Nuce Logo

زارەکانی زمانی کوردی لە شیعری کلاسیک: 

زمان بریتییە لەم ئەندامەی ناو دەم، کە مرۆڤ بە هۆیەوە دەتوانێ بۆچوون و پەیامەکانی خۆی پێ دەرببڕێت، هەڵبەتە یەکێک لەم بیرۆکانەی لە دەمی باسکردنی زمان دێتە زەینمانەوە، ڕەنگدانەوەی زمانە لەناو کەلەپووری کوردی، کە ئەمەیش زێتر لایەنی فەرهەنگی زمان دەگرێتەوە. لە کۆندا بەکارهێنانی فەرهەنگی زمانێک؛ لە ڕێگای ئەدەبەوە بووە، کە ئەویش سەرەتا بە ئەدەبی فۆلکلۆر دەستپێدەکا و پاشان شێوەکانی قوتابخانە ئەدەبییەکان دێتە ئاراوە، هەڵبەت ئەم قوتابخانانە لەگەڵ قوتابخانەی ئەدەبی ئەوڕوپی جیاوازن، چونکە قوتابخانەی ئەدەبیی ئەوڕوپی، بە پاشخانی فەلسەفەیەکی تایبەتەوە بەستراوە، کە تەنیا لەناو ئەدەب دەرناکەوێ بەڵکو، لە هەموو بوارە ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتییەکانەوە سەر هەڵدەدا. کەچی بۆ نموونە قۆناغی کلاسیک لە ئەدەبیی کلاسیکی کوردیمان چەند یاسایەک دەگرێتەوە کە تەنیا بۆ نووسینی شیعر پشتی پێ بەستراوە، لەم ڕووەوە ئەدەبی کلاسیکی کوردی چونکە یەکەمین قۆناغی ئەدەبییە کە بە گرنگییەوە کاری لەسەر زمان کردبێ و بە  پێشڕەوی ئەم کاروانە دادەندرێ کە پشت بە زارێکی دیاریکراوی زمانی کوردی دەبەستێ، بۆ نموونە: (مەلای جزیری و ئەحمەدی خانی) زاری کرمانجیی سەروویان بۆ دەقی ئەدەبی بەکار‌هێنا، پاشان لەناو زاری گۆران (مەولەوی، بێسارانی، وەلی دێوانە) ئەو زارەیان هەڵبژاردووە. لە زاری کرمانجیی ناوەڕاستیش شاعیرانی وەک: (نالی، سالم، کوردی، حەمدی، مەحوی، وەفایی...تاد.) جێ پەنجەیان لەناو ئەم زارەدا دیارە. هەروەها (بابەتاهیری هەمەدانی ٩٣٨-١٠١٠ز) شیعرەکانی ((بە‌ زاراوە‌ی لوڕی پە‌تی سادە‌ مانایە‌كی بە‌رزی دە‌ربڕیوە‌. بابە‌ تایە‌ر بە‌دوای وشە‌كاری و شێوازی بە‌تین و وشە‌ی گران نە‌گە‌ڕاوە‌، بە‌ڵكو ھۆنراوە‌كانی بە‌ قاڵبی (چوارین) داڕشتووە‌.))[1]

زمانی کوردی لە شیعری (نالی)دا: 

لێرەوە باس لەم لایەنانە دەکەین کە نالی وەک هۆکارێک بۆ پاراستنی زمانی کوردی پشتی پێ بەستووە، هەرچەندە  وێنەی شیعری و خەیاڵبازی بەلای شاعیرانی کلاسیکەوە لە داڕشتنی پەیام گرنگترە؛ چونکە ڕەخنەگران ((ئەوەندەی لە شیعری کلاسیکی کوردیدا پەیام دەبینن، زمانیان نایەتە بەرچاو، ئەوەندەی بە دوای مانا دەگەڕێن شوێنپێی لەفز هەڵناگرن))[2] بەڵام وەک کەرەستەی دەربڕینیش بێت، نالی گرنگی زۆر بەو زمانە داوە کە پێی نووسیوە، جەنگی زمان یەکێکی ترە لەو جەنگانەی وڵاتانی زلهێز بۆ وڵاتە بچووک و بێ دەسەڵاتەکان بە ڕەوای دەبینن، بۆیە بۆ زمانی کوردی خامەیەکی وەک نالی پێویست بووە چونکە ((بەکارهێنانی زمانی کوردی لەم ئاستەدا کە نالی بەکاری هێناوە و وەلانانی زمانە باوەکانی دیکە ئەوەندەی دامەزراندنی دەوڵەتێکی سەربەخۆ بۆ نەتەوەیەکی بێ دەوڵەت، دژوار و تاقەتپڕووکێن بووە))[3]بەڵام لەبەر ئەو گەنگەشەیەی ئەوکات دەربارەی زمانی کوردی باو بوو، کە گوایە زمانی کوردی توانای دەربڕینی واتای بەهێز و قووڵی دەربڕینی نییە، بۆیە هەستی بەرپرسیارییانەی نالی و برەوی زێدەتری دەروون وایان کرد شانی بەبەر ئەو ئەرکە ئەستەمە بدات و بە کوردی نووسینی نالی تاوەکوو ئێستاش درێژەی هەیە، دروستە وشەی زمانی تر لە شیعری نالیدا دەبینین، دروستە نالی پەیڕەوی لە کێشی عەڕووزی عەڕەبی کردووە، بەڵام هەموو ئەوانەی باسکران لەلای نالی بە گۆڕانێکی تەواو تێپەڕیون، بە کوردیکراون، وشەی عەڕەبی و فارسی بە شێوەی ڕستەسازی زمانی کوردی داڕێژراونەتەوە، وەک دەڵێ: 

گێل ئەگەر تورکی، تەعال ئەر عەڕەبی

بێ ئەگەر کوردی، ئەگەر فورسی بیا[4]

دەبینین وشەکانی (گێل، تەعال، بیا)، بە جۆرێک هێنراون و بەکارهاتوون شێوەیان لەگەڵ وشە کوردییەکان جیاوازی نییە، هەروەها تەکنیکی خوێندنەوەیان لەگەڵ شەویلگەی مرۆڤی کورد دێتەوە، کە کوردێک ئەم شیعرە بخوێنێتەوە پێویست ناکات وشە فارسییەکان وەکوو، فارسێک دەربڕێت، یا وشە عەڕەبییەکان وەکوو عەڕەبێک دەربڕێ، نالی بە جۆرێک هێناویەتی لە دەمی خوێندنەوەیاندا بەربەست نەیەتە ڕێی خوێنەر. پشتگیری نالی بۆ بەکارهێنانی زمانی کوردی جۆرێک لە بێباکی پێوە دیارە، وەک دەڵێ: 

کەس بە ئاڵفازم نەڵێ خۆ کوردییە، خۆ کردییە

هەرکەسێ نادان نەبێ خۆی تالیبی مەعنا دەکا[5]

ئێمە لە دەلالەتەکانی ئەم دێڕە بەم جۆرە لێکدانەوەی بۆ دەکەین: پێمان وایە نالی بەرلەوەی ڕەخنەی بەکارهێنانی ئەم زمانەی لێ بگیرێ، خۆی بە زمانێکی هەڕەشەئامێز دەنووسێ: (کەس بە ئەڵفازم نەڵێ) واتا: من ئەوە زمانی کوردیم هەڵبژارد تا هەستەکانمی پێ دەرببڕم، کەس لێم ڕاست نەبێتەوە بڵێ: بۆچی هەڵتبژاردووە، ئەوکات منیش دەڵێم: نادان ئەو کەسەیە لە واتای دێرەکان خۆ دەبوێرێ و دێت بیری لەو کەرەستەیە چڕ دەکاتەوە کە ئەم واتایەی پێ نووسراوە. هەڵبەتە دەتوانین بڵێین: نالی هێندە بێباکانە زمانی کوردی بەکارهێناوە، دڵنیا بووە لەوەی هەر واتایەکی بیهەوێ دەتوانێ بەم زمانە دەریببڕێ، بۆیە بێباکانە لەبەردەم خوێنەران دەڵێ: (هەرکەسێ نادان نەبێ) واتا ئەوەی دەیهەوێ لە واتا وردبێتەوە و گرنگی پێ بدات، ئەوە شیعرەکانم با بیخوێنێتەوە، لێ ئەوەی جگە لە واتا دەست لە بیروباوەڕی من وەردەدات کە بۆچی زمانێکی وا و کێشێکی وام هەڵبژاردووە، من بە شایانی ئەوەی نازانم شیعرەکانی خۆمی بخەمە بەردەم. 

کێشی عەڕووز لە شیعری (نالی)دا:

کێش یەکێکە لە بنەما سەرەکییەکانی نووسین لە شیعری کلاسیکی کوردیدا شاعیر دوای ئاشنابوون و شارەزایی لە کێشی عەڕووز جا دەستی داوەتە نووسین، بەڵام وەک گوتمان شاعیرانی کورد ئەم جۆرە کێشانەیان بەکارهێناوە کە لەگەڵ دەربڕین و شەویلگەی زمانی کوردی دەگونجێ چونکە ((هەندێ کێش لە عەرەبیدا بە زۆری بەکارهاتوون کەچی لە کوردیدا زۆر کەم و بە دەگمەن بەکارهاتوون، وەک: تەویل و مەدید و وافیر و موقتەزەب مونسەریح و... کەچی هەندێ کێشی هەندێ کێشی تر لە عەرەبیدا کەم بەکارهاتوون کەچی لە کوردیدا زۆر بەکارهاتوون، وەک: هەزەج و موزاریع و موجتەس.))[6] دەبینین ئەم جۆرە کێشانەی لە کوردیدا باون و زۆر بەکارهاتوون،  لە دیوانی نالی لایان زۆر لێ کراوەتەوە، بێگومان ئەویش بەهۆی ئەم گونجانەوە بووە، کە نالی بۆ زمانی کوردی ڕەوا دیوە، بۆ نموونە (عەزیز گەردی) لە کتێبی (ڕابەری کێشی شیعری کلاسیکی کوردی) کێشە بەکارهاتووەکانی لە دیوانی نالیدا بەم جۆرە پۆلێن کردووە: ((سەرجەمی هۆنراوەکانی هەزەج= ١٦+٥+٥+٢٨+٦+٧=٦٧))[7] هەروەها لە بارەی کێشی ڕەمەڵەوە لە دیوانی نالی دەڵێ: ((سەرجەمی هۆنراوەکانی ڕەمەل=٣+١٩+١+١+٩+١+٣+٢+١+٢=٤٢))[8] ئاشکرایە کێشی هەزەج کە کێشێکی تاڕادەیەک ڕوو ڵی لادراوە لە شیعری عەڕەبیدا، لە شیعری کوردیدا بە گشتی و شیعری نالی بە تایبەتی گرنگی زۆر پێ دراوە، ((ڕەنگە هۆی بڵاویشی لە کوردیدا ئەوەبێ لەگەڵ خەسیەتی دەنگیی زمانی کوردیدا دەگونجێ. (د. ئیحسان فوئاد) لە بارەی بڵاوەیی ئەم کێشەوە دەڵێ: (بەتایبەتی کێشی هەزەج زۆرتر دەگونجێ لەگەڵ خەسایسی فۆنەتیکی زمانی کوردیدا) بیماریش لەبارەی هەزەجەوە دەڵێ: (کێشەکە چونکە گورج و سووک و بە ئاهەنگە پەسەندکراوە و شاعیران زۆر بەکاریان هێناوە) ئینجا دەڵێ: (بەڵام ئەم کێشە ساف و ئاهەنگدارە کە لە دووبارەکردنەوەی (مفاعیلن- بڕگەیەکی کورت و شی بڕگەی درێژ – پێکهاتووە لەگەڵ زەوقی گۆرانیی ویستی کوردیدا گونجاوە))[9]

بەم پێیە کێش و زمانی شیعرەکانی نالی لە هەستی بەرپرسیارییانەی نالییەوە سەرچاوە دەگرێ، کە بێگومان کورداندن لەلای نالی جەنگێکی زمانی ئەوتۆ بووە کە دواجار بووە هۆی گۆڕغەریب بوونی. 

[1]- https://zaniary.com/blog/604bd6f955b73#h4

[2] - یەعقووبی، عەبدولخالق (٢٠٢١) نالی ئاشنای سیڕری قەڵەم، چاپی یەکەم، سلێمانی، چاپخانەی ئەڵوەن.

[3] - مەحموودزادە، ڕەهبەر (٢٠٢٠) ئافاقی شیعری نالی، چاپی یەکەم، سنە، دەزگای مادیار. 

[4] - مودەڕیس، عەبدولکەریم (١٩٨٥) دیوانی نالی، چاپی دووەم، چاپخانەی سەڵاحەدینی ئەیوبی، تاران.

[5] - مودەڕیس، عەبدولکەریم (١٩٨٥) دیوانی نالی، چاپی دووەم، چاپخانەی سەڵاحەدینی ئەیوبی، تاران.

[6] - گەردی، عەزیز (١٩٩٩) کێشی شیعری کلاسیکی کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری هەولێر.

[7] - گەردی، عەزیز (٢٠١٣) ڕابەری کێشی شیعری کلاسیکی کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی سامرند، پیرانشار. 

[8] - گەردی، عەزیز (٢٠١٣) ڕابەری کێشی شیعری کلاسیکی کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی سامرند، پیرانشار. 

[9] - گەردی، عەزیز (١٩٩٩) کێشی شیعری کلاسیکی کوردی، چاپی یەکەم، چاپخانەی وەزارەتی ڕۆشنبیری هەولێر.