Nuce Logo

دوێنێ دووشەمە (٣١)ى ئايارى (٢٠٢١) ماڵپەڕى كەناڵى حوڕە راپۆرتێكى بڵاوكردەوە، ئاماژە بەوە دەكات فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى جۆرى(تى بى٢ى بەيرەقدار)ى توركيا بۆتە هەڕەشە لەسەر وڵاتانى سەر دەرياى ناوەڕاست،  داوا دەكەن بۆ رێگرى لە زيادبوونى مەترسيەكانى توركيا، ويلايەتە يەكگرتووەكانى ئەمريكا فرۆشتنى پێداويستيە سەربازييەكان بە توركيا رابگرێت. 

لەو كاتەوەى بنكەى ئاسمانى جێشيتيكالى لە قوبرس دامەزراوە، توركيا بۆتە هەڕەشەيەكى مەترسيدار لەسەر ئەو وڵاتانى دەكەونە بەرانبەر قوبڕس لە كەناراوەكانى دەرياى ناوەڕاست، بەتايبەت كاتێك توركيا فرۆكەى (دۆرنز)ى لە فرۆكەخانەى ئەو دوورگەيە دانا، كە توركيا دەتوانێت بە ئاسانى بگات بە ئاسمانى وڵاتانى لبنان و ميسر و ليبيا و ئيسرائيل و خاكى فەڵەستين و يۆنان.

ماڵپەڕى(National Interest) ڕاپۆرتێکى شيكارييەكى بڵاوكردۆتەوە، کە تێدا ئاماژە بەوە دەكات "پێويستە لەسەر ويلايەتەيەكگرتووەكانى ئەمريكا "هەستيار" بێت بەرانبەر مەترسیيەكانى فروانكردنى توركيا لە فرۆكەى بێفڕۆكەوان". داواش دەكات "پێويستە واشنتن فرۆشتنى تەكنەلۆژيا و پێدوايستيەكانى ئەو جۆرە فرۆكەيە بە ئەنقەڕە راگرێت".

لەبەشێكى ترى ڕاپۆرتە شيكارييەکەدا هاتووە، "تاكە ستراتيژييەتى سەرکەوتوو لە داهاتوو لەو ناوچەیە، بريتيیە لەوەى ئەردۆغان لەوە دڵنيا بكەينەوە، لە پێناو دەستكەوتى زياتر، توركيا بە تێكدانى ئەو دۆخە ئەوەى هەيەتى لەدەستى دەدات."

بنكەى چێشتيكالى

ماڵپەڕى(National Interest) لە ڕاپۆرتەکەیدا دەشڵێت، " بنكەى فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى نوێى توركيا كێشەيە" و ئاماژە بۆ فرۆكەخانەى ليفۆنيكۆ (بنكەى چێشيتكالى ئاسمانى) لە قوبڕس دەكات، كە رەجەب تەيب ئەردۆغان لە كۆتايى (٢٠١٩) رايگەياند "فرۆكە بێفڕكەوانەكان دەگوازێتەوە ئەو شوێنە". بەكردەيش بەر لە لێدوانەكانيش سەرۆك كۆمارى توركيا فڕۆكە بێفڕۆكەوانەكانى بۆ ئەو بنكەيە گوازرانەوە.

بەگوێرەى زانيارييةكانى ئەو ماڵپەڕە "لە كاتێكدا فرۆكە بێفڕۆكەوانەكانى پێشوو تواناى فڕينيان لە بازنەى (١٠٠) ميل بوو، بەهۆى ئەو گەشەپێدانەى بە سيستەمى ئاڕاستەكردن و بەكارهێنانى درا،  ئێستا فرۆكەى بێفڕۆكەوان دەتوانێت لە بازنەيەكى زۆر فراوانتر كاربكات.

ناكۆكيەكانى نێوان قوبرس و توركيا چەند ساڵێك پێش ئێستا، وايكرد ئەو دوورگە ستراتيژييە دابەش بێت، بەشى يەكەمى يۆنانە، زۆربەى وڵاتانى جيهان دانيان پێداناوە، بەشەكەى ترى توركييە تەنيا توركيا دانى پێداناوە. دابەشكردنى ئەو دورگەيە دەگەڕێتەوە بۆ ١٩٦٤، كاتێك كۆمارى قوبڕسى توركيا لە (١٩٨٣) دامەزرا.

وڵاتەكانى ناو چوارچێوەى فرۆكە توركييەكان

لە كۆتايى مانگى رابردوو، ئەو لوتكەيەى نەتەوە يەكگرتووەكان بە نیازبوو ئەنجامى بدات بۆ دەستپێكردنەوەى گفتوگۆكان لە نێوان  هەردوو قوبرس، شكستى هێنا، بەڵام توركيا پێیوايە ئەو كۆبوونەوەيە "خاڵى گۆڕانكارييە لە هەمواكردنەوەى زيادبوونى گرەوكردن لە سەر ئەو دورگە دابەشكراوەى ناوەڕاست، كە ماوەيەكى زۆرە دابەشكراوە". بەگوێرەى هەواڵێکى رۆژنامەى (مۆنيتۆر) سەرەڕاى ئەوەش ئەگەرى ئەوە بەهێزە ئەنقەرە ئاماژە بە كارتى خرانەپاڵ، ياخود يەكگرتنى نێوان توركيا و كۆمارى توركياى باكوورى قوبرس بكات، بۆ بەهێزكردنى پێشنيازەكانى دروستكردنى دوو دەوڵەتى يۆنانى و توركى. هەموو ئەو ئەگەرانە لەكاتێدايە ئەردۆغان رەخنەى توند لە ئيسرائيل و ميسڕ دەگرێت، هەوڵى  سەركەوتن لە لبنان و غەززەش دەدات. 

ئاسايشى ناوچەيى

ڕپۆرتە شیکارییەکە ئاماژەى بەوەشکردووە، " توركيا لە رێگەى داواكردنى ئەو دورگە يۆنانيیە و پێشلێكردنى ئاوەكانى قوبرس ئاسايشى ناوچەكەى لە ڕيشەوە هەڵتەنكاندووە، نەك ئەوەندەش بەڵكو يۆنان و ناوچەى ئابووریى ئيسرائيشلى پێشێلكردووە". هەروەها دەشڵێت"پێويستە لەسەر ويلايەتە يەكگرتووەكانى ئەمريكا و يەكێتى ئەوروپا و ئيسرائيل و گروپى ميانڕەوى عەرەبى پێشبينى ئەوە بكەن دوژمندارى پێشێلكارييەكانى توركيا زۆر مەترسيدار دەبێت".

چەند رۆژێك پێش ئێستا سەرۆكى توركيا باسى لە دەستوەردانە سەربازييەكانى تورکیاى لە قوبرس و سوريا و عێراق و پاڵپشتى حەماس كرد، جەختى لەسەر ئەوە كردەوە با هەموو گەنجان گوێبيستى ئەوە بن، كە" سەبارەت بە ئێمە، توركيا تەنيا (٧٨٠) هەزار كيلۆمەتر نييە، بۆ ئێمە توركيا لە هەموو شوێنێكە". هەروەها ئەردۆغان راشيگەياند" هەموويان جێمان دەهێڵێن، ئێستا بنكەى فرۆكەى بێفڕۆكەوانمان لە قوبرس هەيە".

 بەگوێرەى ئەو لێدوانانەى كە ماڵپەڕى (گريگ ستى تايمس) گواستۆتيەوە، ئەردۆغان رايگەياندووە" ئەو پەيامانەى لە داهاتوو لە باكوورى قوبرس دەينێرێت تەنيا بۆ ئەو دورگەيە نييە، بەڵكو بۆ كۆمەڵگەى نێودەوڵەتييە، ئەگەر ئەو ديزاينە دەرنەخرێت و هەڵوێستى لەبەرانبەر وەرنەگيرێت، ئێمەش بە ڕژدى وەرى ناگرین".

بەگوێرەى (ناشيۆناڵ ئينترسێت) لەسەرەتادا توركيا ئەو بنكەى قوبرسى باكورى بۆ فرۆكەى بێفرۆكەوان بەكارهێناوە بۆ چاودێرى كردنى كەشتيەكانى دۆزينەوەى گاز و نەوت لە ئاوەكانى قوبرس. پاشان توركيا فڕۆكەى هێرشبەرى جۆرى (تى بى ٢ بەيرقدار)ى گواستەوە، كە پێشتر لە دژى كوردەكان لە عێراق و لە ليبيا دژى هێزەكانى حەفتەر بەكاريهێناوە. 

هەروەها توركيا فرۆكەى بێفڕۆكەوانى توركى لە ململانێى ئازربيجان ــ ئەرميان، لە بەژەوەندى باكۆ بەكارهێنا، بەگوێرەى ماڵپەڕى (بلۆمبێرگ) هاوكارييەكى گەورەى لەو جەنگە پێشەكەشى ئازربيجان كرد. 

راپۆرتى شيكارى (ناشيۆنال ئينترسێت) پێیوايە" لەسەر كۆنگرێسى ئەمريكى پێويستە رێگرى بكات لە زياتر فرۆشتن، ياخود گواستنەوەى، هەر تەنكەلۆژيايەك، ياخود پێكهاتەى سەربازیى ئەمەريكى بە توركيا"، داواشى كردووە" سيستەمى مووشەكى پاتريۆت بداتە قوبڕس بۆ ئەوەى بتوانێت بەرگرى لەخۆى بكات".

دواى ئەوەى ئەنقەرە دەستى بە فرۆشتنى فڕۆكەى بێفڕۆكەوان كرد، مەترسيەكانى ئەو فرۆكانە زيادەكات، هەروەك بەر لە هەفتەيەك رەجەب تەيب ئەردۆغان واژۆكردنى گرێبەستێكى فرۆشتنى بێفرۆكەوانى لەگەڵ پۆڵندا واژۆكرد، پێشتريش توركيا ئەو جۆرە فڕۆكەى بە ئازربيجان و ئۆكرانيا و قەتەڕ فرۆشتووە.

بەشێوەيەكى فراوان وا سەیرى ئەو فڕۆكە بێفرۆكەوانانەى توركيا دەکرێت، كە بۆ پارێزگايكردنە لە وەبەرهێنانى ئابوورى توركيا و گەڕان بە دواى سامانى ژێر زەويى و گازى سروشتى لەو ناوچەيە. 

وڵاتانى ليبيا و ميسر و لبنان و ئيسرائيل و يۆنان ململانێيانە لەسەر بەدەستهێنانى (پشكى گەورەتر) لە ئاوەكانى دەرياى سپى، ئەوەش پرسێكە كۆمەڵگەى نێودەوڵەتى تووشى دڵەڕاوكێ كردووە، هەوڵى گەڕان بەدواى چارەسەركردن دەدات، بۆ كۆتايى هێنان بەو ململانێيە.