەراورد بە بەرهەمی وڵاتی دیكە سنووردارە، بەڵام ژمارەكان لە دۆڵێك و پێگەكە لە دۆڵێكی دیكەیە.

كۆلۆریۆس دەشڵێت، "بەهۆی پێگەی بەهێزی جوگرافی سووریا رۆڵی گرنگ لە كەرتی وزە دەبینێت، ئاوەكانی سووریا رێڕەوێكی زیندوون بۆ گواستنەوەی گازی میسری بە رێگەی بۆڕییەكان بۆ سووریا پاشان بۆ توركیا لەوێوە بۆ ئەوروپا."

هەروەك گفتوگۆكانی نێوان توركیا و ئیسرائیل بۆ كاراكردنەوەی هێڵەكانی گازی ژێر ئاو بەرەو خاكی توركیا هەبوو، ئەوەش واتا تێپەڕینی ئەو هێڵانە بە ئاوەكانی سووریا.

ئەو لێكۆڵەرە ئاماژە بەوەش دەكات، كە پڕۆژەی گواستنەوەی گازی قەتەری بۆ توركیا بە رێگەی بۆڕییەكان تاوەكوو ئێستا ئەگەری جێبەجێكردنی هەیە، بەوەش سووریا دەبێتە رێڕەوێكی گرەنتیكراو بۆ ئەو پڕۆژەیە.

بەڵام مەحموود عەلووش پێیوایە، دڵەڕاوكێیەكی گەورە لەلای وڵاتانی سەر دەریای ناوەند هەیە، كە پەیوەندییەكانی توركیا و سووریا و لێكەوتەكانی لەسەر هاوكێشەی هێز لە رۆژهەڵاتی ناوەند هەبێت، لێرەوە دەتوانین بڵێین، كە قۆناغێكی نوێ هاتۆتە ئاراوە، ململانێكیان دووبارە لەسەر سامانی رۆژهەڵاتی ناوەند دەست پێدەكاتەوە. 

سەرچاوە: ماڵپەڕی حوڕە

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین