Nuce Logo

تۆماس فریدمان

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

هێرشی ئیسرائیل بۆ سەر ئێران، كە ژێرخانی ئەتۆمی ئەو وڵاتەی كردۆتە ئامانج، چووە پاڵ لیستی ئەو جەنگە یەكلاكەرەوانەی  داڕشتنەوەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستیان گۆڕی،  كە لە ساڵانی جەنگی دووەم و (1956 و 1967 و 1973 و 1982 و 2023 و ئێستاش 2025) دەستی پێكردووە.

هێشتا زۆر زووە بۆ زانینی لێكەوتەكانی، ئەو هێرشانەی ئێستا روودەدەن كۆتاییەكەی جۆرجۆرە، بە جۆرێك قورسە قسە لەسەر یاری نەتەوەكان لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بكەین، كە لە داهاتوو بە كردەیی ئەو ململانێیەی ئێستای ئێران و ئیسرائیل لە (2025) دەستی پێكردووە دەگۆڕێت، هەموو ئەوەی بتوانم بیڵێم:

 یەكەم، ئێستا دوو ئەگەر هەیە، ئەگەرێكی ئەرێنی دوور، كە بریتییە لەوەی ئەو ململانێیە لە جووڵاندنی هەندێك پوولی دۆمینە دەستی پێكردووە، بۆ كۆتاییهێنان بە گۆڕانكاری لە سیستەمی ئێستای ئێران، پاشانیش دامەزراندنی دەسەڵاتێكی نوێی زیاتر بەلای عەلمانیەتەوە بێت، ئەگەری نەرێنی دووەم، ئەوەیە ئاگری ئەو ململانێیە هەموو ناوچەكە بگرێتەوە، ئەمەریكا قوت بدات، هەردوو ئەگەرەكەش لەوانەیە رووبدەن.

دووەم: تەكنەلۆژیای گەورە، كە دەمەوێت ئەوە بخەمەڕوو ئەگەر ئیسرائیل وێستگەتۆمییەكانی هاوشێوەی نەتز لە قووڵایی ژێر زەویی بكاتە ئامانج، دەبێتە هۆی شۆكێك لە كرۆكی ئامێرە سەرەكییەكان كە بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم بەكاردێت، كاركردن ئەگەر بۆ ماوەیەكی كەمیش بێت رادەگرێت، ئەگەر گریمانەی ئەوەش بكەین، لای كەمی ئەو گورزەی ئیسرائیل لەناو وێستگەكانی سەر زەوی بێت ئەوا كارەكانی سست دەكات. گوتەبێژی سوپای ئیسرائیش دەڵێت، تەلئەبیب زیانی گەورەی بە نەتنز گەیاندووە، كە گەورەترین وێستگەی پیتاندنی یۆرانیۆمە لە ئێران، بەڵام كەمترین رووناكی لەسەر وێستگەی فۆردۆ بۆ پیتاندن هەیە كە ئایا هیچ كاریگەرییەكی لەسەر درووست بووە.

ئەگەر ئیسرائیل لە زیانگەیاندن بە پڕۆژەی ئەتۆمی ئێران سەركەوتوو بوو زیانی پێویستی بۆ پاشەكشە پێگەیاند كە لای كەمی بە شێوەی كاتی چالاكی پیتاندنی راگرت، ئەوە دەستكەوتێكی گرنگی سەربازییە بۆی و دەبێتە پاساوی هەموو ئەو هێرشانەی چەند رۆژی رابردوو.

سێیەم: ئەوەی مایەی بایەخەمە بە ئەندازەی ئەو كاریگەرەیە، لەو ململانێیەی ئەو ناوچەیە بەتایبەت پەیوەستە بە هەژموونی ئێرانی كۆن بەسەر عێراق و لوبنان و سووریا و یەمەنە، كە درووستكردنی گرووپی چەكداری ناوخۆیی و چەكداركردنیان بوو بۆ ئەوەی بە ناڕاستەوخۆ كۆنتڕۆڵی ئەو وڵاتانە بكات، گرەنتی ئەوە بكات، كە ئەو وڵاتانە دەسەڵاتیان بە ئاراستەی یەكدەنگی بەرەو لایەنگری رۆژئاوا ناڕۆن.

دەستبەردانی ئێران لەو سیستەمانە، بەو بڕیارەی بنیامین ناتەنیاهۆ، سەرۆك وەزیرانی ئیسرائیل بە لێدانی حزبوڵڵا دەستی پێكرد، بەرهەمەكەی لە لوبنان و سووریا بوو، كە دوو سەركردەی نوێ دەسەڵاتیان گرتۆتەدەست بڕوایان بە فرەیی هەیە، بەڵام بەداخەوە تاوەكوو ئێستا ئەو دوو وڵاتە دۆخیان خراپە، بەڵام هیوایەكیشیان هەیە، سەبارەت بە عێراق، پێشتر بوونی نەبوو، دەرچوونیان هەژموونی ئێران ناوبانگێكی گەورەی جەماوەری پەیدا كردووە.

چوارم: ئەوەی هەمیشە منی لە بەرانبەر ناتەنیاهۆ تووشی شۆك كردووە، ئەو زیرەكییە ستراتیژییەتی كە بە پێیەی یاریكەرێكە لەسەر گۆڕەپانی هەرێمی، بەڵام لە ستراتیژییەتی ناوخۆیەتی لە بەرەنگاربوونەوەی فەڵەستینییەكان دەستەوەستانە.بەو پێیەی كە یاریكەرێكی هەرێمیە و عەقڵێكی هەیە بەربەستە ئایدۆلۆژی و سیاسییەكان رێگری بۆ درووست ناكەن، بەڵام بەو پێیەی یاركەرێكی ناوخۆییە لە غەزە بۆ نموونە بڕیارەكانی ناكەوێتە ژێر كاریگەری پێویستییە سیاسییە كەسییەكان و پابەندییە ئایدۆلۆژییەكانی بۆ ڕیگری لە درووستكردنی دەوڵەتێكی فەڵەستینی كە دۆخەكە هەرچییەك بێت، پاشانیش بۆ مانەوەی لە دەسەڵات پشت بە راستڕەوی توندڕەو لە ئیسرائیل دەبەستێت، بەو جۆرە كەوتە ژێر واقیعی دەسەڵاتی  توندڕەوەكان، بۆیە سوپای ئیسرائیلی نقومی ژێر لمی غەزە بووە، ئەوەش كارەساتێكی ئەخلاقی و سیاسی و ئابووری ستراتیژییە، بەبێ هەبوونی پلانێكیشە بۆ دەرچوون لێی.

پێنجەم، ئەگەر پرسیار لەخۆتان بكەن ئەو ململانێیەیە بە چ جۆرێك كاریگەری لەسەرتان دەبێت، پێویستە بە جدی چاودێری ئەوە بكەن كە ئێران هەوڵ دەدات نرخی نەوت بۆ ئاستی پێوانەیی بەرزبكاتەوە، ئەوەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی هەڵاوسان لە رۆژئاوا، بەوە ئیدارەی ترەمپ تووشی دڵەڕاوكێ بكات. بە نموونە ئێران دەتوانێت چەند تەنكەرێك نەوت یان گاز لە گەری هورمز ژێرئاو بخات، یاخود پڕی بكات لە مینی دەریایی بەربەست بۆ هەناردەی نەوت و گاز درووست بكات، تەنیا بەو ئەگەرە نرخی نەوت بەرزدەبێتەوە.

شەشەم: ئیسرائیل چۆن ئەو زانیارییە هەواڵگریانەی بەو ئاستە بەرزە لەسەر دیاریكردنی پێگەی بەرپرسانی سەربازی پێدەگات و دەیانكاتە ئامانج، ئەوە جگە لە ژمارەیەك لە فەرماندەی دیكە؟ ئاشكرایە ئەوە كاری دەزگای مۆسادە، یەكەی سەركردایەتی (8200)ی سیبرانی سەر بە ئاژانسی ئاسایشی نەتەوەیی ئیسرائیلی لە كارەكەی زۆر لێهاتووە، ئەگەر دەتوێت نهێنی راستەقینەیان بزانن، بڕوانە: زنجیرە درامی "تاران" لە كەناڵی "ئاپڵ+"، كە گێڕانەوەیەكی خەیاڵی كاری سیخوڕێكی مۆسادە لە ناو تاران، ئەوەی لەو زنجیرە دەیزانی لە ژیانی راستەقینە بڕوای پێدەكەیت، زۆرێك لە بەرپرسانی ئێرانی ئامادەن لەسەر حیسابی ئیسرائیل كاربكەن.

ئەو واقیعە گەورەترین بەرهەم ناگرێت بەتەنیا، لە لایەنی بە ئامانجگرتنی ورد لە یەكەم گورزی ئەو ئەوجارە روون بوویەوە، بەڵام ئەوە بەرهەمێكی دیكەی تایبەتمەندی دیكەی بۆ ئیسرائیل دەبێت، كە بریتییە لەوەی هەموو جارێك كە سەركردە سەربازیی و سیاسییەكانی ئێران بۆ پیلاندان دژ بە ئیسرائیل كۆدەبنەوە، دەبێت هەریەك لەوانەی بەشداری ئەو كۆبوونەوە دەكەن پرسیار لەخۆی بكات، ئایا ئەو كەسەی لە تەنیشتی دانیشتووە بەكرێگیراوی ئیسرائیل نییە؟ كە ئەو پلانە سست بكات و یاخود زۆر بە توندی پێشی بخات.

ئەوە جگە لەوەش رێبەری باڵای كۆماری ئیسلامیی ئێران كوژرانی دووسەركردەی باڵای سەربازیی بینی، كە هەریەك لە سوپاسالار و فەرماندەی گشتی سوپای پاسداران بوون.

حەوتەم، ئەگەر ئیسرائیل لە هەوڵەكانی شكستی هێنا، مەبەستم ئەوەیە شكستی هێنا لەوەی دەسەڵاتی فەرمانڕەوای ئێستا بریندار بكات و توانای دووبارە رێكخستنەوەی تواناكان و بونیادنانەوەی چەكی ئەتۆمی هەبێت، ئەوا واتا سەرهەڵدانی جەنگێكی ماندووكەر دەبێت لەنێوان دوو سوپای گەورە لەو ناوچە، دەبێتە هۆی ئاڵۆزیەك لەو ناوچە كە پێشتر نەبیندراوە، نرخی نەوت دەگاتە لوتكە، ئێران هێرشی توندتر دەكاتە سەر ئەو وڵاتە عەرەییانەی لایەنگری ئەمەریكان و هێزەكانی ئەمەریكا لەو ناوچەیە، كە دەبێتە هۆی ئەوەیی ئیدارەی ترەمپ جگە لە بژاردەی بەشداری لەو جەنگە هیچ بژاردەیەكی دیكەی نەبێت، بەشداریەكەشی بە ئامانجی كۆتاییهێنانی جەنگ نابێت، بەڵكوو ئامانجی كۆتاییهێنانی دەسەڵات لە ئێران دەبێت، لەو حاڵەتەدا كێ دەزانێت چی روودەدات؟

لە كۆتاییدا بە پێچەوانەی غەزە، ئیسرائیل هەوڵێكی زۆری داوە خۆی لە كوشتنی ژمارەی زۆری هاووڵاتیانی ئێران بپارێزێت، هۆكارەكەشی ئەوەیە دەیەوێت لەبری تووڕیی خەڵكی ئێران ئاراستەی خۆی بكاتەوە، دەیەوێت ئەو خەڵكە رووبەڕووی ئەو دەسەڵاتەیان بكاتەوە، كە سامانێكی زۆری گرانبەهای بۆ درووستكردنی وێستگەی ئەتۆمی بە فیڕۆداوە.

ناتەنیاهۆ بە زمانی ئینگلیزی وتارێكی تۆماركراوی ئاراستەی گەلانی ئێران كردوو و گوتی، من رقم لە ئێوە نییە، ئێوە دوژمنی ئێمە نین، بەڵكوو ئێمە دوژمنێكی هاوبەشمان هەیە، كە ئەو دەسەڵاتەی ئێوە نزیكەی (50) ساڵە ئەو دەسەڵاتە رێگرە لەوەی دەرفەتی ژیانێكی باشتان هەبێت.

بۆ داهاتووش گرنگترین دوو وانە دەكرێت لەو مێژووە وەربگرین، ئەوەیە هەندێك لە سیستەمەكانی دەسەڵات زۆر بەهێز دەردەكەون، تا ئەو روواڵەتە لەدەست دەدەن، ئینجا زۆر بەخێرایی دەڕۆن، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست ستەمكاری پێچەوانەی دیموكراسی نییە، هەندێك جار ئاڵۆزی درێژخایەن دەبێتە جێگرەوە، بۆیە هۆشداری دەدەم لە رووخانی ئەو داروپەردووە.

سەرچاوە: ماڵپەڕی رۆژنامەی عومان