ژنانی كورد لە مێژوودا
د. جەبار قادر
دەبێ هەر لە سەرەتاوە دان بەو راستیەدا بنێم كە لێكۆڵینەوەی زانستی لە سەر مێژووی كۆمەڵایەتی و كولتوری كۆمەڵگەی كوردەواری زۆر كەمن. رەنگبێ هەژارترین لاپەرەی ئەو لایەنانەش رەوش و پێگەی ژنانی كورد بێ لەو كۆمەڵگەیەدا نەك تەنها لە سەردەمە مێژووییەكاندا بەڵكو لە رۆژانی ئەورۆشدا. پشتگوێ خستنی مێژووی كۆمەڵایەتی و كولتوری و زیاتر پیتەدان بە مێژووی سیاسی بارێكە رەنگبێ هەموو گەلانی رۆژهەڵات بگرێتەوە. لێ لە لای كورد بە هۆی ئەو رەوتە مێژووییە ئاڵۆزەوە كە پێیدا دەرباز بووە لە بارێكی زۆر خراپتردایە بە بەراورد كردن لە گەڵ گەلانی دەراوسێدا. لە بەر ئەم هۆیانە و گەلێ هۆی تر ناكرێ لە باسێكی وا كورتدا چاوەروانی ئەوە بكرێ كە مرۆڤ بتوانێ دیمەنێكی راستەقینەی ژنانی كورد لە مێژوودا بكێشێ. بۆیە بە ناچاری هەر دەبێ پەنا ببەینە بەر ئەو ئیماژ و ناوانەی كە مێژوو بۆی تۆمار كردوین بە تایبەتی لەم یەك دوو سەدەیەی دواییدا.
ئەو دەڤەرە جوگرافیە كە كوردستانی تێدا هەڵكەوتوە یەكێ لە ناوەندە شارستانی و ژیارییە هەرە كۆنەكانی جیهانە. واتا وڵاتی كوردان خاوەن مێژووییەكی دێرینە ولە مێژووی گەلی كورد گەلێ كۆنترە. نە بەڵگەی مێژووییمان لە بەردەستدان و نە هۆیەكی زانستی باوەر پێكراوی وا لە ئارادایە وامان لێبكا بیر لەوە بكەینەوە كە باری ژنانی كورد بە درێژایی سەدەكانی مێژوو جیاوازییەكی ئەوتۆی هەبێ لە گەڵ بار و گوزەرانی ژنانی گەلانی دەراوسێدا. ئەو باس و خۆاسانەی كە دەڵێن نفەرتیتی لە كوردستانەوە براوە بۆ میسر و گوایە باخچە هەڵواسراوەكانی بابل و باشوری میزۆپۆتامیا لە بەر چاوی كاڵی كچێكی چیایی كوردستانی، كە ژنی ئیمپراتۆر بووە و تەنها بە دیمەنی چیا و قەڵا دڵێ كراوەتەوە، دروست كراون شتێكی ئەوتۆ لە مەسەلەكان ناگۆرن. هەروەها ئەوەی تۆما بوا دەێگێرێتەوە كە ژنانی گۆتیان، كە بە باوەگەورەی كورد دادەنرێن، گەلێ جار سەركێشی سوپا و هێرشەكانی ئەو گەلەیان كردووە، بە هیچ شێوەیەك هیچیان لە باری پر لە مەینەتی ژنانی كورد بە درێژایی مێژوو سوك نەكردووە (1) .
زوربەی هەرە زۆری گەریدە بیانیەكان ئاماژە بە هەندێ جیاوازی دەكەن لە نێوان پێگە و باری ژنانی كورد و ژنانی گەلانی دراوسێدا.
ئەگەر خۆمان بەم باسانە خەریك نەكەین دەبێ ئاماژە بەو راستیە بكەین كە زوربەی هەرە زۆری گەریدە بیانیەكان ئاماژە بە هەندێ جیاوازی دەكەن لە نێوان پێگە و باری ژنانی كورد و ژنانی گەلانی دراوسێدا. هەندێ لەو جیاوازییانە پابەند بوون بە باری جوگرافی و تۆپۆگرافی كورستان و شێوازی بەرهەمهێنان و ئاو و هەوا و ژیانی ئابوری و كۆمەڵایەتی و كولتوری كۆمەڵگەی كوردەوارییەوە. ئەوەی لێدرەچێ پێموایە ژنانی كورد هەر وەكو ژنانی گەلانی تری درواسێی كۆن و نوێ چ ئەوانەی لە شار و دێ نیشتەجێ ببوون چ ئەوانەی كۆچەر بوون بە هەمان شێواز ژیانیان بە سەر دەبرد.
بۆ لێكدانەوەی ئەو جیاوازیانە و هۆیەكانیان و هەموو پرس و ئەگەرەكان لەم بارەیەوە پێویستی زۆرمان بە لێكۆڵینەوەی مێژوویی و سۆسیۆلۆجی قوڵ و هەمەلایەنە هەیە.
مخابن لە سەرچاوەكانی مێژووی كۆن و سەدەكانی ناوەراستدا كە زیاتر بۆ باس و خواسی پادشا و میر و و سەرداران و و شەر و شوری هێز و دەوڵەتان تەرخان كراوون زانیاری وهەواڵی گرنگمان لە بارەی پێگە و رۆڵی ژنانەوە بە گشتی و ژنی كوردەوە بە تایبەتی لە بەردەستدا نین، بۆیە بە ناچاری دەبێ هەر باس لە نمونەكانی مێژووی نوێ و هاوچەرخی كوردستان بكەین.
سەرچاوەكانی تایبەت بەم یەك و دوو سەدەیەی دواییەوە بە شانازییەوە باسی پلە و پێگەی هەندێ ژنی نێوداری كۆمەڵگەی خێڵەكی و فیۆداڵی كورد دەكەن. هەڵبەتە ئەو رۆڵ و پێگەیە دەبێ لە چوارچێوەی مێژوویی خۆیاندا سەیر بكرێن و هەڵبسەنگێنرێن. ئەو نموونە مێژووییانە زیاتر پەیوەندییان بە دەسەڵاتەوە هەیە. تەنها لە سەدەی بیستەمدا دەتوانین باس لە بزاڤێكی ژنان لە نێوان كورداندا بكەین. لە گەڵ هەموو كۆسپ و تەگەرەكاندا ئەم بزاڤە لەم چەند ساڵەی دواییدا پەرەدەسێنێ و پیاوسالاران ناچار دەكات هەندێ بە هەڵوێستەكانیانی خۆیاندا بچنەوە. لێرەدا زیاتر تیشك دەخەمە سەر ئەم لایەنەی بابەتەكە كە راستەوخۆ پەیوەندی بە ئەم كۆنفرانسەوە هەیە و ژنانی ئەورۆی كورد دەتوانن كەڵك لە ئەزمون و دەسكەوت و نسكۆكانی ژنانی پێشەنگی كۆمەڵگەكەی خۆیان وەربگرن (ئەم وتارە لە سەر خواستی رێكخراوی ژنانی كورد لە هۆڵەندا ئامادە كرا بۆ كۆنفرانسێكی ژنانی كورد كە لە مانگی نۆڤەمبەر 2003 لەو وڵاتە بەسترا و كورتەیەكی لە لایەن خانمانی بەرپرسەوە بە هۆڵەندی پێشكەش بە ئامادەبوان كرا) .
لەو دەڤەر و كۆمەڵگە خێڵەكیە سەردارانی هۆز و خێڵەكان لەو سەردەمەدا ئامادە نەبون مل بۆ دەوڵەت خانم بدەن و ئەویش بەناچاری دەستی لە دەسەڵات هەڵگرت
ئەگەر باسی ئازایەتی و پێگەی ژنانی میر و سەردارانی كوردستان لەم چەند سەدەیەی دواییدا بكەین ئەوا سەرچاوە مێژووییەكان نێوی هەندێ ژنی بە توانا و ئازامان بۆ تۆمار دەكەن. مخابن ئەو سەرچاوانە گەلێ جار لە نێوەكان بەولاوە هیچ زانیارییەكمان لە بارەیانەوە پێشكەش ناكەن. بۆ نمونە باوكی مێژوونوسانی كورد شەرەفخانی بدلیسی باسی دەوڵەت خانمان بۆ دەكات كە لە ساڵی 1316 – 1317 زاینیدا لە میرنشینی لوری بچوك لە دوای مردنی هاوسەرەكەی دەسەڵاتی گرتۆتە دەست. باسی ئەوەشمان بۆ دەكات كە لەو دەڤەر و كۆمەڵگە خێڵەكیە سەردارانی هۆز و خێڵەكان لەو سەردەمەدا ئامادە نەبون مل بۆ دەوڵەت خانم بدەن و ئەویش بەناچاری دەستی لە دەسەڵات هەڵگرت بۆ میر عیزەدین حوسێنی برای (2) . هەروەها شەرەفخان باسی حەلیمە خانی هەكاری و كوێخا نێرگزی شوانمان بۆ دەكا كە لە نێو كوردەكانی ئەو دوو دەڤەرەدا نێوبانگیان دەركردبوو.
لە نێو ژنانی شاعیر و نوسەرانی سەدەكانی رابردوودا ماە شەرەف خانمی كوردستانی (1805 – 1847) كە بە مەستورە خانم نێوی رۆیشتوە جێگەیەكی تایبەتی هەیە. مەستورە خانم سەرباری دیوانی شیعرەكەی كە بیست هەزار بەیتە و لە ساڵی 1926 لە ژێر نێوی (دیوان ماە شرف خانم كردستانی – مستورە) لە چاپ دراوە، خاوەنی كتێبی (تاریخی ئەردەڵان) شە. ئەم كتێبەی ماە شەرەف خانم بە وتەی خانمە رۆژهەڵاتناسی رووس ڤاسیلێیڤا شوێنێكی تایبەتی لە هیستۆریۆگرافیای ئەردەڵاندا لە رۆژهەڵاتی كوردستان هەیە. مەستورە خانم بە جیاواز لە نوسەرانی پێش خۆی، كە زۆر ورد نەبوونە لە گێرانەوەی هەواڵ و زانیارییەكاندا و زۆر گوێیان بە رێك و پێك كردنی سەرچاوە و هەواڵەكان نەداوە، بە چاوێكی رەخنەگرانە لە هەواڵ و سەرچاوە و باس و خواسەكان كۆڵیوەتەوە و نرخاندونی. دەستنوسەكەی ماە شەرەف خانم لە ساڵی 1946 لە سنە لە چاپ دراوە و لە ساڵی 1990 هەر ئەو رۆژهەڵاتناسە بە خۆی كردویەتی بە رووسی و لە مۆسكۆ بڵاوی كردۆتەوە. زانیارییەكانی مەستورە خانم بە وتەی ڤاسیلێیڤا زۆر گرنگن بۆ تێگەیشتن لە هاوسەنگیی هێزەكان لە باشوری رۆژهەڵاتی كوردستاندا (3) .
رەنگبێ هەموو لایەك بزانین كە خانزاد خانی خوشكی میر سلێمان فەرمانرەوایی میرنشینی سۆرانی بووە لەو كاتەی كە هەریر پایتەختی ئەو میرنشینە بووە و دوای ئەوەی والی بەغدا میر سلێمان دەكوژێ. ئەو خانمە میرزادەیە وەكو ئەمیرەی سۆران لە مێژوودا نێوی دەركردوە و بە وتەی مێژوونووسان گەلێ شوێنەواری لە دوای خۆی بە جێهێشتوە كە بە نێوی خۆیەوە ماونەتەوە وەكو پرد مزگەوت و قوتابخانە. تا ئێستاش شوێنەواری كۆشكی خانزاد لە هەریر ماوە. لە كاتی خانزادا شەقڵاوە زۆر گەشەی كردووە و هاوینەهەواری قەرالیچە بووە و لە سەر لوتكەی چیای سەفینیش گۆرپانێك بە نێوی خانزادەوە هەیە و دەڵێن گوایە هاوینان لەوێ هەڵیداوە. هەروەها سەرچاوەكان باسی ئەوە دەكەن كە خانزاد لە شەردا بە خۆی بەشداری دەكرد و خاوەن رۆشنبیری و زانیارییەكی باش بووە (4) .
مەلا مەحمودی بایەزیدیش باس لە ئازایەتی و سەركردایەتی قەرە فاتم دەكات كە لە كاتی شەری 1877 دا لە نێوان دەوڵەتی ئۆسمانی و رۆوسیادا سەركێشیی 500 سواری كوردی دەكرد لە ناوچەكانی قارس و ئەرزەرۆم. پیۆتەر لێرخیش باس لە بەشداری چالاكانەی ژنانی كورد دەكا لە راپەرین و سەرهەڵدانەكاندا لە دژی سوپا و پاشایانی دەروازەی باڵادا (5) .
مێجەرسۆن 1909 : عادیلە خانم ژنێكی بێ هاوتا و تێگەیشتو و خاوەن كەسایەتیەكی بەهێز بوو. فەرمانرەوای راستەقینەی دەڤەری شارەزور بوو
مێجەرسۆن كە لە ساڵی 1909 لە ژێر نێوی بازرگانێكی فارسدا دەچێتە هەڵەبجە و لە نزیكەوە عادیلە خانمی هاوسەری ئۆسمان پاشای جاف دەناسێ وێنەیەكی دڵگیری ئەو ژنە زیرەك و هێژایە دەكێشێ. بە وتەی سۆن عادیلە خانم ژنێكی بێ هاوتا و تێگەیشتو و خاوەن كەسایەتیەكی بەهێز بوو. فەرمانرەوای راستەقینەی دەڤەری شارەزور بوو نەك تەنها لە ئاستی دەسەڵاتی سیاسیدا، بەڵكو دادگای خۆی هەبوو و زیندانی دروست كردبوو و بە خۆی سەرپەرستی دادگای دەكرد و پیاوخراپانی سزا دەدا. هەروەها كۆشك و تەلاری جوان و بازاری رێك و پێكی لە هەڵەبجە دروست كرد و لە گوندێكی لە بیركراوی ئۆسمانیەوە كردی بە ناوەندێكی سیاسی و بازرگانی كە پاشایانی دەوڵەتی ئۆسمانی بە چاوی ئیرەییەوە مرخیان لێ خۆش كردبو. لێ عادیلە خانم بە هیچ شێوەیەك رێگەی نەدەدا بە دەسەڵاتی ئۆسمانی بنە و بارەگای خۆی لە هەڵەبجە دابمەزرێنێ.
لەو دەڤەرە كەس لە قسەی عادیلە خانم دەرنەدەچو و هەموو لایەكی ناچار كردبوو رێزی لێ بگرن و ملكەچی بریارەكانی بن (6) . ئێدمۆندزیش، كە یەكێ لە نوێنەرە چالاكەكانی دەسەڵاتی كۆڵۆنیالی بەریتانی بوو لە كوردستان و هەموو عیراق، دوای مێجەر سۆن بە زیاتر لە دە ساڵ دەچێتەوە لای عادیلە خانم و بەهەمان شێوەی سۆن و بگرە زیاتریش باسی لێوە دەكا. عادیلە خانم لە دوای شەری یەكەمی جیهانی و لە دوای كۆچی هاوسەرەكەی سەركردایەتی گەورەترین هۆزی كوردی دەكرد كە هۆزی جاف بوو. ئۆسمان پاشای هاوسەری پیاوێكی نەرم و نیان بوو و تەنانەت لە ژیانیدا كەم لە هەڵەبجە دەمایەوە و هەمیشە بە رێگەی سلێمانی و كەركوك و موسڵەوە بوو و هەموو كارو ئەركەكانی بە عادیلە خانم سپاردبوو. دەسەڵاتی عادیلە خانم ئەوەندە مەزن بوو كە بە شاژنی شارەزور نێو دەبرا. دەسەڵاتی كۆڵۆنیالی بەریتانی لە عیراق نازناوی پایەبەرزی هیندی (خان بەهادوری) پێ بەخشی بوو و نوێنەری سەرلەشكری گشتیی بەریتانیا دەچووە خزمەتی و سوپاسی دەكرد و ئینگلیزەكان لە نێو خۆیاندا هەر بە خانم نێویان دەبرد (7) .
ئێدمۆندز باس لە حەپسە خانی نەقیبیش دەكا كە هاوسەری شێخ قادری برای شێخ مەحمودی حەفید بوو و بە ژنێكی زیرەك و نێودار پێناسەی دەكا و دەڵێ لە سیاسەتی ناوچەكەدا رۆڵێكی مەزنی دەگێرا و سەرگەورەی ئافرەتانی شاری سلێمانی بوو. ئافرەتێكی دڵنەرمی رەوشت بەرزی زمان شرینی دەرونپاك بووە. لە ساڵی 1930 نامەی بۆ كۆمەڵەی گەلان ناردوە و داخوازی مافەكانی گەلی كوردی كردووە و هەوڵیداوە قوتابخانەیەكی ئێواران بۆ ژنانی كورد لە سلێمانی بكاتەوە و تەنانەت خانویەكی خۆی لە سەر كۆمەڵەی زانیاری تاپۆ كردوە بۆ ئەوەی بكرێ بە قوتابخانە. یارمەتی كۆماری كوردستانی لە مەهاباد داوە و پێشەوا نامەیەكی پر لە رێز و سوپاسی بۆ ناردوە.
ئێدمۆندز نوێنەری دەسەڵاتی كۆڵۆنیالی بەریتانی لە كوردستان و عیراق : رابیعە خانم سەرگەورەی نانەواكان بوو لە شاری سلێمانیدا، رۆڵێكی گەورەی بینی لە دابینكردنی ناندا لە كاتی قات و قری و ئاژاوەدا. دابینكردنی نان خاڵێكی لاوازی هەموو شارەكان بووە لە رۆژهەڵاتدا وئەو ژنە بە شێوەیەك سەرپەرشتی كارەكەی دەكرد كە رێگەی بە هیچ كێشە و ئەستەنگیەك نەدەدا.
ئێدمۆندز باسی رابیعە خانمان بۆ دەكا كە سەرگەورەی نانەواكان بووە لە شاری سلێمانیدا. بە وتەی ئێمۆندز رابیعە خانم رۆڵێكی گەورەی بینیوە لە دابینكردنی ناندا لە كاتی قات و قری و ئاژاوەدا. دابینكردنی نان خاڵێكی لاوازی هەموو شارەكان بووە لە رۆژهەڵاتدا وئەو ژنە بە شێوەیەك سەرپەرشتی كارەكەی دەكرد كە رێگەی بە هیچ كێشە و ئەستەنگیەك نەدەدا. هەروەها باسی فاتیمە خانمی رەواندزمان بۆ دەكا كە لە دوای مردنی هاوسەرەكەی كارو باری هەشت گوندی ئەو دەڤەرەی گرتبوە ئەستۆی خۆی و هەموو جۆرە بازرگانیەكشی دەكرد. خەڵكی دەڤەرەكە ئەوەندە باوەریان پێی هەبوو بە نوێنەری خۆیان دایاننابوو بۆ بەشداری كردن لە هەڵبژاردنەكانی پەرلەمانی عیرافیدا هەرچەندە قانونی هەڵبژاردنی سەردەمی پاشایەتی ئەو مافەی بە ژنان نەدەدا لە هیچ كام لە پلەكانی هەڵبژاردندا.
ئیدمۆندز ئاماژە بەوە دەكا كە هێز و توانایەكی زۆر لە پێكهاتەی ژنی كوردا هەیە و هەمیشە هەوڵدەدەن خۆیان پێشبخەن و لەم بارەیەوە دەڵێ (هەمیشە و لە یەكەم رۆژی دەست بە كاربونمانەوە لە ناوچە كوردییەكاندا بێ وچان داوامان لێدەكرا قوتابخانە بۆ كچان بكەینەوە نەك تەنها لە شار و شارۆچكەكان بەڵكو تەنانەت لە گوندەكانیش) . شایەتی ئەوەش دەدا كە تەنانەت لە شارێكی بچوكی وەكو كۆیە كارێكی ئاسایی بوو باوك و دایكێكی رۆشنبیر هیچ تەگەرەیەك لەوەدا نەبین كە كچەكانیان لە گەڵ كوراندا لە هەمان پۆل و لە سەر هەمان تەختە لە تەمەنی 12 – 13 ساڵیدا دابنیشن بۆ ئەوەی فێری خوێندن بن (8) . ئێدمۆندز لێرەدا باس لە مەلای گەورەی كۆیە دەكا كە لە ساڵی 1925 دا كچەكەی خۆی ناوەتە بەر خوێندن لە قوتابخانەی كوراندا. ئەم كارە رەنگبێ بۆ ئەورۆ كارێكی ئاسایی بێ، لێ بۆ ئەو دەمەی كۆمەڵگەی دواكەوتوی كورد و رۆژهەڵات هاوتای شۆرشێكی كۆمەڵایەتی بووە. هەر بۆیە دەبێ لە چوارچێوەی مێژوویی خۆیدا سەیری بكرێ. پیاوێكی ئاینی و بەنێوبانگ بێ ئەوەی گوێ بداتە بیر و بۆچونی ئەو سەردەمە و لە شارۆچكەیەكدا كچەكەی خۆی بنێتە بەر خوێندن لە قوتابخانەی كوراندا هەنگاوێكی بوێرانە و مەزن بووە (9) .
یەكێك لە گەریدە پێشەنگەكانی ئەوروپایی لە رۆژهەڵات Pietro Della Valle كە لە سەرەتای سەدەی هەڤدەدا چوەتە رۆژهەڵات و لە دواییدا گەشتەكەی لە ساڵی 1650 لە رۆما لە ژێر ناونیشانی (گەشتێك بۆ رۆژهەڵات) بڵاوكراوەتەوە. لە رێگەی نێوان بەغدا و كرماشاندا لە كانونی دووەمی ساڵی 1617 دا گەلێ جار توشی بە توشی كوردەوە بووە و بەم شێوەیە باسی ژنانی كوردمان بۆ دەكا (ژنەكانیان بێ دەموچاو داپۆشین بە سەربەستی دێن و دەچن و لە گەڵ پیاواندا چ كورد و چ بیانی بە ئازادی گفت و گۆ و هەڵس و كەوت دەكەن) (10) .
دەتوانم بڵێم زوربەی هەرە زۆری گەریدە و رۆژهەڵاتناس و تەنانەت رۆژنامەوانە ئەوروپاییەكانیش بە شێوەیەك لە شێوەكان دید و بۆچونێكی لەم جۆرەی دیللا ڤالێیە لە بارەی ژنی كوردەوە دووبارە دەكەنەوە. تۆما بوا، نیكیتین، مێجەر سۆن، ئێدمۆندز، مینۆرسكی، ڤیلچێڤسكی و گەلێكی تر وتەی لەو جۆرە لە مەر ژنی كورد تۆمار دەكەن. نەك هەر ئەمە بەڵكو بەلای هەندێ لە رۆژهەڵاتناسانەوە تورك و فارس ژنانی كورد زۆر بە سەربەست دەزانن و پێیان وایە كە ئەوان (كورد) گوایە وەكو ئەوروپاییەكان لە ژیانی خێزانیدا هەڵس و كەوت دەكەن (11) . ئەم بۆچونە باس و خواسی زۆر هەڵدەگرێ و لەم بارەیەوە گەلێ پرسیار بێ وەڵام ماونەتەوە. دەبێ هۆی ئەو بارە چی بێ كە گەریدە و رۆژهەڵاتناسەكان ئاماژەی پێدەكەن بە دەر لەوەی لە سەرەوە باسمان لێوە كرد ؟ ئەگەر ژنی كورد ئەو پێگە و پلەیەی لە كۆمەڵگەی كوردیدا هەبووبێ، چۆن بوو وا لەم یەك دوو سەدەیەی دواییدا بەو جۆرە ترسناكە پاشەكشەی كردووە و توشی ئەو بارە خراپەی ئێستا هاتووە كە كولتوری باوكسالاری هیچ سنورێك ناناساێ؟. ئەم رەوتەی رووداوەكان بە هەموو سەنگ و پێوانێك دژی لۆژیك و بنەمای زانست و رەوتی مێژووە. لە راستیدا ئەمانە و دەیان پرسیاری گرنگی تر لەم بوارەدا پێویستیان بە لێكۆڵینەوەی زانستیی مێژوویی و كۆمەڵناسی و كولتوری هەمەلایەنە و خوێندنەوەیەكی ژنانەی مێژووی كورد هەیە. ئەمەش پێموایە دەبێ یەكێك لە ئەركە سەرەكییەكانی بزاڤی ژنانی ئازاد و خوێندەواری كورد بێ.
ئەو ئازادی و سەربەستیەی ژنانی كورد كە گەریدە و رۆژهەڵاتناسان باسی لێوە دەكەن هیچیان لە باری سەخت و ژیانی ژنانی كورد كەم نەكردۆتەوە. تۆما بوا كە لە نزیكەوە كۆمەڵگەی كوردەواری ناسیوە باسی ژیانی پر لە مەینەتی ژنانی كورد دەكا بە تایبەتی لە گوند و لای هۆزە كۆچەرەكان، كە هەر ئەوان بە خۆیان زیاتر سەرنجی ئەو گەریدە و رۆژهەڵاتناسانەیان بە سەربەستی و ئازادییان راكێشابوو وبە دەگمەن هەواڵ و زانیاری لە سەر ژنانی كورد لە كۆمەڵگەی داخراوی شارەكاندا لە بەرهەمی رۆژهەڵاتناسان و گەریدەكاندا دەبینین. تۆما بوا لە بارەی ژیانی ژنانی كوردی لادێوە دەڵێ (ژنانی كورد لە كاتژمێری پێتجی بەیانیەوە لە سەر پێن و خەریكی كار كردنن تاوەكو یازدەی شەو. هەموو كاری ماڵ تەنها بە كۆڵی ئەمانەوەیە. هەروەها مەر دۆشین و كەرە و پەنیر دروست كردن و نانكردن و ئاوهێنان، كە زۆر جار كانی و سەرچاوەكەی چارەكە سعاتێك لە گوندەوە دوورە و هەر دەبێ بە پێ ئەو رێگەیە ببرن، هەر ئەركی ژنانە. سەرباری هەموو ئەمانەش دەبێ ژنان سوتەمەنی بۆ ماڵ دابین بكەن. هەڵبەتە چێشت لێنان و خواردن ئامادەكردن و پێگەیاندن و پەروەردەكردنی منداڵیش هەر بە كۆڵی ژنانەوەیە. دوای مردنی پیاوەكانیشیان جێگەیان دەگرنەوە لە رابەرایەتی ماڵ و هۆز و تەنانەت لە گۆرەپانی شەریشدا) (12) .
لێرخی رۆژهەڵاتناسیش پێش تۆما بوا بە سەدەیەك لە تەك باسی ئازادی و سەربەستی پەیوەندییە خێزانی و هاوسەرییە بێگەردەكانی ژنانی كورد و باوەر و متمانەی پیاوانی كورد بە ژنەكانیان، بەم شێوەیە باس لە ژیانی سەختی ژنان دەكا (ژنانی كورد لە تەك كاری ماڵدا لە تەك پیاوەكاندا لە كێڵگەكان كار دەكەن و منداڵ بە خێو دەكەن و جل و بەرگ دەدورن و كاری تەونكاری ئەنجام دەدەن. لە راستیدا ژنی كورد زۆر ئازا و چالاكە. لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا وەكو باوە پیاوان زیاتر لە ژنێ ناهێنن و هاوسەرێتی هەتا هەتاییە لە نێو كورداندا. هەڵبەتە ژیانی خەڵكی كۆچەر و شار لە یەك جودان) (13) . ئەم رۆڵە مەزنەی ژنانی كورد لە فۆلكلۆر و پەندی پێشینانی كوردیدا رەنگیداوەتەوە كە ژن بە كۆڵەگەی ماڵ و قەڵا و روبار دەناسێنن.
ئەگەر لە باسی باری ژنان لە كۆمەڵگەی كۆچەر و گوند و میرنشین و لە نێو خێڵ و عێڵی كوردەوە بگوێزینەوە بۆ كۆمەڵگەی هاوچەرخی مەدەنی و هەوڵی ئەوە بدەین پێگە و رۆڵی ژنی كورد دەستنیشان بكەین و باس لە ژنانی پێشەنگ بكەین لە بوارەكانی خوێندن و پەروەردە و نوسین و بزاڤی ژناندا، دەبێ لە چارەكەی یەكەمی سەدەی بیستەمەوە دەست پێبكەین.
لە ساڵی 1919 بۆ یەكەمین جار، یەكەمین رێكخراوی ژنانی كورد لە ئەستەموڵ دامەزرێنراوە
لە دوای شەری یەكەمی جیهانی و لە ساڵی 1919 بۆ یەكەمین جار، لە گۆر زانیاری و هەواڵەكانی سەرچاوەكانی مێژوو، یەكەمین رێكخراوی ژنانی كورد لە ئەستەموڵ دامەزرێنراوە. كۆمەڵێ لە هاوسەرانی گەورە پیاوانی نێودار و رۆشنبیر و كاربەدەستی كورد لە بەهاری 1919 دا كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كوردیان (Kurt Kadinlari Teali Cemiyeti) لەو شارەدا دامەزراند. ئەم كۆمەڵەیە لە سێبەری كۆمەڵەی پێشخستنی كوردستاندا (Kurdistan Teali Cemiyeti) ، كە زوربەی هەرە زۆری سەركردە بەنێوبانگ و رۆشنبیرە كوردەكانی ئەو سەردەمەی لە ریزەكانی خۆیدا كۆ كردبوە، سازكرا و دەست بەكار بوو. مخابن زانیاری زۆرمان لە بەر دەستدا نیە لە بارەی ئەم كۆمەڵەیەوە. ئەنجوم خانمی هاوسەری موستەفا پاشای یامولكی سەرۆكی كۆمەڵەكە بووە و لە شەوی مەولودی ئەو ساڵەدا وتارێكی بە نێوی كۆمەڵەكە و ژنانی كوردەوە پێشكەش كردووە. دامەزراندنی ئەو كۆمەڵەیە لەم سەردەمە زووەی مێژووی رێكخراوەییدا لە نێو كورداندا هەنگاوێكی سەرنج راكێشە.
دامەزراندنی ئەو كۆمەڵەیە لە سێبەری كۆمەڵەی پێشخستنی كوردستان و بە هانی پیاوانی رۆشنبیری كورد و بە چاولێكردن لە ژنانی گەلانی تری دەوڵەتی ئۆسمانی زۆر لە گەوهەر و نێوەرۆكی مەسەلەكە ناگۆرن. ئەنجوم خانم دەسپێكی كاری كۆمەڵەكەیان، كە بۆ بەدیهێنانی ئامانجی بەرز و پیرۆز سازكرابوو، بەم بۆنە پێرۆزە بە نیشانەیەكی باش داناوە. ئەنجوم خانم لە وتەكەیدا باس لە برایەتی گەلانی موسوڵمان و خواستی كورد بۆ گەیشتن بە مافەكانی خۆی دەكا و سۆز و پەیماندەدا كە كۆمەڵەكەیان هەرچی لە دەستبێ بۆ پێشخستنی كورد و خەبات لە پێناو مافە رەواكانیدا درێخی نەكا. لێرەدا دەكرێ وتەكانی ئەنجوم خانم لەو بۆنەیەدا وەكو پرۆگرامی سیاسی كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد سەیر بكرێن. بەلای ئەنجوم خانمەوە دەبێ كۆمەڵە یارمەتی پێشكەش بكات بە ژنان و زارۆیانی كورد، كە بە هۆی كارەساتەكانی شەری یەكەمی جیهانیەوە توشی مەینەتی زۆر هاتوون و پێویستیان بە یارمەتی و هاریكاری هەیە. ئەو یارمەتیانە بە لای ئەنجوم خانمەوە بریتین لە دۆزینەوەی كار و قوتابخانە و ناوەندی فێركردن و بەرێوەبەرایەتی بۆ ژنان و منداڵانی كورد.
هەروەها زۆری لا مەبەست بووە كە رێكخراوەكەیان كاری زۆر بكات بۆ گەشەكردنی ناسنامەی كوردی و یارمەتیدانی خێزان و ئاوارە كوردەكان لە ئەستەموڵ و شارە گەورەكانی تری دەوڵەتی ئۆسمانی تێكشكاو. هەندێ لە چالاكییەكانی كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد لە سەر لاپەرەی رۆژنامە و گۆڤارەكانی ئەو سەردەمە بە تایبەتی گۆڤاری (ژین) رەنگیان داوەتە. لە رێگەی وتارێكی عەبدولعەزیز یامولكیەوە لەو گۆڤارەدا دەزانین كە ئەو رێكخراوەیە كۆبونەوەیەكی فراوانی بۆ ژنانی كورد لە ئەستەموڵ ساز كردووە بۆ چارەسەركردنی كێشە خێزانیەكانی كورد بە گشتی و لەو شارەدا بەتایبەتی. هەروەها رێكخراوەكە خەتەنەكردنی منداڵانی نەداری كوردی لە نەخۆشخانەی شیشلی لە ئابی 1919 دا گرتۆتە ئەستۆی خۆی.
لە رێگەی ئەو چالاكیانەوە ئەم رێكخراوەیە هەوڵیدەدا ژنانی كورد بكێشێتە نێو گۆرەپانی خەباتی كۆمەڵایەتی و سیاسیەوە. هەوڵدانی كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد لە بوارەكانی ناسنامەی نەتەوەیی و پەروەرد و فێركردن و هاریكاری ژنان و زارۆیانی كوردا خەسڵەتی رێكخراوەیەكی ژنانی هاوچەرخیان داوەتە ئەو كۆمەڵەیە. چالاكیەكانی كۆمەڵەی ژنانی كورد بە جۆرێك هەست و سۆزی نوسەران و شاعیرانی ئەو سەردەمەی بزواندبوو شاعیری كورد عەبدولرەحیم رەحمی شیعرێكی پر لە سۆزی بە باڵای كۆمەڵەدا هەڵداوە. لەیلا خانمی ژنی شەریف پاشا، كە ئەو كاتە لە پاریس بوو، لە لایەن ژنانی كوردی ئەستەموڵەوە بە سەرۆكی شانازی كۆمەڵە هەڵبژێردراوە و ئەویش لە وەڵامدا سوپاسنامەی بۆ كۆمەڵە ناردوە. یەكێك لە نوسەرانی ئەو رۆژانە بەم شێوەیە باسی ئەمانجەكانی كۆمەڵەی ژنانی كردووە (بۆ بەدەستهێنانی پێگەیەكی هاودەم بۆ ژنی كورد و ریفۆرمێكی ریشەیی لە ژیانی كۆمەڵایەتی و خێزانیی لە كۆمەڵگەی كوردیدا و دەستی یارمەتی درێژكردن بۆ ئەوانەی بە هۆی شەری جیهانیەوە بە ناچاری پەراگەندە بوونە و هاتونەتە ئەستەموڵ و ژیانێكی پر لە مەینەتی بەسەر دەبەن، كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد دامەزراوە، رێكخراوی ژنانی كورد ناوەندێكی كردۆتەوە بۆ ئەوەی ئەركی كوردایەتی خۆی بەجێ بێنێ) (14) .
ئەم كۆمەڵەیە وەكو هەموو كۆمەڵە و رێكخراوە كوردییەكانی تری ئەستەموڵ لە دوای ماوەیەكی كورت بە هۆی سەرهەڵدانی بزاڤی كەمالیەوە لە كار كەوت و ئەندامەكانی پەرەوازە بوون و بڵاوەیان لێكرد. هەندێكیان لە تەك هاوسەرەكانیاندا گەرانەوە بۆ باشوری كوردستان و عیراق و لەوێ لە بواری تردا، بە تایبەتی لە بواری پەروەردە و فێركردندا، رۆڵی بەرچاویان بینی و ئەوانی تر كە لە توركیا مانەوە خۆیان و هاوسەر و بنەماڵەكانیان كەوتنە بەر شاڵاوی بێبەزییانەی كەمالیستان و بە ناچاری ژیانی بێدەنگیان هەڵبژارد.
لێكدانەوەی رۆڵ و پێگەی ئەم رێكخراوەیە لە مێژووی كوردا بە گشتی و مێژووی بزاڤی ژنانی كوردا بە تایبەتی و بەسەرهات و چارەنووسی ئەندامەكانی باس و خواسی زیاتر هەڵدەگرن كە مخابن لێرەدا جێگەیان نابێتەوە. پێموایە یەكێ لە ئەركە سەرەكییەكانی كۆمەڵ و رێكخراوەكانی ژنانی كوردە لەو پرسانە بكۆڵنەوە و پەند لە ئەزمونەكانی وەربگرن.
بوارێكی تری گرنگی چالاكی و هەوڵی ژنانی كورد بواری پەروەردە و فێركردنە. بە بێ گەشەكردنی مەحاڵە ژنی كورد لە كۆت و زنجیری سیستەمی باوكسالاری رزگاری ببێ و ئازادی بە دەست بێنێ. رۆڵی ژنانی پێشەنگ لە بواری پەروەردە و فێركردنی كچانی كوردا تا بڵێی مەزنە و هاوتای شۆرشێكی كۆمەڵایەتیە. بە بێ خستنە رووی رۆڵی ئەم پەری و پەریزادانە، بە وتەی زانای گەورەی كورد دكتۆر كەمال مەزهەر، ناكرێ باس لە بزاڤی ژنانی كورد بكرێ. ئەمانە ئەو مۆمە داگیرساوانە بوون كە شەوەزەنگی تاریكی كۆمەڵگەی كوردییان روون دەكردەوە. فاتیمە محێدین یەكەمین ژنی كوردی باشوری كوردستانە كە بۆتە مامۆستا و سی و پێنج ساڵی تەمەنی خۆی بۆ فێركردنی كچانی كورد لە شاری سلێمانیدا تەرخان كردووە.
فاتیمە محێدین و گوزیدە خانمی هاوسەری عەبدولعەزیز یامولكی، ئەو دوو ژنە كوردە بوون كە زەنگی كاروانی خوێندنی كچانیان لێخست لە شاری سلێمانی. یەكەمین قوتابخانەی كچان كە هەر بە ناوی فاتیمە محێدینەوە نێونرا، لە ساڵی 1925 لە شاری سلێمانی كرایەوە.
فاتیمە محێدین و گوزیدە خانمی هاوسەری عەبدولعەزیز یامولكی، ئەو دوو ژنە كوردە بوون كە زەنگی كاروانی خوێندنی كچانیان لێخست لە شاری سلێمانی. یەكەمین قوتابخانەی كچان كە هەر بە ناوی فاتیمە محێدینەوە نێونرا (ئەلزەهراو – ئاماژەیە بۆ فاتیمەتولزەهرای كچی پێغەمبەر) لە ساڵی 1925 لە شاری سلێمانی كرایەوە. ئەم قوتابخانەیە لە لایەن ئەحمەد بەگی تەوفیق بەگی رۆشنبیر و هاوسەری فاتیمە خانەوە كرایەوە. لە نزیكی مزگەوتی گەورە بوو و لە ساڵانی هەفتادا قوتابخانەی گوڵاڵەی كچان لە جێگەی ئەو قوتابخانە بووە. گوزیدە خانم بەرێوەبەر و فاتیمە خانم تەنها مامۆستا بووە لە قوتابخانەكەدا. گوزیدە خانم ژنە كوردێكی باكوری كوردستان بووە و فاتیمە خانم بە ژنێكی پێگەیشتوی داناوە و دەمێكی ژیانی لە ئەستەموڵ بردۆتە سەر كە ئەو كاتە بە ناوەندی سەرەكی رۆژهەڵات دەژمێردرا و لە چاو باژێرێكی وەكو سلێمانی گەلێ بە پێشكەوتو دادەنرا. هەروەها ( (گوزیدە خانم یەكێ بووە لە دامەزرێنەرانی كۆمەڵەی پێشخستنی ژنانی كورد لە ئەستەموڵ و دوای گەرانەوەی هاوسەرەكەی بۆ باشوری كوردستان لە بواری پەروەردە و فێركردندا كاری كردووە).
لە بارەی كردنەوەی ئەو قوتابخانەیە فاتیمە محێدین دەگێرێتەوە (كە خەڵكی پاشكەوتوو كەوتنە قسە و قسەڵۆك لێ گوژیدە خانیمی دنیادیتە هانی دەدام گوێ بەو قسانە نەدەم و لە سەر كار بەردەوام بم. ئەگەر ئەو نەبوایە رەنگبێ زوو دەستم لە كار هەڵبگرتایە) . بەلای خەڵكەوە كچان لە قوتابخانە عابا و پێچەیان دادەكەند ئەوەش بە كوفرێكی گەورە ئەو كاتە دادەنرا. دایكان بە ترس و لەرز و دڵەراوكێوە كچەكانیان دەهێنایە قوتابخانە و هەردوو مامۆستا هەزار سوێندیان بۆیان دەخوارد كە كچەكانیان بە خوێندن و فێركردن لەكەدار نابن. تاوەكو پەنجاكان و بگرە شەستەكانیش بە لای گەلێ كەسەوە لە هەندێ ناوچە و دەڤەری پاشكەوتووی كوردستاندا قوتابخانە (زانستی شەیتانی) فێری منداڵان دەكرد، بۆیە پێیان وابو نابێ كورەكانیان، با باسی كچان لەولاوە بوەستێ، بنێنە بەر خوێندن لەو قوتابخانانەدا. هەڵبەتە كۆڵكە مەلاكانی كوردستان كە زوو هەستیان بەوە كرد، كە ئەم قوتابخانانە جێگەیان پێ لەق دەكەن، سەدان قسەی پروپوچ و درۆ و دەلەسەیان لە بارەی قوتابخانە و پرۆگرامەكانی خوێندنەوە لە نێو خەڵكدا بڵاو دەكردەوە. لە بەر رۆشنایی ئەو بارە دواكەوتوەی كۆمەڵگەی كوردەواری دەبێ هەوڵ و كۆشش و قوربانی ئەم پەریزادانە بنرخێنین.
لە پۆلی یەكەمینی یەكەمین قوتابخانەی كچاندا كچی وا هەبوون تەمەنیان 20 و 25 ساڵ دەبوو. فاتیمە خان دەڵێ كچان زۆر باش هەوڵیاندەدا فێری خوێندن بن. هەر بەوەش كار نەوەستا بەڵكو دوای ماوەیەكی كورت شاگردانی قوتابخانەی (زەهرا) شانۆگەری (دایك) یان پێشكەش دەكەن. خوشكی فاتیمە خان بەهیجە خانم و شەفیقە سەعید، كە ئەمانیش دوو پێشەنگی تری كاروانی پر لە سەروەری پەروەردە و فێركردن بوون لە باشوری كوردستان رۆڵیان لەو شانۆگەریەدا بینیوە. سەدان و بگرە هەزاران كچی كورد لە بەر دەستی ئەمان فێری خوێندن و نووسین بوون و لە شەوە زەنگی تاریكی نەخوێندەواری رزگاریان بوو. ئەو ژنانە رۆڵی هۆشیار كردنەوەی ژنان و كۆمەڵگەیان دەدا و لە رێگەی ئەو شانۆگەرییەوە لە دژی خو و نەریت و دیاردەی خراپ وەكو داو دەرمانی عەتار و سەرتاش و فاڵچی خەباتیان دەكرد. سەدان ژنی گەرەك و دایكیانی قوتابیان هاتونەتە دیتنی ئەو شانۆگەرییە. گوزیدە خانم سێ ساڵ بە رێوەبەرایەتی كرد و دوای چوەتە بەغدا. لە دوای ئەو زەهرە خانمی كچی مستەفا پاشای یامولكی دەور و بەری سێ ساڵ بوو بە بەرێوەبەر و دوای ئەویش نزیكی سی ساڵ فاتیمە محێدین بۆ خۆی بەرێوەبەرایەتی ئەو قوتابخانەیەی كرد. یەكێك لە گەورەترین هاندەران و پشتگیرانی فاتیمە محێدێن شاعیر و روناكبیری گەورەی كورد پیرەمێرد بووە كە بە فاتیمە خانمی گوتبوو : ئافەرین، هەزار جار ئافەرین ئێوە سەری ئێمەتان بڵند كردووە (15) . سەدان سەربازی ونی وەكو فاتیمە محێدێن و گوزیدە خانم و بەهیجە و شەفیقە خانم هەن كە دەبێ رێكخراوانی ژنانی كورد وەبیریان بهێننەوە و كەڵك لە ئەزمونە دەوڵەمەند و پر لە شانازییەكانیان وەربگرن.
لە كاتی شەری دووەمی جیهانیدا كە قات و قری و گرانیی باڵی رەشی بە سەر ژیانی هەژاراندا كێشابوو، ژنانی سلێمانی هەنگاوێكیان هەڵهێنا كە تاقانە بوو لە سەرانسەری عیراقدا. وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتی و وەزارەتی نێوخۆ لە ساڵی 1942 داوایان لە خەڵك كردبو كە لە هەموو لیواكان كۆمەڵە و رێكخراوی باربوو سازبكەن بۆ یارمەتی و كۆمەكی هەژاران. تەنها لە شاری سلێمانی لێژنەیەكی ژنان بۆ ئەو ئامانجە دامەزرێنرا بە سەرۆكایەتی سەعدیە خانمی هاوسەری مستەفا قەرەداخی كە ئەو كاتە موتەسەریفی شار بوو. لێژنەكە ئەم ژنانەی لە ریزەكانی خۆیدا كۆكردبۆوە (حەپسە خانی نەقیب هاوسەری حەفیدزادە شێخ قادر، بەهیە خانم هاوسەری حەفیدزادە شێخ مەحمود، زەهرە خانمی هاوسەری عیزەت عوسمان، رەحمەخانمی هاوسەری میرزا فەتاح، شوكریە خانمی هاوسەری جەمیل رەشید، سەدیقە خانمی هاوسەری حەمەئاغای ئەورەحمان ئاغا، مەلیحە خانمی هاوسەری عەبدوڵا نوری، فاتمەخانمی هاوسەری حاجی مەلا محێدین، فاتمە خانمی هاوسەری قادر ئاغای حاجی مەلا سەعید، ئەختەر خانمی هاوسەری حاجی حەمە ساڵح بەگ، فاتمە خانمی هاوسەری حاجی برایم ئاغا، بەهییە خانمی كچی سەعید ئەفەندی عوسمان ئاغا، ئامینە خانمی هاوسەری مستەفا (راستتر ئایشە خانم) ، فاتیمە خانمی هاوسەری میرزا كەریمی حاجی شەریف) . ئەمانە ژنانی نێوداری شار بوون و تەنها شاریش سلێمانی بوو كە ژنانی بە دەنگی بانگەوازەكەی وەزارەتی كاروباری كۆمەڵایەتیەوە هاتبوون و لە هەموو شارەكانی تری عیراقدا لیژنەكان تەنها لە پیاوان پێكهاتبون (16) .
رەوشەن خانمی هاوسەری میر جەلادەت بەدرخانیش جێگەیەكی تایبەتی هەیە لە مێژووی ژنانی كوردا لە سەدەی بیستەمیندا. رەوشەن بەدرخان لە 11 تەمموزی 1909 لە شاری قەیسەری لە توركیا هاتۆتە دونیاوە. ئەو كاتە ساڵح بەدرخانی باوكی دوورخرابووە بۆ ئەو شارە. چوار ساڵی تەمەنی منداڵی لە ئەستەموڵ بردۆتە سەر. لە ساڵی 1913 دا بەدرخانیان جارێكی تر دەكەونە بەر شاڵاوی كاربەدەستانی توركەلاوەكان و دوور دەخرێنەوە. رەوشەن خانم لە گەڵ باوكیدا لە شام دەگیرسێنەوە و لەوێ باوكی دەیناتە بەر خوێندن و لە دواییدا دەبێ بە یەكی لە مامۆستا پێشەنگەكانی ژن لە هەموو وڵاتی سوریادا. لە ساڵی 1935 دەبێ بە هاوسەری میر جەلادەت بەدرخان و هەڤدە ساڵ پێكەوە ژیانی هاوسەرێتی بەسەر دەبن. كاتێ لە ساڵی 1951 جەلادەت كۆچی دوایی دەكا و رەوشەن خانم بە دوو منداڵەوە بەجێ دێڵێ. رەوشەن خانم گەلێ چالاك بووە لە بزاڤی ژناندا و هەوڵی دەدا مافەكانیان بپارێزێ و یەكەمین و تەنها ژنی كورد بوو كە بەشداری كرد لە كۆنفرانسی (دژی كۆڵۆنیالیزم) لە وڵاتی یۆنان لە ساڵی 1957، هەرچەندە شەش جێگە بۆ ژنانی كورد تەرخان كرابوون. شۆڤێنیستانی گەلانی سەردەستە لەو كۆنفرانسەدا گەلێ شەریان پێ فرۆشت، لێ رەوشەن خانم كەسایەتی خۆی بە سەر هەموو لایەكدا سەپاندبوو و زیرەكانە روو بە روویان دەبووە. رەوشەن خان لە بواری نوسین و وەرگێرانیشدا رۆڵێكی باشی هەبوو بۆ یارمەتیدانی كچان و ژنانی كورد و عەرەب لە سوریا. زیاتر لە دە كتێبی كە یا بە خۆی نوسیبونی یا وەریگێرابون لە بوارە جیاوازەكانی پەروەردە و ئەدەب و مێژوو و یادداشتدا بڵاوكردۆتەوە (17) .
سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە بابەتەكانی یەكسانی ژن و پیاو و مافی ژنان یەكێ لە بابەتە گەرم و پێشینەكانی رۆژنامەگەری كوردی بوونە. لە گەڵ ئەوەشدا هەموو ئەو نووسینانەی لە سەر مافی ژن و داخوازی یەكسانی لە نێوان ژن و پیاو، گرنگیدان بە خوێندن و پێشكەوتنی ژنان كە لە سەر لاپەرەی رۆژنامە و گۆڤار كوردییەكان بە نێوی كچان و ژنانی كوردەوە بڵاو كراونەتەوە، تاوەكو هەفتاكانیش لە لایەن پیاوانی رۆشنبیری كوردەوە نوسراون.
یەكێك لە لایەنە لاوازەكانی چالاكی ژنانی كورد بواری رۆژنامەگەرییە. هۆیەكانی ئەم دواكەوتنەی ژنانی كورد لە كاروانی رۆژنامەگەریدا زۆرن. بڵاوبونەوەی نەخوێندەواری لە نێو ژنانی كورد و دواكەوتوویی كۆمەڵگەی كوردی لایەنێكی ئەم بارە روون دەكەنەوە و لایەنەكەی تریشی پەیوەندی بە رەوتی خودی رۆژنامەگەری كوردییەوە هەیە. سەرچاوە مێژووییەكان ئاماژە بەوە دەكەن كە بابەتەكانی یەكسانی ژن و پیاو و مافی ژنان یەكێ لە بابەتە گەرم و پێشینەكانی رۆژنامەگەری كوردی بوونە. لە گەڵ ئەوەشدا هەموو ئەو نووسینانەی لە سەر مافی ژن و داخوازی یەكسانی لە نێوان ژن و پیاودا و گرنگیدان بە خوێندن و پێشكەوتنی ژنان كە لە سەر لاپەرەی رۆژنامە و گۆڤار كوردییەكان بە نێوی كچان و ژنانی كوردەوە بڵاو كراونەتەوە تاوەكو هەفتاكانیش لە لایەن پیاوانی رۆشنبیری كوردەوە نوسراون. ئەم نوسەرە پیاوانە بەم كارەیان لە لایەكەوە بەرگرییان لە مافی ژنان دەكرد و لە لایەكی ترەوە بەم كارەیان هانی ژنانیان دەدا بێنە كۆری رۆژنامەگەری و نوسینەوە. رەنگبێ ئەم راستیە وەڵامێكی بەجێ بێ بۆ ئەوانەی بە هۆی بێ ئاگاییەوە لە مێژووی بە گشتی و مێژووی كورد و بزاڤی ژنانی كورد بە تایبەتی، دەیانەوێ خەتێكی رەش بێنن بە سەر هەوڵ و خەباتی پیاوانی رۆشنبیری كوردا لە پێناوی مافی ژناندا. گەلێ جار ئەو نوسەرە پیاوانە یەكەمین نێوی خوشك و هاوسەرەكانی خۆیانیان دەخستە سەر وتار و نوسینەكانیان. لە پەنجاكاندا نێو و نازناوای وەكو (كچی كورد، خوشكی راستی، دایكی سۆلاف، خونچە موكریانی، صەبریە محەمەد، ئەدیبە عەلی، پرشنگ، زیبا عەبدولواحید و روناك) لە سەر لاپەرەی رۆژنامە و گۆڤارە كوردییەكان بەرچاو دەكەون. لێ وردبونەوە و لێكۆڵینەوەكان ئەو راستیەمان بۆ ساغ دەكەنەوە كە تاوەكو كۆتایی شەستەكان ئەوەی بە نێوی ژنانی كوردەوە بڵاوكراونەتەوە بە خامەی نوسەرانی پیاوی كوردی وەكو (فایق هوشیار، قانع، گیوی موكریانی، كاكە مەم بۆتانی، مومتاز حەیدەری، خالید دلێر، مستەفا ساڵح كەریم …. تاد) بوونە (18) .
هەڵبەتە لێرەدا زیاتر باس لە باشوری كوردستان دەكەین چونكە زانیاری و بەڵگەكانی بەر دەستمان زیاتر لە بارەی ئەو بەشەوەیە و باری بەشەكانی تری كوردستان هەندێ جیاوازە.
لە شەستەكان و هەفتاكان ژمارەیەك لە كچانی كورد دەچنە دەرەوەی وڵات بۆ تەواوكردنی خوێندنی باڵا، دوای گەرانەوەیان بۆ وڵات سەرباری كاری مامۆستایەتی لە زانكۆكاندا، گەلێ نوسین و لێكۆڵینەوە بڵاو دەكەنەوە و لە بواری بەرگری كردندا لە مافی ژنان و گەشەكردنی بزاڤی ژناندا جێ پەنجەیان دیارە.
لە شەستەكان و هەفتاكان رۆژ لە دوای رۆژ ژمارەی ژنانی قەڵەم بە دەستی كورد لە هەڵكشاندا بوو. ژمارەیەك لە كچانی كورد دەچنە دەرەوەی وڵات بۆ تەواوكردنی خوێندنی باڵا و دوای گەرانەوەیان بۆ وڵات سەرباری كاری مامۆستایەتی لە زانكۆكاندا گەلێ نوسین و لێكۆڵینەوە بڵاو دەكەنەوە و لە بواری بەرگری كردندا لە مافی ژنان و گەشەكردنی بزاڤی ژناندا جێ پەنجەیان تا ئاستێك دیارە. لە كۆتایی هەشتاكان و بە درێژایی نەوەدەكان لە باشوری كوردستان و تا ئەندازەیەك لە دەرەوەی وڵاتیش بە هۆی پەیدابونی دەیان رۆژنامە و گۆڤار و دەزگای راگەیاندنەوە دەیان و بگرە سەدان نوسەر و رۆژنامەوانی ژنی كورد پەیدا بوونە و چالاكانە لە هەموو بوارەكاندا كار دەكەن و لە ریزەكانیاندا ژنانی نوسەر و توێژەری بە توانا و چالاك پەیدا بوونە. جێگەی دڵخۆشیە كە رێژەی كچانی زانكۆكانی باشوری كوردستان رێژەی كورانی بەزاندووە. بە سەدان هەزار كچی كورد دەچنە قوتابخانە و بە هەزاران مامۆستا و دوكتۆر و پارێزەر و ئەندازیار و رۆژنامەوان و مافناس … تاد پەیدا دەبن. هەوەرها دەیان رێكخراوی ژنان دەست بە كارن و هەوڵی پێشخستنی ژنانی كورد و كۆمەڵگەی كوردی دەدەن. بە هەزاران كچان و ژنانی كوردیش لە خەباتی سیاسی گەلەكەیاندا لە دژی داگیركەران بەشدارییان كردووە و بەشداری دەكەن. سەدان هەزار ژن و كچ و منداڵی كورد بوونە قوربانی سیاسەتەكانی جینۆساید و پاكتاوكردنی نەژادی و وێران كردنی كوردستان كە لە لایەن سوپای داگیركەرانەوە لە هەموو بەشەكانی كوردستان پەیرەو دەكرێن. بە هەزارانیش لە زیندانەكانی تاریكەكانی ئەو رژێمانە توند كران یا زیندە بە چاڵ كران و سەدان ژن و كچی كورد لە سێدارە دران و دەست درێژییان كراوەتە سەر. لەم بوارەدا ناكرێ ئاماژە بە لەیلا قاسم و سەدانی وەكو ئەو نەكەین كە ژیانیان لە پێناوی گەلەكەیاندا پێشكەش كرد.
كە باسی ژنی كورد دەكرێ ناكرێ ئاماژە بە لەیلا زانا ناكرێ. پێموایە لەیلا زانا بۆتە سیمبۆلێكی زیندووی ژنی كورد لەم سەردەمەدا. گەشتی ژیانی لەیلا زانا و ئەزمون و خەباتی لە پێناو كۆمەڵگەیەكی ئازادا ئەوە دەهێنن كە ژنانی كورد لێی ورد ببنەوە. من بۆ خۆم مەزنیی لەیلا زانا نەك تەنها لەوەدا دەبینم كە نێودارترین زیندانیی سیاسی ژنی كوردە، بەڵكو بەلای منەوە ئەو راستیە زۆر گرنگە كە لەیلا زانا وەستایانە ئازادی ژنان و پیاوان و كۆمەڵگەی كوردی پێكەوە گرێدەدا. مەینەتیەكانی ژنی كورد و كۆمەڵگەی كوردیی لە باری سەختی كوردستان و ژێر دەستەیی گەلی كوردا دەبینێ. لەیلا پابەندە بە بەها نەتەوەییەكانەوە و ئازادی و سەربەستی خۆی وەكو ژنێكی چەوساوە و زۆرلێكراو بە ئازادی گەلەكەیەوە گرێدەدا. پێموایە ئەم پابەندییە زۆر گرنگە بۆ ئەو ژنانەی دەیانەوێ لە كۆمەڵگەی كوردەواریدا رۆڵی پێشەنگ ببینن و ژنانی نەخوێندەوار و بێدەرەتان و هەژاری كورد لە گوتار و دروشمەكانیان تێبگەن.
لەیلا زانا هەڵگری هەمان ئاڵای خەباتی لەیلا قاسمە. لەیلا قاسم بەدەستی بەعس لە 1974 لە سێدارە درا و بوو بە سیمبۆلی ژنی شۆرشگێری كورد. نێوی هەردوو لەیلا بە سەر زمانی كوردەوەن. لە بەر كۆمەڵێ هۆ كە پەیوەندی بە باری میدیا و شۆرشی زانیارییەوە هەیە لەیلای یەكەمین، هەرچەندە ژیانیشی بەخت كرد، ئەوەندەی لەیلای دووەمین لە جیهاندا نێوی دەرنەكرد.
لەیلا زانا كچێكی كوردی لادێی بوو وەكو ملیۆنەها كچی گوندی كوردستان. لەیلا زانا لە ساڵی 1961 لە گوندی باخچەی سەر بە دیاربەكر هاتۆتە دونیاوە. وەكو هەموو كچانی گوندێكی دابراو لە جیهان ژیانی منداڵی بە سەر بردووە، هەرچەندە لەیلا لە منداڵیەوە بە ئاسانی بە زۆر شت قایل نەبووە. تەنها بۆ نموونە ئەو دژی ئەوە بوو كە سەرپۆش و لەچكە دابنێ. لێ لە دواییدا لە كاتی هەڵمەتی هەڵبژاردنەكاندا پێی گران نەبو لەچكە لە سەر بكا بۆ ئەوەی بتوانێ لە ژنانی كورد لە گوندەكان نزیك ببێتەوە و گوێبیستیان بێ و گوێبیستی ببن و خەون و ئاوات و رازەكانی خۆیانی بۆ دركێنن. لە تەمەنی چواردە ساڵیدا بە شو درا بە خزمێكی باوكی كە بیست ساڵ لە خۆی گەورەتر بوو. هەرچەندە لە دژی ئەو بریارەش راپەری بەڵام لە دواییدا ناچار كرا ملكەچ بێ چونكە كچی گوند و تەنانەت شاریش لەو كاتەدا بۆی نەبوو لە دژی بریاری باب و برا و خزمان راوەستێ.
مەهدی زانای هاوسەری پیاوێكی سیاسی بوو و لە ساڵی 1976 لە لایەن خەڵكی ئامەدەوە (دیاربەكر) بە سەرۆكی شارەوانی ئەو شارە هەڵبژێردرا. ئەو هاوسەرێتیەی بووە هۆی تێكەڵاوبونی راستەوخۆی لە گەڵ سیاسەتدا. لە بارەی ئەو شوكردنەوە دەڵێ (لەو بارەیەوە نەكەس و كارم و نە هاوسەرەكەم تاوانبار دەكەم، بەڵكو باری كۆمەڵایەتی و خو و نەریتی كۆمەڵگەكەم تاوانبار دەكەم و رەخنە لەو خو و نەریتانە دەگرم و داوای گۆرانیان دەكەم) . بەو شێوە دروستە لەیلا دیاردەكان و نەخۆشییەكانی كۆمەڵگەی كوردەواری شی دەكاتەوە و هەوڵوێستیان لە بەرامبەر دەگرێ و داوای گۆرانیان دەكا. لەیلا دایكی كور و كچێكە بە نێوی روناهی و رووكەن. كودەتای سەربازی 1980 ژیانی لەیلا و هەزارانی تری وەكو ئەوی سەر و بن كرد. كودەتاچیەكان كەوتنە گیانی كورد و هێزە چەپەكان. هاوسەرەكەی گیرا و بە 30 ساڵ زیندانی سزا درا. لەیلای دووگیان بە كورێكی پێنج ساڵانەوە بە دوی هاوسەرەكەیدا ئەم شار و ئەو شاری توركیای دەكرد. خۆی فێری توركی كرد و هەر بە خۆییشی لە دەرەوەی قوتابخانە خۆی فێری خوێندن كرد و پەنای بۆ كەس و كار نەبرد و یەكەمین ژن بوو كە لە تاقیكردنەوەی ناوەندیدا بە بێ ئەوەی بچێتە قوتابخانە دەربچێ.
هەر لەو كاتەدا لە نێو ژناندا بە تایبەتی كەس و كاری زیندانیەكاندا نێوی دەركرد و تەنانەت بو بە وتەبێژیان. لە هەمان كاتدا هەمیشە خەریكی خوێندنەوە بوو تا گەیشتە ئەو پلەیەی كە بتوانێ بۆ رۆژنامەكان بنوسێ و ببێتە بەرپرسیاری بیرۆی رۆژنامەی (Yeni Ulke) لە دیاربەكر. لە ساڵی 1991 لە سەر لیستی پارتی دیموكراتی (DP) بۆ پەرلەمانی توركیا هەڵبژێردرا. یەكەمین ئەندام بوو لە مێژووی ئەو پەرلەمانەدا لە سەر پادیۆمەكەیەوە بە كوردی قسە بكات. لە ساڵی 1994 لەیلا زانا لە زیندان توند كرا و بە 15 ساڵ زیندانی سزا درا. بە هۆی فشاری بیرورای جیهانیەوە دەسەڵاتدارانی تورك ویستیان بە هۆی باری تەندروستیەوە ئازادی بكەن، لێ لەیلای خاوەن هەڵوێست و ئازا ئەوەی رەت كردەوە و رایگەیاند كە ئەو لە پێناوی دۆزێكی نەتەوەییدا لە زیندانە و بە بێ ئازاد كردنی هەڤاڵەكانی و چارەسەركردنی دۆزی گەلەكەی ئازادی تاكە كەسیی خۆی ناوێ. وا دەبێ بە دە ساڵ لەیلا لە زیندانە و بۆتە سیمبۆلی ژنانی ئازادیخوازی كورد و جیهان.
هیچ گومان لەوەدا نیە كە سەدان و بگرە هەزاران نمونەی ژنی بە ئەمەكی كوردمان لە هەموو بوارەكانی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و رۆشنبیری و …تاد دا هەیە كە تاوەكو ئێستا ژیان و ئەزمونەكانیان چاوەروانی خامەی نوسەرانن بۆ ئەوەی لێیان بكۆڵنەوە و تیشكیان بخەنە سەر بۆ ئەوەی ژنانی ئەورۆ پەند لە ئەزمونەكانیان وەربگرن. ئەنجامدانی ئەم كارە یەكێ لە ئەركە سەرەكییەكانی رێكخراوەكانی ژنان و ژنە قەڵەم بەدەستەكانی كوردە.
سەرچاوە و پەراوێزەكان
1. توماس بوا، تاریخ اڵاكراد، ترجمە محمد تیسیر میرخان، دمشق 2001، ص 21
2. شرفنامەی شرفخانی بدلیسی، هەژار كردویە بە كوردی، نەجەف 1972، ل 100
3. ئێ. ئی. ڤاسیلێیڤا، باشوری رۆژهەڵاتی كوردستان لە سەدەكانی حەڤدە و سەرەتای سەدەی نۆزدە، مۆسكۆ 1991، ل 12 (بە زمانی رووسی) .
4. شرفنامەی شرفخانی بدلیسی، هەمان سەرچاوە، ل 503، 514. : هەروەها بروانە : محمد أمین زكی، تاریخ الدول و اڵامارات الكردیە فی العهد اڵاسلامی، عربه و راجعه محمد علی عونی، القاهرە 1948، ص 405
5. ب. لیرخ، دراسات حول اڵاكراد و أسلافهم الخالدیین الشمالیین، ترجمە د. عبدی حاجی، حلب 1994، ص 24
6. سون، رحلە متنكر الی بلاد مابین النهرین و كردستان، نقله الی العربیە و حققه وقدم له و علق علیه فۆاد جمیل، الجزو اڵاول، بغداد 1970. ص 280 – 282
7. سی. جی. ادموندز، كرد و ترك و عرب – سیاسە و رحلات و بحوپ عن الشمال الشرقی من العراق 1919 – 1925، ترجمە جرجیس فتح الله، بغداد 1971، ص 52.
8. هەمان سەرچاوەی پێشوو، ل 18، 83.
9. بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بروانە : مەسعوود محەمەد، گەشتی ژیانم، ستۆكهۆڵم 1992.
10. رحلە دیللافالیه الی العراق، ترجمە و تحقیق اڵاب بگرس حداد، بغداد 2001. ل 104 – 105
11. ب. لیرخ، المصدر السابق، ص 38.
12. توماس بوا، نفس المصدر، ص 46، 50.
13. ب. لیرخ، نفس المصدر، صص 24 – 25،
14. 38 Ismail Goldas، Kurdistan Teali Cemiyeti. Istanbul 1991، S 77-80، 272-278
15. دكتۆر كەمال مەزهەر ئەحمەد، چەند لاپەرەیەك لە مێژووی گەلی كورد، بەرگی یەكەم، عەلی شێر كردویەتی بە كرمانجی و پیتی لاتینی، ستۆكهۆڵم 1991، ل 216 – 222
16. دكتۆر كەمال مەزهەر ئەحمەد، چەند لاپەرەیەك لە مێژووی گەلی كورد، بەرگی دووەم، ئامادەكردنی عەبدوڵا زەنگەنە، هەولێر 2001، ل 369 – 374.
17. سلمان عپمان (كونی ره ش) ، اڵامیر جلادت بدرخان – حیاته و فكره، تقدیم اڵامیرە روشن بدرخان، دمشق، 1992. ص 85 – 90
18. بۆ زانیاری زیاتر لەم بارەیەوە بروانە : د. كوردستان موكریانی، رەنگدانەوەی دۆزی ژن بە نێوی ژنەوە لە نێو رۆژنامەگەری كوردیدا، هەیرن فەین 1995.
19. بۆ زانیاری زیاتر لە بارەی لەیلا زاناوە بروانە: د. جەبار قادر، چەند بابەتێكی مێژووی كورد، سلێمانی 1999، ل 161 – 171.
0 لێدوانەکان
Karla Gleichauf
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
M Shyamalan
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment
Liz Montano
12 May 2017 at 05:28 pm
On the other hand, we denounce with righteous indignation and dislike men who are so beguiled and demoralized by the charms of pleasure of the moment