Nuce Logo

لەبارەی ئابووری کوردستان، ئابووری کوردستان بە چ وەسف دەکەی (تێکەڵە) یاخود (تازە پێگەشتووە) یا (بەکاربەرە)؟

هەڵبەتە کورردستان وەک سیستەمی ئابووری، هێشتا خۆی یەکلایی نەکردۆتەوە چ سیستەمێک پەیڕەو دەکات، ئایا چ فەلسەفەیەکی ئابووری هەیە، ئایا سیستەمی سەرمایەداری، سۆشیالیستی، یا هەردووکیان، یا ئیسلامی پەیڕەو دەکات. چونکە هەرێمی کوردستان، هێشتا دەوڵەتێکی سەربەخۆی نییە و بەشێکە لە عێراقی فیدراڵ وەک هەرێمی فیدڕاڵی، هەرچەندە ئاستەنگیش دەخرێتە بەردەم دەسەڵاتە دەستوورییەکانی کە لەلایەن دەستووری عێراقی فیدڕاڵەوە دەسەڵاتی پێدراوە.

هه‌رێمى كوردستان و عێراق وه‌ك یه‌ك له‌ بۆشایى سیسته‌مى ئابوورى ده‌ژین


 

لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا عێراقیش دوای ٢٠٠٣ خۆی یەکلایی نەکردۆتەوە پەیڕەوی چ سیستەمێک دەکات. وێڕای ئەوەش نابێت ئەوە لە بیر بکەین، لەسێبەر نەبوونی ستراتیژیه‌تێکی ئاوادا، عێراق و کوردستان بەیەکەوە لەسەر یەک رێچکە دەڕۆن، کە هەردوولا لە بۆشایی نەبوونی سیستەمێکی ئابوورییدا، بەڵام جۆری ئابوورییەکەیان ئابوورییەکی کرێخۆر یا بەکاربەرە. هەندێکجاریش دەکرێ بڵێن تێکەڵەیەکە لە ئابووری کرێخۆری نیو لیبڕالیزمە.

هەرێمی کوردستان لە دوای راپەڕینی بەهاری ١٩٩١ەوە بەبێ هەبوونی ستراتیژییەتێکی دوورمەوادا، لە هەنگاونان بۆ ئابوورییەکی سەربەخۆ، کەچی بە درێژایی (٣٠) ساڵی رابردوو هەنگاو بە هەنگاو لە سەرخۆ، کاری کردووە بۆئەوەی لە ئابوورییەکی بەرهەمهێنەوە بەرەو ئابوورییەکی بەکاربەر بڕوات. ئەوەش ئابووری کوردستانی بەرەو داڕمان بردووە، چونکە بەرێژەی زیاتر لە ٩٠٪ پشتی بە بەرهەمی دەرەکی بەستووە، لە دوای دەرکردنی یاسای نەوت و گاز و یاسای وەبەرهێنانیش ئەوە بە زەقی بە دیار کەوتووە. بە ئاشکرا حکوومەت لە هەموو کابینە یەک لە دوای یەکەکان لە وەبەرهێنان گرنگی بە کەرتی خانووبەرە داوە، لە پشتبەستن بە داهاتیش ئەوەنده‌ پشت بە نەوت بەستراوە، ١٠٪یش بایه‌خ بە داهاتە نانەوتەییەکان نەدراوە. ئەوە وایکردووە  تەرازووی بازرگانی هەرێمی کرودستان لاسەنگ بێت و زۆرینەی داهاتی نەتەوەیی بچێتە بازاڕە جیهانییەکان، بەتایبەت گیرفانی وەبەرهێنەر و بەرهەمهێنەری وڵاتانی وەک ئێران، تورکیا، چین..هتد.

ئەو قەیرانەی کە چەند ساڵی رابردوودا بەرۆکی کوردستانی گرتووە چەند کاریگەری خراپی بەسەر کۆی ئابووری هەبووە؟ 

چه‌ندان بڕیارى دارایى دراوه‌ كه‌ هاووڵاتیان باجه‌كه‌ى ده‌ده‌ن

بێگومان رەنگدانەوەیەکی زۆری هەبووە لەسەر گەشەی ئابووری کوردستان و شوێنەواری لەسەر تەواوی سێکتەرە جیاوازەکان و ژیانی خەڵک داناوە. ئەوەش وایکردوە حکومەت زیاتر لە ٣٢ ملیار دۆلار قەرزار بێت، ئەمە سەرباری مایەپووچبوونی دەیان کۆمپانیا و سستبوونی بازاڕ، لەسەرووی هەموویانەوە رەنگدانەوەی لەسەر شیرازەی خێزان هەبووە.

ئێمە دەزانین لە رووی بژێوی کاریگەری بەسەر خەڵك هەبووە، بەڵام دەمانەوێ بزانین چەند ئابووری کوردستانی شێواندووە؟

ئەگەر بە زمانی ژمارە یا رێژەی سەدی قسە بکەین، ئەوا ناتوانین ژمارەیەکی ورد باس بکەین، چونکە ئەمە پێویستی بە توێژینەوەی زانستی هەیە کە لەرێگەی زانکۆکانەوە بە هاوکاری وەزارەتی پلاندانان ئەو توێژینەوەیە بکرێت. بەڵام ئەگەر لەرێگەی لێکۆڵینەوەیەکی شیکاری قسەی لەسەر بکەین، بە دڵنیاییەوە شوێنەواری خراپی لەسەر گوزەران و ژیان و بازاڕ لە گشت سێکتەرەکان داناوە. ئەو جموجۆڵەی لە کوردستانیش هەیە، راستەوخۆ پەیوەندی بە گەشتیاری عەرەبی ناوچەکانی ناوەڕاست و خوارووی عێراق و ئەوانەی نیشتەجێی کوردستانن هه‌یه‌، چونکە ئەو عەرەبەی لە ناوچەکانی دیکەوە سەردانی شارەکانی کوردستان، پارە دەهێنێتە بازاڕ، ئەوەی دیکە کە نیشتەجێی مووچەی لە دامەزراوەکانی دیکەی عێراق هەیە و لێرە خەرجی دەکات، یاخود خۆیان کۆمپانیایان هەیە یا لە بازاڕی ئازاد کار دەکەن. ئەوەش وایکرد بازاڕ لە سووڕی متبوونی تەواو رزگار بکات، ئەگینا بازاڕ بە گشتی روو لە سستییە، پاش ئەو قەیرانە گەورەیە، ئێستا قەیرانی دیکەی بەدوای داهات، ئەویش بە پێی پلانداڕێژراو دراوی نیشتیمانی عێراقی بەهای نزمکرایەوە و بەهای دراوی قوڕسی ئەمەریکی بەرزکرایەوە، ئەوەش یەکێک بوو لە سیاسەتە هەڵەکانی بەرپرسانی عێراق، وەک ئەوەی لەدوای ٢٠٠٣دا دەیان بڕیار و سیاسەتی دیکەی نەختینەییان بە هەڵە دەرکرد، کە دواجار هاووڵاتیان بە تایبەت داهاتە سنووردارەکان باجەکەیاندا، لە دوای ٢٠٠٣ەوە لە عێراق بە پلان سیاسەتی نەختینەیی و دارایی دژ بە یەکتر رێوشوێن دەگرنە بەر، ئەمەش ئابووری کوردستان و عێراق بەرەو داتەپین دەبات.

کەرتی گشتی ناتوانێت هەلی کار بە هاووڵاتیان بدات، کەرتی تایبەتیش بە میزاجی خەڵك بەرێوەدەبردرێت نەوەك یاسا، پێتوایە کەرتی تایبەت لە کوردستان تەندروستە؟

جارێ دەمەوێ شتێک بڵێم، کەرتی تایبەت لە کوردستان  نزیکە لە سفر. ناڵێم نییە، بەڵام ئەوەی کە باس دەکرێت کەرتی تایبەت ئەوە کەرتی تایبەت نییە، بەڵکو کەرتێکی تێکەڵە یاخود بڵێن هاوبەش نێوان حکومەتی سێبەر و کەرتی تایبەت یا بازرگانی ئازاد. ئەمەش لە سێبەری بەرپرسانی حکومەت بەڕێوەدەچێت، چونکە لە پشت زۆرینەی بازرگان سیاسییە حزبییەکان هەن، کە بازرگانی بۆ خۆیان و خانەوادەکانیان دەکەن، نەک قازانجەکەی بۆ حکومەت یا بۆ حزب بێت. چونکە لە هەرێمی کوردستان بازاڕی کێبڕکێى  تەواو نییە، بەڵکو بازاڕی کێبڕکێى قۆرخکاری هەیە. بە دیوێکی دیکە دەتوانین بڵێن کەرتێکی تایبەتی دامەزراوەییمان نییە، بەڵکو کەرتێکی تایبەتی ناتەندروستە. ئەوەش وایکردووە رێژەی بێکاری رۆژ بە رۆژ بەرزبێتەوە، ئەوەتا ساڵانە  زیاتر لە (٥٠) پەنجا هەزار قوتابی زانکۆ و پەیمانگاکان دەردەچن، کەچی دەرفەتی کار لە حکومەت نییە. لە کەرتی بەناو کەرتی تایبەتیش تەنیا بۆ کەسانی نزیک لە خۆیانە یان بۆ کەسانی رەگەزی بیانییە، یاخود مەرجەکانی دامەزراندنیان زۆر قوڕسە، ئەوەش ماڵوێرانی هێناوەتە کایەوە، کە لەئایندەیەکی نزیکدا چارەسەر نەکرێت، کۆتایی بە حکومەت و رەنگە قەوارە سیاسییەکەشی بێت.

چۆن دەکرێت ئەو کەرتە راست بکرێتەوە بۆ ئەوەی فشار لەسەر کەرتی گشتی نەمێنێ؟

ئەوە کارێکی ئاسان نییە، چونکە ماوەی ٣٠ ساڵە بە پلان کار لەسەر کەرتێکی بەناو کەرتی تایبەت لەژێر سێبەر ئایدیۆلۆژیای حزبەکان دەکرێت، تا لە رووکەشدا ناوی لێبنرێت کەرتی تایبەت، بەڵکو دەرهێنانی زۆرینەی پڕۆژەکانی وەبەرهێنان و چالاکییە ئابوورییەکان لەژێر سێبەری حکوومەت و رادەستکردنی بە گرووپ و دەستەی دەستڕۆیشتووی ناوەندی بڕیاری سیاسی و حکومی. ئەوە وایکردووە، ئاڵنگارییەکی زۆری بێتە بەردەم، لەگەڵئەوەشدا زۆر ئاسانە، ئەوەی لە رێگەی بوونی دەستوورێکی مەدەنی بۆ هەرێمی کوردستان کە لە بڕگە و ماددەکانی تایبەت بە پرسی ئابووری و سیستەم و فەلسەفەی ئابووریدا ئاماژەی پێبدرێت. پاشان یاسایەکی تایبەتی بۆ دەربچێت کە یاساکە هێزی لەگەڵ دابێت نەک مەرەکەبی سەر کاغەز بێت. دواتریش چاکسازییەکە لە پایەکانی سەری سەرەوەی پەیژەکە بکات، نەوەک لە پایەی یەکەم خوارەوە بێت، کە ئەمەش هیچ ئەنجامێکی نابێت. بێگومان ئەگەر کەرتێکی راستەقینەی تایبەت لە کوردستان هەبێت، هاوشێوی وڵاتانی پێشکەوتوو، هەر قەیرانێکی سەرهەڵدەدات، ئەوەند کاریگەری لەسەر  حکومەت و بازاڕ ناکات. ئەوەی لە کوردستان روودەدات، دیاردەیەکی سەیرە، لە هەموو قەیران و تەنگەژەکاندا، هاووڵاتی باجەکەی دەدات، نەوەک حکومەت. ئەوەتا دەبینین سەرچاوەکانی داهاتی حکومەت کەم دەبێتەوە، یا پڕۆژە یاسای بوودجە درەنگ پەسەند دەکرێت، ئەوان کاریگەری لەسەر پڕۆژە وەبەرهێنەرییەکان و بازاڕ بە گشتی دەکات، لە کاتێکدا ئەگەر کەرتی تایبەت سەرچاوەی داهات و سەرمایەی راستەقینەی موڵکی خۆی بێت، ئەوە قەیرانەکان کەمتر رەنگدانەوەی دەبێت لەسەریان. ئەوەش ئەوەمان پێی دەڵێت، کە سەرچاوەکانی سەرمایەداری بەناو کەرتی تایبەتی کوردستانیش پشت بە بوودجەی حکومەت دەبەستێت. کەوایە کوا کەرتی تایبەت، ئه‌ها سەیر بکەن، زۆرجار حکومەت قەرز لە خۆی دەکات! واتە قەرز لە کۆمپانیا کەسییەکانی نێو حکومەت دەکات تا پڕۆژەکانی حکومەت بەردەوام بن یا بەشێک لە مووچەی پێ دابین بکرێت، کە ئەمەش کارەساتە.

هەندێك کەموکوڕی هەن لە ئابووری عێراقی ئەو کەموکوڕیانە چەند کاریگەری لەسەر هەرێم هەیە؟ وەکو پشتبەستن بە نەوت وەک داهاتی سەرەکی ، فەرامۆشکردنی کەرتی پیشەسازی و کشتوکاڵ (نەبوونی یاسا بۆ پاراستنی کەرتی تایبەت) ؟

راستكردنه‌وه‌ى كه‌رتى تایبه‌ت ئاسان نییه‌ چونكه‌ 30 ساڵه‌ به‌ ئایدیۆلۆژیاى حزبه‌كان كارى بۆ ده‌كرێت
 

بێگومان کەموکوڕییەکانی عێراق، رەنگدانەوەی راستەوخۆی لەسەر هەرێمی کوردستان هەیە، تەنانەت کەموکوڕی لە ئابووری تورکیا و ئێرانیش رەنگدانەوەی لەسەر کوردستان هەیە، چونکە هەرێمی کوردستان، پاشکۆی ئابووری عێراقی عەرەبی وەک قەوارەیەک لە دەستووردا، هەروەها بەشێوه‌یەکی دیکەش پاشکۆی ئابووری هەریەک لە وڵاتانی کۆماری ئیسلامی ئێران و تورکیایە. جا ئەگەر بێینە سەر باسی فەرامۆشکردنی کەرتە ئابوورییە کلاسیکییەکانی وەک کشتوکاڵ و پیشەسازی و پشتبەستن بە تەنیا یەک سەرچاوەی داهات وەک نەوت و گاز، کە سیاسەتێکی هەڵەیە، بەداخەوە زۆرینەی وڵاتە نەوتییەکان هەمان هەڵەی یەکتری دووبارە دەکەنەوە، کار لەسەر ئابووری کرێخۆر دەکەن. لە کاتێکدا لە هەموو حاڵەتێکدا نرخی نەوت ئەگەری بەرزبوونەوە و نزمبوونەوەی نرخەكەی لە ئارادایە وەک ئەوەی لە چەند ساڵی رابردوو بینیمان. ئەو وڵاتانەی تەنیا سەرچاوەی داهاتیان نەوت بوو، ئابوورییەکەیان داڕما، رووبەڕووی قەیرانی دارایی گەورە بوونەوە، کە تا ئێستا نەیانتوانیوە هەڵسنەوە. ئەوەتا لە شەستەکانەوە هەمیشە ئەو وڵاتانە هەڵەی هۆڵندا دووبارە دەکەنەوە کە بە نەخۆشی هۆڵندی ناسراوە.

لە کاتێکدا هەرێمی کوردستان زەوی و کەشوهەوایەکەی بۆ کشتوکاڵ لەبارە، دەتوانێت لە رێگەی کشتوکاڵ و پیشەسازییەوە، ئابوورییەکەی هەمەڕەنگ بکات و سەرچاوەکانی داهاتیشی فرەرەنگ بکات و ئابوورییەکی بەهێز دروست بکات هاوشانی سەرمایه‌گوزاریکردن لە نەوت. لەبەرئەوەی ئابووری کوردستان بەرەو سەربەخۆیی ناڕوات، تەنیا بە فرۆشتنی نەوت، بەڵکو بە فرەره‌نگکرنی سەرچاوەکانی داهاتەوە بەرەو ئابوورییەکی بەهێزو سەربەخۆ دەڕوا، لەسەرووی هەمووشیانەوە ئاسایشی خۆراکی دەپارێزێت، نەوەک چاوەڕێی بەزەیی دوژمنانی خۆمان بین لەهەر چرکەیەکدا سنوورکانمان لێ دانەخەن.

پێتوانییە خەریکە هەرێمی کوردستان هەڵەکانی عێڕاق دووبارە دەکاتەوە؟

بە دڵنیاییەوە هەرێمی کوردستانیش بەهەمان شێوە، هەڵەی عێراق ووڵاتە دواکەوتووەکانی دیکەی هاوشێوی عێراق دووبارە دەکاتەوە. لە کاتێکدا دەرفەتی زۆر هەیە بۆ ئەوەی ئەو هەڵانە دووبارە نەکەینەوە، بەڵام بەرپرسانی هەرێمی کوردستان، وەک بازارگانەکان رێگا ئاسانەکە هەڵدەبژێرن، ستراتیژیان نییە، گرنگیدان بە کەرتە کشتوکاڵی و پیشەسازییەکان لە رێگەی کەرتێکی تایبەتی راستەقینە پشوودرێژی دەوێت و قازانجی دوورمەودایە و  قازانجی کەسی کەمە، بەڵکو قازانجی گشتی درێژخایەنی هەیە. ئاخر چۆن دەکرێت لە وڵاتێکی کشتوکاڵیدا، بایەخ نەوتی ژێرزەوی بدرێت کە ئەگەری کەمبوونەوە یا نەمان یا نزمبوونەوەی نرخەكەی هەیە، کەچی نەوتی سەرزەوی، هەمیشەیی و هەتاهەتایى هەیە و نرخی هیچ کات دانابەزێت و کەم نابێتەوە!.

لە زۆربەی دیمانەکانی بەڕێزت لەم دوایانە باس لە ئابووری پرتەقاڵى دەکەیت مەبەستت لەم چەمکە چییە؟

ئه‌و جۆره‌ ئابوورییه‌، وەک چەمک بۆ یەکەمین جار لە لایەن نووسەران (فیلیپ بویتراگۆ ریستریپۆ(Felipe Buitrago Restrepo)و ئیڤان دۆكی ماركیز(Iván Duque Márquez) له‌ كتێبی(ئابووری پرته‌قاڵی-ده‌ر‌فه‌ت سنووری نییه)
-Una oportunidad infinita La Economia Naranja) لە ساڵی ٢٠١٣ باسكراوه‌، هەرچەندە ئەو چەمکە زێتر لە وڵاتانی کیشوەری ئەمریکای لاتینی باوە، بەو جۆرە ئابوورییە دەگوترێت کە پیشەسازی رۆشنبیری و یا پیشەسازی پارێزراو بە مافی خاوەندارییەتی دانان و بڵاوکردنەوە، یا پشت بە هزری تازەگەری و نوێگەری و داهێنان دەبەستێت لەپێناو رەخساندنی هەلی کار و بەدەستهێنانی داهات، بەبێ ئەوەی مافی خاوەنداریەتی هزری پێشێلبکرێت.

چۆن دەتوانین لە کوردستان سوود لەم بیرۆکەیە وەربگرین؟

لە جیهانی ئەمڕۆی پێشکەوتنە خێراکاندا، ناشێ گەلی کوردیش وەک گەلانی دیکە هەوڵەکانی نەخاتە گەڕ بۆ ئەوەی بەشداربێت لە پێشەوەچوونی جیهان، به‌ تایبه‌تى كه‌ ده‌زانرێت کە نەتەوەی کورد هێشتا لە قۆناغی رزگاریخوازی دایە و پێویستی بە خۆناسناندنە لەسەر ئاستی جیهان. لەلایەکی دیکە هەنگاوەکانمان بەکرداری بۆ ئابوورییەکی بەهێز هێشتا کاری لەسەر نەکراوە، چونکە دروستکردنی دەوڵەت، بەبێ ئابوورییەکی بەهێز سەرکەوتوو نابێت، بۆیە یەکێکە لەو نەخشە رێگایانەی دەبێت کاری لەسەر بکرێت پیشەسازی کولتووری و رۆشنبیرییە، یاخود ئابووری پرتەقاڵییە تا بتوانین لەسەر بنەمای هزری داهێنەرانەی رۆشنبیرییەوە، باز بدەین لە ئابوورییەکی کلاسیکی کرێخۆر(بەکاربەر) پشتبەستوو بە نەوت، بەرەو ئابوورییەکی مۆدێرنی پشتبەستوو بە مەعریفە و پیشەسازی رۆشنبیری داهێنەرانە، چونکە هەم ئامانجی کەمکردنەوەی بێکاری و بەرزبوونەوەی رێژەی بەگەڕخستن دەپێکین، هەمیشه‌ سەرچاوەیەکی دیکەی داهاتی نەتەوەیی دەدۆزینەوە و فەرهەنگی فرەسەرچاوەی داهاتیش دەبێتە ستراتیژی ئابووری هەرێمی کوردستان.

زۆرجار بیرۆکەی ئابووری لە وڵاتانی تر هەن، بەڵام کاتێک لێرە جێبەجێ بکرێت کۆمەڵێ کێشەمان رووبەروو دەبێتەوە، ئەو چەمکەی تۆ باسی دەکەی پێشبینی دەکەی لە کوێ ئاستەنگی بێتە پێش؟

30 ساڵه‌ ئابوورى كوردستان له‌ به‌رهه‌مهێنه‌وه‌ بۆ به‌كاربه‌ر ده‌چێت
 

بێگومان کارکردن لەسەر ئابووری پرتەقاڵی وەک هەر جۆرە ئابوورییەکی دیکە مانای ئەوە نییە، بێ کەموکوڕی بێت لایه‌نی نەرێنی و بێهێزی نەبێت، یاخود ناشێ لەمپەریشی لەبەردەمدا نەبێت و رووبەڕووی ئاستەنگی هەمەجۆری بابەتی و خودی نەبێتەوە. بەڵکو هەم خاڵی بەهێز و لاواز و هەمیش لایەنی نەرێنی و ئەرێنی هەیە. لە هەمان کاتیشدا لەکاتی هەنگاونانی کرداریدا رووبەڕووی ئاستەنگی هەمەچەشنیش دەبێنەوە، لەگەڵ ئەوەشدا ژینگەی سیاسی و کارگێڕی و ئابووری هەرێمی کوردستانیش لەنێو گێژاوی بڵاوبوونەوەی جۆرەها نەخۆشی جیهانی و داتەپینی بازاڕ و کورتهێنانی بوودجەی ساڵانەو کەمبوونەوەی داهاتی نەتەوەیی، ده‌رفه‌تێکی لەبار رەخساوە بۆ ئەوەی حکومەت گوێ لە شارەزایان و پسپۆڕانی کارگێڕى و دارایی بگرێت بۆ ئەوەی بڕیارێکی بوێرانە لە بەرژەوەندی گشتی بدات و چیتر لە سایەی ئاڵای کوردستان، گەندەڵی کارگێڕی و دارایی ئەنجام نەدرێت و لە پاڵ بچووکردنەوەی پەیکەری کارگێڕی حکومەت، خەرجییە گشتییەکان بۆ خزمەتگووزارییە گشتییەکان و مووچەی کارمەندان بە شێوەیەکی یەکسان و دادپەروەرانە بێت لەپاڵ ئەوەشدا شێلگێرانە و کوردستانیانە سەرچاوەکانی داهات فرەتر بکەن. بە دیوێکی دیکەوە دەکرێت بڵێن گەورەترین لەمپەر بێتە بەردەم ئەو جۆرە ئابوورییە، سیاسییە بازرگانەکانن، ناهێڵێن کاری لەسەر بکرێت، چونکە کەمترین قازانج لە پڕۆژە بازرگانییەکاندا بۆ دەمێنێتەوە، ئیدی ناتوانن لەسەر شان و ملی خەڵک بە نایاسایی دەوڵەمەند بن، ئیدی ناتوانن خێرو بەرەکەتی کوردستان بە تەنها بۆ خۆیان ببەن، بەڵکو دەبێت بە یەکسانی و دادپەروەرانە دابەشی بکەن.