Nuce Logo

زياتر لە مانگێكە فڕۆكە شەڕكەرەكانى رووسيا، بەردەوام بە ئاسمانى پارێزگاى ئيدليب دەسوڕێنەوە، هەموو شوێنێك دەكەنە ئامانج، بەتايبەت جەبەل زاوييەى باشوورى ئيدليب، چاودێرانى سياسى پێيان وايە، "پێش كۆبوونەوە چاوەڕوانكراوەكەى نێوان سەرۆكى رووسيا و توركيا، ئەو هێرشانە بەيامى فشارن بۆ توركيا".

لە بەرانبەر ئەو ديمەنانە هێزەكانى توركيا لەو ناوچەيە لە رێگەى (وەڵام نەدانەوە) پارێزگارى لە مانەوەى خۆيان دەكەن، لەدواى نوێژى هەينى ئەردۆغان بە رۆژنامەنووسانى راگەياند، "دەسەڵاتى ئەسەد هەڕەشەيە لەسەر سنوورەكانى باشوورى توركيا، پێشبينيش دەكات پۆتين بەرانبەر ئەو هەڕەشانە كارێك بكات".

بەگوێرەى دەزگاى راگەياندنى حكومەتی توركیا ئەردۆغان رايگەياندوه‌، "چاوەڕوان دەكەم لێكتێگه‌یشتنه‌  جۆراوجۆره‌كان لەگەڵ پۆتين، وەك مەرجى هەماهەنگی نێوان توركیا و رووسیا بێت، لە باشوورى سنوورى وڵاتەكەم پێويستمان بەو جۆرە هەماهەنگييە دوولايەنه‌ هەيە".

وا بڕيارە لە (29)ى ئەم مانگە، يەكەم كۆبوونەوەی نێوان پۆتين و ئەردۆغان بەڕێوەبچێت،  كە لە مانگى ئازارى (2020)وە پێكەوە كۆنەبووينەوە.

لە كۆبونەوەى ئەو كات هەردوولا رێككەوتن بەدرێژايى سەنگەرەكان شەڕ لە نێوان گروپە ئۆپۆزسيۆنەكانی پارێزگاى ئيدليب بووەستێت، دواى ئەوەش (رێڕەوى ئەمنى) كرايەوە، كە درێژەييەكەى شەش كيلۆمەتر لە باكوور، شەش كيلۆمەتریش لە باشوورى رێگەى سەرەكى نێودەوڵەتى ئيديليب (M 4) بوو.

ئەو رێگەيە شارەكانى ژێر دەسەڵاتى سووريا لە حەلەب و لازقيە پێك دەبەستێتەوە، چەند مانگێك هێزه‌كانی رووسيا و توركيا بەو ناوچەيە گه‌ڕانی هاوبه‌شیان هه‌بوو، بەڵام زۆر بەخێرايى ئەو كارە هاوبەشەيان وەستا، لێدوانەكانى ئەنقەڕە و مۆسكۆ لەسەر هۆكارەكانى وەستانى ئەو چالاكييە دژ بە يەك بوون.

دۆسيە تێكەڵەكان

بەرژەوەندييەكانى رووسيا و توركيا لە چەند دۆسيەيەكى ناوچەيى و نێودەوڵەتى تێكەڵن، وەك دۆسيەى سووريا و ليبيا، هەروەها چەند دۆسييەكى تر له‌و دواييە ناكۆكیان له‌ نێوان دروست بوو، له‌وانه‌ دۆسيەى شەڕى ئازربيجان و ئەرمينيا لەلايەك، دۆسيەى ئۆكرانيا و پۆڵندا لەلايەكى تر.

هەردوولاش بە ئاڕاستەى جێبەجێكردنى گرێبەستى سيستەمى مووشەكى (ئێس 400)  هەنگاو دەنێن، كە بۆتە هۆكاری ناكۆکی پەيوەندیى نێوان توركيا و هاوپەيمانەكانى لە (ناتۆ) و ئەمريكا.

بەريەكەوتنێكى گەورەيى ئابووريش هەيە، بەشێكى پەيوەستە بە رێككەوتنى پڕۆژەى گازى سروشتى (هێلی گازی تورکیا) بۆ گواستنەوەى گازى رووسيا لە رێگەى توركياوه‌ بۆ ئەوروپا، كە سياسيەكانى توركيا و رووسيا بە چڕى فۆكەسيان خستۆتە سەری، هەريەك لە ئەردۆغان و پۆتين بەردەوام باسى دەكەن.

لە ئەنجامى نەبوونى وردەكارى روون سەبارەت بە ناوەڕۆكى كۆبوونەوەى داهاتووی هه‌ردوو سه‌رۆك، پێشبینی ده‌كرێت هەردوو سەرۆك بە شێوەيەكى سەرەكى گفتوگۆ لەسەر دۆسيەى سووريا و رووداوەكانى پەيوەست بە ئيدليب بكەن، لێدوانەكانى چەند رۆژى رابردووش هەر ئاماژەكانیان بۆ ئه‌و بابه‌تیه‌.

ئاژانسى (ئەنادۆڵ)ى تورکى لە زارى ئەردۆغان بڵاويكردەوە، "كۆبوونەوەم لەگەڵ پۆتين دووقۆڵييە، كەسى سێيەم ئامادە نابێت، كۆبوونەوەكە تەنيا تايبەت نييە بە دۆخى ئيدليب، بەڵكو گفتوگۆ لەسەر دۆخى گشتى سووريا و ئەو هەنگاوانەى لەو وڵاتە دەيگرينەبەر دەكەين، ئەوەش كۆبوونەوەيەكى زۆر گرنگە".

هەنگاونان لەگەڵ كێشەكان، نەك چارەسەرى كۆتايى

باكير ئەتاجان بەرێوبەرى (پەيمانگەى ئيستەنبۆڵ بۆ فيكر)، بە (حوڕەى) رايگەياند، " ئەو نەخشە نوێيە پێويستە، بەڵام هەندێك بۆردومانى سوپاى سووريا و گروپەكانى سەر بە سوپاى ئازاد، زيان بەو نەخشە نوێيە دەگەينێت".

لەبەشێكى ترى قسەكانى گوتى، "سەقامگيرى و چارەسەرى تەواو، كارێكى پێشبينى نەكراوە، هەردوولاش دەيانەوێت ئەو بارودۆخە هێوربكەنەوە، چونكە پێويستيان بەيەكترە، بۆيە چارەسەرێكى كاتى ئەو باردۆخە دەكەن".

وتەبێژى ئاكپارتى رايگەياند، "دەسەڵاتى سووريا پێشتر داواى كشانەوەى توركياى لە سووريا كردووە، ئەوەش لە ئێستادا ناكرێت، چونكە توركيا بەگوێرەى رێككەوتنى ئەدەنە چۆتە ناوخاكى ئه‌و وڵاته‌، چارەسەرێكى مامناوەند و كاتى هەيە، كە ناكۆكييەكان بۆ قۆناغى داهاتوو دوابخەن".

رووسيا لە مانگى ئۆكتۆربەرى (2019) ئامادەيى خۆى دەربڕى بۆ هەمواركردنەوەى رێككەوتنى ئەدەنە، كە لە (1998) سەبارەت بە ناوچە سنوورييەكانى باكوورى سووريا، لەنێوان سووريا و توركيا واژۆكرا.

سێرگى لاڤرۆڤ وەزيرى دەرەوەى رووسيا، ئەوكاتە رايگەياند، "رووسيا ئامادەيە هاوكاربێت بۆ دەستپێكردنى گفتوگۆى نێوان سووريا و توركيا، جەختيشى لەسەر ئەوە كردەوە، كە پێويستە پشت بە رێككەوتنى ئەدەنە ببەستن".

نەوار شەعبان لێكۆڵەرى سوورى لە ناوەندى (عيمران بۆ لێكۆڵينەوەى ستراتيژى)  بە حوڕەى رايگەياند، "رووسيا پێشنيازى كرد چەند بەندێكى زياد بكەن، ياخود  بەندەكانى تر فراوان بكەن بۆ رێككەوتنەكانى ئازارى (2020)، هەرچەندە توركيا ئێستاش پێوەى پابەند نييە".

لە بەشێكى ترى قسەكانى ئاماژەى بەوە كرد، "پێشبينى دەكەم دواخستنى بەهەر شێوەيەك بێت، بەردەوامى رێككەوتنى ئێستا و زيادبوونى رۆڵى رووسيا لەو ناوچەيە، لە قۆناغێك لە قۆناغەكانى داهاتوو شتى نوێ دەبێت، دواخستنى دۆخى ئيدليب، بەردەواميدانى مۆسكۆيە بە پڕۆسەى كات بەرێكردن، ئەوەش كاركردنە لەسەر شتێكى داهاتوو، كه‌ ماوەكەى ديار نييە"

رێككەوتنى ئەدەنە چییه‌؟

حافز ئەسەد پاڵپشتی لە پارتى كرێكارانی كوردستان ده‌كرد، ئه‌وه‌ش پەيوەندى نێوان ئەنقەڕە و ديمەشق ئاڵۆز كردبوو، دواى ئەو ئاڵۆزييە رێككەوتنى ئەدەنەيان واژۆكرد، كە چوار خاڵى لە خۆى گرتیە:

 يەكەم: هەماهەنگى نێوان هەردوو وڵات بۆ نەهێشتنى تيرۆر لەسەر سنوورەكانيان. 

سووريا دەستبەردارى هەموو هاوكارييەكانى بێت بۆ پارتى كرێكاران، عەبدوڵا ئۆجەلان لە خاكى خۆى دەركات، سەربازگەكانى په‌كه‌كه‌ لە سووريا و لبنان دابخات، رێگە نەدات گەريلاكانى پەكەكە دزە بكەنە ناو خاكى توركيا.

دووەم: توركيا پارێزگارى لە مافى بەرگریكردن له‌ خۆى بكات، راستەوخۆ داواى قەرەبووى گيانى و ماڵى بكات، ئەگەر سووريا بابەند نەبوو بە وازهێنان له‌ پاڵپشتیكردنى پەكەكە.

سێيەم: هەركات ئاسايشى نەتەوەيى توركيا رووبه‌ڕووی مه‌ترسی بۆوه‌، دەسەڵاتى سوورياش نەيتوانى كۆتايى بە چالاكييەكانى پەكەكە بهێنێت، توركيا ل پێنج كيلۆمەتر مافى هه‌یه‌ بێته‌ قووڵایی خاكی توركیا بۆ  دەستگيركردنى ئەندامانى پەكەكە لە ناوخاكى سووريا.

چوارەم: پێويستە رەچاوى ناكۆكييە سنوورييەكانى نێوان هەردوو وڵات بكرێت، لەگەڵ واژۆكردنى ئەو رێككەوتنە كۆتايى پێبێت، هيچ لايەك داواى خاكى لايەنەكەى تر نەكات.

بەردەوامى هەماهەنگى

توركيا لە (2016) بۆ یه‌كه‌م جار لەرێگەى ئۆپراسيۆنى (قەڵغانى فوڕات) چووه‌ ناوخاكی سووریا،  لە چوارچێوەى ستراتيژيەتێكى دياريكراو چووە ناو خاكى ئەو وڵاتە، كە چاودێرانى سياسى ناويان ناوە، "ستراتيژيەتى درێژخایه‌ن" دواى ئەو كاتە ستراتيژيەكەى لە ئيدليب و ئۆپراسيۆنى (چڵە زەيتون) لە عەفرين جێبەجێكرد، لە كۆتايى (2019) لەسەر سنوور لە چوار چێوەى ئۆپراسۆنى (كانى ئاشتى) هەمان ستراتيژى جێبەجێكرد.

ئەو ستراتيژيەتەی تەنيا تايبەت نەبوو بە واقيعى زەمينى، بەڵكو لە چوارچێوەى دۆسيەى سياسى تايبەت بەسوورياش په‌یره‌و كرد، بۆئه‌وه‌ی هه‌ركات چارەسەرى سياسى هاتە پێشەوە، ئەنقەڕە لايەنێكى سەرەكى بێت لە دۆسيەى سياسى سووريا.

رامى شاعير ديپلۆماتكارى پێشوو و نزيك لە وەزارەتى دەرەوەى رووسيا، لە لێدوانێكى بە كەناڵى (حورە)ى رايگەياند، "رووسيا لە گرنگى دۆخى باكورى رۆژئاواى سووريا بۆ ئاسايشى نەتەوەيى توركيا تێگەيشتووە، لەوەش تێگەيشتووە، سێ مليۆن و نيو ئاوارەى سوورى لە توركيان، ئەوەش بارێكى قوڕسە لەسەر توركیا، كە راستەوخۆ بە چارەسەرى دۆخى ئيدليب و مامەڵەكردن له‌گه‌ڵ ئەو پرسی خاڵە سنوورييەكان به‌ستراوه‌ته‌وه‌".

سەبارەت بە باردۆخى ئيدليبى سوورياش دەڵێت، "من دڵنيام لەسەر بەردەوامى و ميكانزمى هەماهەنگى رێكدەكەون و رەچاوى گرنگى ئەوەش دەكەن بۆ لايەنى توركى و پارێزگاركردن له‌ يەكپارچەيى و سەروەرى خاكى سووريا".

لە زاردەرچوون

پەيوەست بەدەسەڵاتى سووريا و سياسەتى ئەو وڵاتە لە بەشى باكورى سووريا، لە چەند رۆژى رابردوو فەيسەڵ ميقداد سەر لە نوێ داواى كشانەوەى هێزەكانى توركياى ناو خاكى وڵاتەكەى كرد.

رامى لەبەشێكى ترى قسەكانى ئاماژە به‌وه‌ ده‌كات، "هۆكارى سەرەكى زيادبوونى ئاڵۆزى ناوچەى ئيدليب، به‌هۆی داگيركارى توركيا و پاڵپشتى ئەو وڵاتەيە بۆ هێزە چەكدارەكانى ئەو ناوچەيە".

لە هەفتەى رابردوو بەشار ئەسەد سەرۆكى سووريا بەسەردانێكى رانەگەيندراو گەيشتە رووسيا، لەگەڵ ڤلاديمێر پۆتين سەرۆكى رووسيا كۆبۆوە".

دواى ئەو سەردانە كۆشكى كرملين رايگەياند، "ئەسەد پيرۆزبايى سەركەوتنى هەڵبژاردنەكانى لە پۆتين كردوە"،  ئاماژه‌ی به‌وه‌ش كرد "تيرۆرستەكان زيانى گەورەيان بەر خاكى سووريا گەياندووە، حكومەتى سووريا بەسەرۆكايەتى ئێوە لە 90% ى ناوچەكانى ژێر دەستى گروپەكانى كۆنتڕۆڵ كردەوە".

له‌به‌رانبه‌ر ئه‌و لێدوانه‌ رامى شاعير دەڵێت، "ئەوەى پەيوەستە بە بيركردنەوەى پۆتين ژمارە (90)ە، كە كۆى رووبەرى خاكى سووريايە، كە داعش و رێكخراوە تيرۆرستەكانى تر، بەر لە ئازادكردنى لەلايەن هێزەكانى رووسيا و هاوپەيمانى نێودەوڵەتى بە هاوكارى توركيا و ئێران كۆنتڕۆڵيان كردبوو، خرايەوە ژێر دەسەڵاتى سووريا، لە 90%يش قسەيەك بوو لە زارى پۆتين دەرچوو، نەك ژماره‌یه‌كی راستەقينە"

رامى پێشى وايە، "رووسيا رۆڵى گرنگى هەبوو، لەو كارەى توركيا كە لە ئەستانە ئەنجامى دا، ئارامى گێڕايەوە بۆ دەسەڵاتى سووريا، كە پراكتیكی دەسەڵاتى بەسەر هەموو خاكى سووريا بێت".

لەگەڵ هاتنى كۆتايى ئەو مانگە، رووسيا شەش ساڵه‌ لە رووى سەربازييەوە دەست لە كاروبارى سووريا وەردەدات.

بەگوێرەى ئامارى رێكخراوە مرۆييەكان لەو ساتەوەى رووسيا هاتۆتە ناو ململانێكانى سووريا، نزيكەى نۆ هەزار هاووڵاتى سڤیل له‌ سووريا كوژراون، كه‌ دوو هەزار منداڵ و هەزار و (300) ئافرەتى تێدايە.

دەستوەردانى سەربازى رووسيا بووە هۆى مانەوەى بەشار ئەسەد لەسەر دەسەڵات و دەستپێكردنەوەى وەدەرنانى گرووپە چەكدارەكان لە قۆناغى سەرەتاى ئەو ململانێيە.