Nuce Logo

چەند رۆژێك ئاكپارتى و مەهەپەى هاوپەيمانى، پێشنیارى کەمکردنەوەى ڕێژەیى یاساى هەڵبژاردنەکانى تورکیایان کردووە لە (10%) بۆ (7%)، بەپێى ئەم یاسایە هەر پارتێک ڕێژەى دەنگەکانى کەمتر بێت لە (10%) ناتوانێ هیچ نوێنەرێکى بنێرتە پەرلەمانى تورکیا.

لە چەند رۆژى رابردوو ئەو پێشنیارەى ئاکپارتى و مەهەپە کە هۆیان بە بیرۆکەیەکى دروستى دەزانن بووە، مايەى گفتوگۆيەكى فراوان دروستکردووە.

پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان پێيان وايە، ئەوە رزگاكردنى (مەهەپە)يە، لەبەرانبەردا دەوڵەت باخچەلى، رايدەگەينێت، "ئەوە بوختانە وەك ميکانزمى پەيداكردنى نان لەلايەن هەندێك كەسەوە بەكاردێت".

لە پشووى كۆتايى هەفتەى رابردوو، رەجەب تەيب ئەردۆغان، رايگەياند، "هەمواردنى  یاساى رێژەى بەدەست هێنانى دەنگە لە (%10)بۆ  (%7)، رێككەوتنى لەسەركراوە، گوێ لە بۆچوونى مەهەپە گيراوە.

دواى چەند رۆژێك دەوڵەت باخچەلى لە راگەياندراوێكدا، رازەمەندنى خۆى لەسەر ئەو دابەزاندنە دەربڕى، ئاماژەى بەوەشكرد، "پێويستى بە هەڵسەنگاندنى زياتر نييە".

پێشبينى دەكرێت، ئەو پڕۆژەيە، دواى كۆتايى پشووى پەرلەمانى لە مانگى داهاتوو پێشكەشى پەرلەمانى تورکیا بكرێت.

پەرلەمانى توركيا (600) ئەندامى هەيە، سەبارەت بەو پێشنيازە، لەو دۆخە ئاساييە پێويستى بە (400) دەنگ هەيە، كە بەمەرج گيراوە زۆرينەى سێبەشى ئەندامانى پێويستە. 

ئاكپارتى (289)كورسى هەيە، مەهەپە (48) كورسى هەيە، بەمەش كۆى دەنگەكان دەگاتە (337) دەنگ، بەو رێژەيە ناتوانن ئەو پرۆژە ياسايە تێپەڕێنن، بەڵكو پێويستيان بە رەزامەندى پارتەكانى ترە.

رێژەى هەڵبژاردنەكان چیيە؟ 

رێژەى ئێستا بە (%10) دياريكراوە، هەر پارتێكى سياسى لەسەر ئاستى وڵات كەمتر لەو رێژەيە بهێنێت بۆ پەرلەمان، ئەگەر لە بازنەيەكى دياريكراويش بێت، ناتوانێت بچێتە پەرلەمان.

كەمكردنەوەى ئەو رێژەيە بوار بۆ پارتە بچووكەكان دەڕەخسێنێت، بگەنە پەرلەمان، بەتايبەت ئەو پارتانەى كە لەم دواييە لەسەر گۆڕەپانى سياسى دەركەوتوونە.

لەبەرانبەردا، ئەو دابەزاندنە رێگە دەگرێت مەهەپە لە هاوكێشەى هەڵبژاردنەكان بچێتە دەرەوە، بەتايبەت پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان باس لەوە دەكەن، بە بەراورد بە هەڵبژاردنى (2018)كە رێژەى %11ى بەدەستهێنا ئاستى دەنگدەرانى دابەزيووە.

ئەو جوڵانەى ئاكپارتى و هاوپەيمانەكەى كارێكى لە چاوەڕواننکراو نەبوو، بەڵكو چەند پێشتر بە چەند هەنگاوێك رێگەى بۆ خۆشكرابوو، ديارترين هەنگاو، لە مانگى شوباتى رابردوو ئەردۆغان راگەياند، كاتى گۆڕانكارييە لە دەستوورى توركيا، كە ئەو دەستوورە دەگەڕێتەوە (1989) ، بەتايبەت دواى ئەوەى هەموو هەوڵەكانى پێشوو هەموارکردنەوەى ئەو دەستوورە لە چەند ساڵى رابردوو شكستيان هێنا.

لەبەرامبەردا عەبدولحەميد گول وەزيرى دادى توركيا بەگوێرەى سەبارەت بە ياساى پارتە سياسيەكان و هەڵبژاردنەكان رايدەگەیێنێت، "لەو بڕوايەدام دابەزاندنى ئەو رێژەيە هيچ واتايەكى بۆ دانەنراوە".

مەحمود عەلوش لێكۆڵەر لە كاروبارى توركيا لە لێدوانێكى بە ماڵپەڕى (حورەى) راگەياند، "پرسى دابەزاندنى رێژەى هەڵبژاردنەكان ئەمە داوايەکى پێشووى پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان بوو، بەڵام ئۆپۆزسيۆنى ئێستا ترسيان لەو كارە هەيە، چونكە لەو بڕوايەدان، ئەوە هەنگاوێكى تاكتيكى ئەردۆغانە، بۆ پارێزگارى لە هاوپەيمانەكەى، هەروەها بۆ راكێشانى دەنگى كوردە".

لە بەشێكى ترى قسەكانى ئاماژەى بەوەكرد، "بە پلەى يەكەم مەهەپە سوودمەندە لەو دابەزاندنى ئەو ڕێژەیە، بەهۆى جيابوونەوەى ناوخۆى لە ساڵانى رابردوو جەماوەرى ئەو پارتە دابەزيووە".

هەندێك راپرسى ئاماژە بەوە دەكەن، مەهەپە ناتوانێت لە هەڵبژاردنى داهاتوو رێژەى 10% تێپەڕێنێت، بۆيە دابەزاندنى ئەو رێژەيە بۆ %7 هاوكار دەبێت لە مانەوەى ئەو حیزبە لە پەرلەمان، ئەوەش لە بەرژىەوەندى ئاكپارتييە.

پەرلەمان لە پشووە

لەو سەروبەندەدا، لەگەڵ ئەوەى رێككەوتنى سەرتايى كراوە، بۆ دابەزاندنى بۆ 7%، بەڵام هەندێك دەزگاى راگەياندنى نزيك لە حكومەتى توركيا، ئەگەرى بەهێز ئەوەيە  ئەو رێژەيە تا ئاستى 5% دابەزێت.

عەبدولقادر سەلەفى نووسەرى تورك لە بابەتێكى لە رۆژنامەى (حوڕەيەت) دەڵێت، "هەرچەندە پەرلەمان لە پشووە، بەڵام سياسەت جگە لەوەيە". 

لە بەشێكى ترى قسەكانى دەڵێت، "كاتێك رێژەى چوونە پەرلەمان %10 بوو، هەندێك پارت پلان دادەنێنن بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو بەربەستە، لە چوارچێوەى دروستكردنى هاوپەيمانى، لەگەڵ ئەوەش ئەگەر ئەو رێژەيە دابەزێت بۆ 5%، ئەو پارتانەى دەتوانن رێژەى زياتر بهێنن، چاو بە هاوپەيمانييەكانيان دەخشێنەوە، كە دەچنە پاڵ كێ".

سەلەفى پێى وايە، "ئاكپارتى و مەهەپە ماوەيكى زۆر بە جياواز كار لەسەر ياساى پارەتە سياسيەكان دەكەن، رەتيشى كردەوە، هيچ قەيرانێكيان لە نێوان دا هەبێت".

ئۆزگان ئيسلام لێكۆڵەرى تورك بە (حوڕەى) راگەياند، "ئەو دابەزاندنە، زيانى دەبێت، نەك تەنيا بە پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان، بەڵكو زيان بە خودى ئاكپارتيش دەگەينێت، چونكە لەو دۆخەى ئێستا يارى بە ياساى هەڵبژاردنەكان دەكات، ئەوەش ئاماژەيەكى  روونە، لە هەڵبژاردنەكانى داهاتوو شكست دەهێنێت، سەركەوتوو نابێت".

لە بەشێكى ترى قسەكانى رايگەياند، "بۆچى ئاكپارتى لە هەڵبژاردنەكانى پێشوو ئەو يارييەى نەدەكرد، ئەوجارە هەوڵى ياركردن بە ياساى هەڵبژاردنەكان دەدات؟ ئەوەش كێشەيەكى زۆر گەورەيە".

ئەو نووسەر توركە پێى وايە، "مادام مەهەپە ناتوانێت بگاتە پەرلەمان، ئەو دابەزاندنە، خزمەتى پێ دەكات، بەوەش زيانێكى گەورە بەر ئاكپارتى دەكەوێت".

بچووكەكان

پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان تا ئێستا هيچ هەڵوێستێكيان نييە بەرانبەر ئەو داواكارييە. ئيسلام ئۆزگان ئاماژە بەوە دەكات، "رێژەى 10% دادپەروەرانە نييە، زيان بە پارتە بچووكەكان دەگەينێت، رێگەيان لێ دەگرێت، بگەنە پەرلەمانى توركيا".

روونى دەكاتەوە، "ئاكپارتى تا ئێستا پێیوايە ياساى هەڵبژاردنەكان خزمەتى بەرژەوەندييەكانى ناكات، ئەوەش لەبەر پارتە بچووكەكان نييە، بەڵكو ئامانج لێى دەربازكردنى مەهەپەيە".

لەبەرانبەردا مەحمود عەلوش دەڵێت، "دابەزاندى ئەو رێژەيە، كاريگەرى لە دەنگى كورد دەبێت، چوونى پارتێكى كوردى بۆ پەرلەمانى توركيا، بۆ هەموو  ئاڕاستەكانى كوردى توركيا گرنگە، بۆ چڕكردنەوەى دەنگەكانيان بۆ هەدەپە".

ساڵانى رابردوو هەندێك پارت لە رێگەى دروستكردنى هاوپەيمانى پلانيان دادەنا، بۆ زاڵبوون بەسەر ئەو بەربەستە. عەلوش دەشڵێت، "ئەو پارتانە، كە دەنگيان لە 7% زياترە چاو بە هاوپەيمانەتەكانيان دەخشێننەوە".

نەخشەى پارتە نوێیەكان

لە نوێترين ئەو داتايانەى لە نووسينگەى گشتى بۆ دادگاى باڵاى تێهەڵچوونەوە بڵاوكرايتەوە، ژمارەى پارتە سياسييەكان كە لە (2020) دامەزراون، (27) پارتە، بەمەش كۆى پارتە سياسيەكان لە توركيا دەگاتە (107) پارتى سياسيە.

لە (2019) تەنيا سێ پارتى سياسى نوێ راگەيەندراوە، ئەوەش بەرەوپێشچوونێكى بەرچاوە، كاريگەرى لەسەر هەڵبژاردنەكانى سەرۆكايەتى توركيا دەبێت، كە بڕيارە لە مانگى تەمووزى (2023) بەڕێوە بچێت.

سياسەتى هەڵبژاردنەكانى ئێستاى توركيا ململانێيە لە نێوان (هاوپەيمانى جەماوەر)ى و كە لە ئاكپارتى و مەهەپە پێكهاتووە، لەگەڵ (هاوپەيمانى ئومەت) كە پێكهاتووە لە نێوان جەهەپە و پارتى چاكە و هەدەپە و پارتى سعادە. بەوەش پارتە تازەكانى توركيا تا ئێستا لە دەرەوەى هەر هاوپەيمانيەكن، بەتەواوى روون نەبۆتەوە، ئەگەرى هاوپەيمانى سێيەم هەيە، ياخود لە قۆناغى داهاتوو دەچنە ناو ئەو دوو هاوپەيمانييە.