توركیا و ئەمریكا لە هاوبەشى ستراتیژییه‌وه‌ بۆ ناکۆکى شیکاری

نوچەنێت:

لە سەرەتاوە پەیوەندیى ئەمریكا و توركیا پەیوەندییەكى ستراتیژى بووە، چونكە هەردوولا لە زۆر دۆسیە پێویستیان بە یەكترى هەبوو، لە چەندین دۆسیەش واشنتن تەنیا پشتى بە ئەنقەرە ده‌به‌ست.

لەدواى هاتنى ئاكپارتى بۆ سەر دەسەڵات پەیوەندى نێوان ئەو دوو وڵاتە بەرەو لاوازى چوو، چونكە سەرۆكەكانى ئەمریكا توركیایان وەك دەوڵەتێكى جێبەجێكاری داواكارییه‌كانی خۆیان سەیر دەكرد، بۆ هەر كارێك داواى لێ بكرێت ئەگەر لەگەڵ بەرژەوەندییەكانیشى یەك نەگرێتەوە جێبەجێى دەكات.

لە (20) ساڵى رابردوو توركیا بە سەركردایەتى ئاكپارتى سووربوو لەسەر جۆرێك لە بڕیاردانى سەربەخۆ، لە سیاسەتى دەرەوەش ئەو شێوازه‌ی پەیڕەو كرد، بەڕووى هەموو هێزە جیهانییەكان كرایەوە، بەگوێرەى ئاستى بەرژەوەندى ستراتیژى ئەو وڵاتە لەگەڵ توركیا هاوسەنگى لەگەڵ دەپاراست، بەمەش ئەنقەرە توانى هاوسەنگى لەگەڵ ئەو وڵاتانە رابگرێت بۆ ئەوەى ببێت بە هێزێكى ناوچەیى حیساب بۆ كراو و كاراكتەرێكى سەرەكى دۆسیە ئاڵۆزەكانى ناوچەكە، به‌تایبه‌ت دۆسیەى سووریا و لیبیا، بەهەمان شێوە قورسایى سەربازى و سیاسیشى لە ناوچەكانى قەوقاز و بەلقان هەبێت.

لەو سۆنگەیەوە ئەردۆغان هەمیشە گوتەى (توركیاى نوێ) دووبارە دەكاتەوە، ئەوەش جەختكردنەوەیە لە سەر ئەو هەنگاوە جۆرییەى لەو ساڵانەى دوایى وڵاتەكەى ناویەتى، بەهۆى پێگەى سیاسى و ئابوورى بۆتە خاوەن بڕیار، لە بوارەكانى فێركردن و تەندروستى و ئاسایش و تەكنەلۆژیاش رۆڵى بەرچاوى هەیە.

ئەمریكا و هەندێك لە ئیدارەكانى ئەمریكا نایانەوێت ئەو راستیانە قبوڵ بكەن، هەموو جار هەوڵدەدەن ئه‌وه‌ پشتگوێى بخەن، كە توركیا ئێستا توركیاى جاران نییە.

فاكتەرە كاریگەرەكان لەسەر هەڵوێستى توركیا

شێوازى ستراتیژى چەند كێشەیەكى لە دیدى ئەنقەرە هەبووە، كە بۆتە سەرچاوەى هەڕەشەى جدى لەنێوان هەردوو وڵات، ئەوەش وایكردووە ئاڵۆزییەكان گرنگى كەمتر هەبێت، بەڵام لە لایەكى تریشەوە بۆتە هۆى نەهێشتنى شاشى لە پەیوەندى نێوانیان.

یەكەم: ناكۆكى لە هەڵسەنگاندن و دیدى توركیا و ئەمریكا سەبارەت بە ئاسایشى ئەو ناوچەیە، پاڵپشتى ئەمریكا بۆ هێزە كوردییەكانى سووریا و به‌شدارییان له‌ شەڕى دژى تیرۆر وه‌ك هاوپه‌یمانێكی ستراتیژیی ئه‌مریكا، لاى توركیا جێگەى هەڵوه‌ستە لەسەركردنە.

ئەنقەرە پێى وایە ئەمریكا ئاسایشى نەتەوەیى وڵاتەكەى پشتگوێ خستووه‌، بۆیە هاوكارى ئەو هێزە كوردییانه‌ دەكات، كە توركیا لە ماوەى (30) ساڵى رابردوو زیاتر لە یەك ترلیۆن دۆلارى لە شەڕیان خەرج كردووە، نزیكەى (40)هەزار كەسیشى تێدا كوژراوە.

دووەم: پاڵپشتى هێزى ناوخۆى توركیا، واشنتن تا ئێستا سوورە لەسەر ڕادەستنەكردنەوەى فەتحوڵا گولەن، كە توركیا بە كەسى یەكەمى پشت كودەتا شكستخواردووه‌كەى (15)ى تەمووزى (2016) تۆمەتبارى دەكات، هەرچەندە بەڵگەى تەواوى داوە بە واشنتن.

سێیەم: پشتگوێخستنى داواكارییەكارى دابینكردنى پێداویستى بەرگرى ستراتیژى، وەڵامى واشنتن بەجۆرێك بوو توركیاى وه‌ك وڵاتێكى پاشكۆ سەیر دەكرد نەك هاوپەیمانێكى ستراتیژى، پێش ئەوەى توركیا داوای چه‌ك له‌ رووسیا بكات، هەمان داواكارییەكانى وڵاتانى رۆژئاوا هەبوو، بەڵام ئەمریكا داواكارییەكانى پشتگوێخست، ئەوەش گومانى زۆرى بۆ ئەنقرە دروست كرد، كە ئەو هۆكارانە چین لەپشت رەتكردنەوەى داواكانمان بۆ بەرگرى كردن لە وڵاتەكەمان.

چوارەم: توركیا پابەندى هەموو خاڵەكانى پرۆگرامى فڕۆكەى (ئێف 35) بوو، بەڵام ئەمریكا بڕیاری دا له‌و پڕۆگرامه‌ دووی بخاته‌وه‌.

پێنجەم: دۆسیەى بانكی محه‌مه‌د هاكان ئاتێلا، كە لە (27) مانگى ئایارى (2017) بەتۆمەتى پێشێلكردنى سزاكانى ئەمریكا لەسەر ئێران دەستگیری كردبوو، دادگاى ئەو وڵاتە حكومى سێ ساڵ و هەشت مانگى زیندانى بەسەر سەپاند، دواى تێپەڕینى دوو ساڵ و چوار مانگ ئازادى كرد و ڕادەستى توركیاى كردەوە.

شەشەم: بایدن لە بانگەشەى هەڵبژاردنەكان باسى رووخاندنى ئەردۆغانی دەكرد لە رێگەى ئۆپۆزسیۆنى توركیا، هەروەها دواى سێ مانگ لە وەرگرتنى پۆستی سەرۆكى ئەمریكا ئینجا پەیوەندیى تەلەفۆنى لەگەڵ ئەردۆغان ئەنجام دا، كە پەیوەندیشى كرد بۆ ئەوە بوو پێى بڵێت، "بەیانى دان بە جینۆسایدى ئەرمەنەكان دەنێم".

ئەو بڕیارەى بایدن كە ئەرمەنەكان لە (1915) لەسەر دەستى عوسمانییەكان جینۆساید كراون، بڕیارێك بوو سەرۆكەكانى پێشووى ئەمریكا لەبەر رەچاوكردنى پەیوەندى ستراتیژى وڵاتەكەیان لەگەڵ ئەنقەرە خۆیان لێى دەپاراست.

ئه‌و فاكته‌رانه‌ی كاریگەرى له‌سه‌ر هەڵوێستى ئەمریكا هه‌یه‌

هەرچەندە خاڵى ناكۆكیان هەیە، بەڵام توركیا كلیلێكى گرنگە لە سیاسەتى ئەمریكا  بۆ رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و قەوقاز و بەلقان، لەو سۆنگەیەوە توركیا رۆڵى گرنگ دەبێنێت بۆ دۆسیەكانى پەیوەست بە ئیسرائیل و عێراق و ئێران و سووریا و ئەرمینیا و جۆرجیا و ئازبیجان، هەروەها رۆڵى سەرەكى هەیە لە پارێزگاریكردن لە سەقامگیرى ناوەڕاستى ئەوروپا تا دەگاتە سنوورەكانى هندستان و رووسیا.

پوخته‌ی خاڵه‌ هاوبه‌ش و ناكۆكه‌كان

یەكەم: گۆڕینى ئاراستەى توركیا بەرەو رووسیا

كڕینى سیستەمى بەرگرى (ئێس400)ی رووسى ترسى لاى واشنتن دروستكردووە، توركیا بەرەو رووسیا بچێت و ببێتە نەیارى ناتۆ، چونكە هەماهەنگى توركیا و رووسیا تەنیا پەیوەست نییە بە سیستەمى بەرگرى، لە چەندین پڕۆژەى ستراتیژى گەورە لە بوارى ئەتۆم و هەماهەنگى سووریا و ئاستى بەرزبوونەوەى بازرگانى نێوانیان بەرجەستە بووە.

ئەمریكا و وڵاتانى ئەندامى ناتۆ سیستەمى بەرگرى رووسى لە توركیا بە هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشى نەتەوەیى ئەوروپا دەزانن، بەبێ ئەوەى حیساب بۆ ئاڕاستەى ئەنقەرە بەرەو رۆژهەڵات بكەن، بەتایبەت وڵاتانى ئەندامى ناتۆ لەكاتى خستنەخوارەوەى فڕۆكەیەكى رووسى لەلایەن توركیاوە، هیچ هەڵوێستێكى پاڵپشتیان نەبوو.

دووەم: پیشەسازى سەربازى توركیا

توركیا لە بوارى پیشەسازى سەربازیى هەنگاوى گەورەى ناوە، لەرووى بنەڕەتییەوە واشنتن ئەوەى بەلاوە زۆر گرنگ نییە، بەڵام فڕۆكەى بەیرەكداری توركی لە لیبیا و سووریا و ئازربیجان رۆڵی یه‌كلاره‌وه‌ی هه‌بوو، ئه‌وه‌ش چاودێرانى سیاسى و سەربازى سەرسام كرد، بۆیە زۆربەى وڵاتان توركیا لە بوارى پیشەسازى سەربازى وەك ركابەرێكى بەهێز سەیر دەكەن، لەو چوارچێوەیە واشنتن هەندێك رێكارى گرتەبەر بۆ ئەوەى بوارى پیشەشازى سەربازى ئه‌نقه‌ره‌ بەرتەسك بكاتەوە.

سێیەم: رۆڵى توركیا لە قەوقاز بۆ جیاكردنەوەى رووسیا لە چین

ئەمریكا پێیوایە توركیا هاوبەشێكى ستراتیژییە، رۆڵى زۆرى لە خزمەتكردنى بەرژەوەندییەكانى ئەمریكا بۆ رووبەڕووبوونەوەى رووسیا لە ناوچەى قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست هه‌یه‌.

گۆڕانى ستراتیژیى ئەمریكا له‌ رووبەڕووبوونەوەى رووسیا به‌ره‌و رووبەڕووبوونەوەى چین و دوورخستنەوەى رووسیا لە چین، بۆ ئه‌وه‌ش واشنتن زیاتر پێویستی بە هاوپەیمانییە لەگەڵ توركیا.

ستراتیژییەتى ئەمریكا له‌و چوارچێوەیە رۆڵى توركیاى بۆ رووبەڕووبوونەوەى بەرەوپێشچوونى رووسیا دیاریكردووە، ئەوەش لەرێگەى كاركردنە لەسەر دانانى سنوورێك بۆ تواناكانى رووسیا و هەوڵەكانى زیادكردنى هەژموونى خۆى لە ناوچەى قەوقاز و ئاسیاى ناوەڕاست، چونكە توركیا لە (1952) كە هاتۆتە ناو هاوپەیمانى ناتۆ ئەو رۆڵەى زۆر بەلێهاتووانە جێبەجێكردووە.

چوارەم: پاڵپشتى ئۆكرانیا

واشنتن پاڵپشتى هاوپه‌یمانی نێوان توركیا و ئۆكرانیا دەكات، ئەو دەروازەیە بە پێویست دەزانێت بۆ ئەوەى ئەنقەر زیاتر بچێته‌ قووڵایی دۆسیه‌ی ئۆكرانیا، كە ئەگەرى زیابوونى ئاڵۆزییەكانى زۆر نزیكە، چونكە یەكێكە لە ناكۆییە گەورەكانى نێوان مۆسكۆ و واشنتن، بەتایبەت دواى ئەوەى رووسیا دورگەى كریمى داگیركرد.

پێنجەم: كرانەوەى توركیا بەڕووى كیشوەرى ئەفرقیا

چین لە رێگەى پێشكەشكردنى هەندێك خزمەتگوازرى سنووردار بە كیشوەرى ئەفریقیا توانى بچێتە ئەو ناوچەیە، چونكە بژاردەكانى  ئەمریكا لەو ناوچانە زۆر  لاواز و سنووردار بوو، بۆیە پێویستى بە هاوبەشێكى ستراتیژى متمانە پێكراو هەبوو، هەر لەبەر ئەوەشە ئەمریكا وەك هاوپەیمانێكى ستراتیژى لەو ناوچەیە پاڵپشتى توركیا دەكات، بۆ كاركردن لەسەر پاشەكشەى چین لەو شوێنانە، بەتایبەتیش توركیا خاوەنى پەیوەندى مێژوویى و هێزى نەرمە، زۆر بە ئاسانى دەتوانێت ئەو پەیوەندییە بەهێزە دروست بكات، ئەوەش پێچەوانەى رۆڵى فەڕەنسا و ئەوروپایە لەو كیشوەرە، چونكە ئەوانە لە ئەفریقیا ویستراو نینە، ناشتوانن لەبەردەم ئەو هێزە زەبەلاحەى چین بووەستنەوە.

شەشەم: هاوبەشى توركیا لە ململانێكانیان لەگەڵ ئێران

دۆسیەى ئێران یەكێك لەو دۆسیانەى كە ره‌هه‌ندی ناكۆكى ناوچەیی له‌خۆی گرتووه‌، ئەوەش هەڵوێستى ئەمریكاى بەرانبەر توركیا ئاڵۆز كردووە، ئەنقەرەش دەستبەردارى پەیوەندییەكانى لەگەڵ تاران نابێت، لە رابردووش گوێى بەهۆشدارى و سزاكانى ئەمریكا لەسەر تاران نەدا، سەرئەنجام بووە هۆى ئەوەى چەند بەریەكەوتن و ناكۆكى لە نێوانیان دروست بێت، دەستگیركردنى محه‌مه‌د هاكان ئاتێلا پەیوەست بوو بەهاوكاری ئێران.

حەوتەم: هۆشدارى ئەمریكا دەربارى باردۆخى دیموكراسى و مافى مرۆڤ لەناوخۆى توركیا

چەند هێزێك لە ئەمریكا كار لەسەر ناشیرنكردنى توركیا دەكەن، لۆبى جوو و جەماعەتى فەتحوڵا گولەن زۆر چالاكن رۆڵى سەرەكییان هەیە، ناوه‌نده‌كانی ئەمریكا ئەو حاڵەتە نەرێنیانە وەك فشار دژ بە توركیا بەكار دەهێنن، بۆ ئەوەى ئیداره‌ی ئەمریكا هەڵوێستى دیاریكراوى لە دژ بگرێتە بەر و فشارى زیاتر بخاتە سەر.

هەندێك جار سیاسەتى ئەمریكا ناچارە ئەوەى لە رۆژنامە ئەمریكییەكان بڵاودەكرێتەوە بۆ راكێشانى دەنگدەران بەكارى بهێنێت، لە وتارەكانیان لەبەدرەم رایگشتى ئەمریكا دژ بە توركیا دووبارەى دەكەنەوە، هەرچەندە ئەنقەرەش زۆر بە توندى ئەوە رەت دەكاتەوە.

لە كۆبوونەوەى مانگى رابردوو ئەردۆغان و بایدن رێككەوتن بۆ پەیڕەوكردنى میكانزمێك تا سنوورێك بۆ ئەو ئاڵۆزیانە دانێنن، كە لە ئەنجامى ئەو هێرشە نەرێنیانە دژ بە توركیا دروست بووە.

هەشتەم: لێدوانەكانى ئەردۆغان دژ بە ئیسرائیل بەهۆى ناكۆكییەكانى لەگەڵ فەڵەستین

لەژێر سایەى هەوڵەكانى ئەنقەرە بۆ زیادكردنى هەژموون و زیادكردنى كاریگەرییەكانى لەسەر جیهانى ئیسلامى، پرسى قودس و مزگەوتى ئەقسا لە پێشینەى ئەو پرسانەیە توركیا گرنگى پێدەدات، لە حەوتى كانوونى یەكەمى (2017) دۆناڵد ترامپ رایگەیاند، "قودس پایتەختى ئیسرائیلە"، ئەوەش بووە هۆى رووبەڕووبوونەوەى سیاسى و دیپلۆماسى نێوان توركیا و ئەمریكا، ئەنقەرە سەركردایەتى ناڕەزایى شه‌قامی ئیسلامى دەكرد دژ بە گواستنەوەى باڵیۆزخانەكان بۆ قودس.

ئەمریكا لە ئاڵۆزییەكانى نێوان ئەنقەرە و تەلئەبیب نیگەرانە، بەتایبەتیش پەیوەندى حكومەتى ئاكپارتى و بزووتنەوەى حەماس بەهێزە، بەو دواییەش دەزگاى هەواڵگرى توركیا تۆڕێكى سیخوڕى دەستگیركردووە، كە بۆ بەرژەوەندى ئیسرائیل كارى دەكرد ئەوەش بۆتە زیاتر بوونى ئاڵۆزییەكانى نێوانیان.

هەر ناكۆكیەكى ستراتیژى وڵاتانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست لەگەڵ تەلئەبیب دەبێتە ئاڵۆزى پەیوەندییەكانى ئەو وڵاتە لەگەڵ ئەمریكا.

بوارەكانى هاوكارى نێوان توركیا و ئەمریكا

هاوپەیمانى فرەرەهەندی ئەمریكا و ئەنقەرە بایەخێكى زۆرى هەیە، مێژووێكى درێژە پەیوەندییەكانیان بەردەوامە، لە كارى هاوبەش و هاوپەیمانى بەسەر هەموو جۆرە ئاڵنگەرییەكان زاڵ بووینە.

بوارەكانى هاوكارى نێوان ئەنقەرە و واشنتن فراوانە، لە سووریاوە دەست پێدەكات بۆ لیبیا و ئۆكرانیا، هەروەها بوارى رووبەڕووبوونەوەى تیرۆر، بوارى وزە و بازرگانى چەندین كارییان پێكەوە هەیە.

هەرچەنده‌ پەتاى كۆڕۆنا بەربەرستى زۆرى دروستكردووە، بەڵام لە چوارمانگى سەرەتاى ئەمساڵ قەبارەى ئابوورى توركیا لەگەڵ ئەمریكا گەیشتە چوار ملیار و (272) دۆلار،  لە بەرانبەردا قەبارەى بازرگانى كۆمپانیاكانى ئەمریكا لە توركیا بەراستەوخۆ گەیشتە (13) ملیار دۆلار، وەبەرهێنانى كۆمپانیاكانى توركیا لە ئەمریكا حەوت ملیار و (200) ملیۆن دۆلار بوو، توركیا ئامانجییەتى بازرگانى لەگەڵ ئەمریكا بگەینێتە (100) ملیۆن دۆلار.

داهاتووى پەیوەندى نێوان توركیا و ئەمریكا

ناكۆكییەكانى ئەمریكا بە نووكە قەڵەمێك كۆتایى نایەت، دەكرێت چەند بابەتێكى ناكۆك كە بۆتە ئاڵۆزكردنى پەیوەندییەكیانیان به‌راوێز بخرێت، له‌به‌رانبه‌ردا جەخت لەسەر ئەو خاڵانە بكەنەوە كه‌ بەرژەوەندى هاوبەشیان هەیە، هەروەها میكانزمێكیش دابنێن بۆ بەرێوبەردنى ئاڵۆزیییەكان.

هەرچەندە كێشەكان گەورە و مەترسیدارن، بەڵام مێژوو و واقیعى پەیوەندى نێوانیان و بوارى هاوكارى هاوبەش دەبێتە دروستكردنى فاكتەرى سەرەكى بۆ بەردەوامى ئەو پەیوەندییانە، چونكە هەردوو وڵات ناتوانن بەتەواوى دەستبەردارى خزمەتگوزارییەكانى یەكتر بن، هەر لەبەر ئەوەش بوو هەردوو سەرۆك لە پەراوێزى لووتكەى رۆما رێككەوتن لیژنەى هاوبەش دروست بكەن بۆ چارەسەركردنى كێشە هەڵپەسێردراوەكانیان، ئەوەش جەخت لەو راستییە دەكاتەوە، توركیا هاوپەیمانێكى متمانە پێكراوى ستراتیژى ئەمریكایە.

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین