Nuce Logo

لە چەند رۆژى رابردوو یەریڤان و ئەنقەرە بۆ ئاساييكردنەوەى پەيوەندى نێوانيان پەیامى ئەرێنیان ئاڕاستەى یەكترى كرد، مەولوود چاوشئۆغلۆ وەزیرى دەرەوەى توركیا رایگەیاند، "لە قۆناغى داهاتوو نوێنەرانى تایبەتى ئەرمینیا و توركیا دیارى دەكرێن، ئەو هەوڵانەش لە رێگەى هەماهەنگى دەبێت لەگەڵ ئازربیجان، لە ماوەیەكى نزیكیش گەشتى ئاسمانى نێوان هەردوو وڵات دەست پێدەكاتەوە"، لەبەرانبەر ئەو لێدوانانە وەزارەتى دەرەوەى ئەرمینیاش جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، "بەبێ مەرجى پێش وەخت ئێمە ئامادەین بۆ دەستپێكردنەوەى پەیوەندییەكانمان لەگەڵ توركيا"

دوژمنایەتى مێژوویى 

ئەو ئاڵۆزییەى نێوان ئەو دوو وڵاتە پێشینەیەكى زۆرى هەیە، بەتایبەت ئەنقەرە رەتى دەكاتەوە دان بە كۆمەڵكوژى ئەرمەنییەكان دابنێت لەسەردەمى شەڕى یەکەمى جیهانى، هەرچەندە توركیا میراتگرى ئیمپڕاتۆرى عوسمانییە، دان بەوە دادەنێت، ئەرمەنییەكان كوژراون، بەڵام رەتى دەكاتەوە  ئەو كوشتارانە كۆمەڵكوژى بێت، بەڵكو بەهۆى ئەو شەڕە ناوخۆییەى ئەوكاتە لە نێوان (300 بۆ 500) هەزار ئەرمەنى كوژراون، بە هەمان شێوە بە ئەندازەى ئەو ژمارەیە تورك كوژراون.

لە ساڵى رابردوو بەهۆى ناكۆكى سەربازى نێوان ئەرمینیا و ئازربیجان شەڕ لە هەرێمى كەرەباغ دروستبوو، توركیاش هاوكارى باكۆى كرد، لەو شەڕە ئەرمینیا شكستى هێنا هەرێمى كەرەباغى لە دەستدا، دواتر بە چاودێرى مۆسكۆ ئاگربەستیان راگەیاند، لەو ئاگربەستە ئەرمینیا دەستبەردارى ئەو ناوچەیە بوو كە لە نەوەدەكانى سەدەى رابردوو دەستى بەسەر داگرتبوو.

ئەگەر بۆ مێژوو بگەڕێینەوە، ئەو پرسیارە دێتە پێشەوە، ئایا لە ئاساييكردنەوەى پەيوەندييەكان سەركەوتوو دەبن؟ تاچەند هەلى سەركەوتن و سازشكردن بۆ ئاساییبوونەوەى پەیوەندییەكانیان هەیە؟.

لە (1993) تا ئێستا سنوورى ئەرمینیا و توركیا داخراوە، هیچ پەیوەندییەكى دیپلۆماسى لە نێوانیان ئەو دوو وڵاتەدا نییە.

لە مانگى ئەیلوولى رابردوو، سەرۆك كۆمارى توركیا رایگەیاند، "ئێمە ئامادەین  پەیوەندییەکانمان لەگەڵ ئەرمینیا دەست پێبكەینەوە، دەرگاى گفتوگۆشمان دانەخستووە، بەڵام هیوادارم ئەو لێكنزیك بوونەوە ئەرێنى بێت ئاڵۆزییەكانى نێوان ئازربیجان و ئەرمینیا تێپەڕێنێت، دەروازەكان بەڕووى يەكتردا بكرێنەوە".

دواى ئەو لێدوانەى ئەردۆغان نیكۆڵ باشینیان سەرۆك وەزیرانى ئەرمینیا رایگەیاند، "ئێمە ئامادەین گفتوگۆ لەگەڵ توركیا بكەین، لە مانگى ئەیلوولەوە هەندێك ئاماژەى ئەرێنى سەبارەت بە پرسى ئاشتى ئەو ناوچەیە لایەن توركیا هەیە، ئێمە بەشێوەیەكى ئەرێنى وەڵامى ئەو لێدوانانە دەدەینەوە".

ئایا هیچ دەرفەتێك بۆ ئاشتبوونەوە هەیە؟

تۆران غەفارلی لێكۆڵەر لە ناوەندى لێكۆڵینەوەى (TRT) بە ماڵپەڕى حوڕەى راگەیاند، "ئەو لێدوانانەى مەولوود چاوشئۆغلۆ هەنگاوى زۆر ئەرێنین لە لایەن توركیاوە، بەتایبەت كاتەكەشى زۆر گرنگە چونكە راگەیێندراوى تایبەتى وەزیرى دەرەوەى توركیا دواى كۆبوونەوەى(3 + 3) پەیوەست بە هەماهەنگى و هاوكارى باشوورى قەوقازە، بۆیە ئێستا سەركەوتنى هەوڵەكانى ئاساییكردنەوەى پەیوەندى نێوان توركیا و ئەرمینیان زۆر گرنگە، بەڵام لەگەڵ ئەوەش دا ئەو ئاساییبوونەوە پەیوەستە بە داخوازییەكانى ئەرمینیايە".

لە لایەكى ترەوە هاكوب مەقدیس مامۆستاى وانەبێژ لە (ئەكادیمیاى بەرێوبەرایەتى گشتى كۆمارى ئەرمینیا) دەڵێت، "ئەو هەوڵانە لەلایەن يەريڤان روونە بۆ دەستپێكردنى گفتووگۆكان لەگەڵ توركیا، بە فەرمیش ئامادەن بۆ دەستپێكردنى ئەو گفتوگۆیە بەبێ مەرجى پێشوەختە، ئەوەش واتە حكومەتى ئەو وڵاتە ئامادەيە بۆ گفتوگۆ و دانوستاندن، سەردانەكەى سەرۆكى ئەرمینیاش كە بۆ بڕۆكسل بۆ دروستكردنى زەمینەى ئەو گفتوگۆیانەیە."

لە بەشێكى ترى قسەكانى مەقدیس رایگەیاند، "سەرچاوە هەواڵییەكانى ناوخۆ ئاماژە بە دیاریكردنى دانوستانكارەكان دەكەن، كە رۆبین رۆبینیان پەرلەمانتارى ئەرمەنى بۆ ئەو مەبەست دیاریكراوە"

بەرەوپێشوەچوونى نوێ

ماوەى ساڵێكە ئاماژەكانى توركیا بەرانبەر ئەرمینیا لەو گۆڕانكارییە نوێیەى سیاسەتى دەرەوەى توركیا دابڕاو نییە، ئەوەش دەبێتە هۆى كەمبوونەوەى ئاڵۆزى و ململانێكانى ئەو ناوچەیە، ئايا ئەنجامى دەبێت ئەوە هێشتا روون نییە.

هەرچەندە دانوستانەكان لە قۆناغى داهاتوو دەست پێ دەكاتەوە، بەڵام ئەوە هەنگاوى یەكەمى لەو جۆرە نییە، چونكە لە تشرینى یەكەمى (2009) لە زانكۆى زیورخى سویسڕى روداوێكى بێ پیشینە روویدا، ئەحمەد داود ئۆغلۆ وەزیرى درەوەى ئەوكاتەى توركیا لەگەڵ ئیدوار ناڵبەندیان پڕۆتۆكۆڵى چارەسەركردنى ناكۆكییە ریشییەكانى نێوان هەردوو وڵاتیان واژۆ كرد، رێككەوتنى ئەوكاتەى نێوان ئەو دوو وڵاتە یەكەم رێككەوتنى لەو جۆرە بوو، كە لە (13)  تشرینى یەكەمى (1921) هەردوولا رێككەوتن لەگەڵ ئازربیجان و جۆرجیا سنوورى نێوان وڵاتانى قەوقاز دیارى بكەن، بەڵام لەو كاتەوە تا ئێستا هیچ گۆڕانكارییەك لەسەر ئەرزى واقیع رووینەداوە".

مەحمود عەلوش لێكۆڵەرى تورك رایگەیاند،"رێككەوتنى ئاشتى نێوان ئەرمینیا و ئازربیجان لە هەرێمى كەرەباغ بووە هۆى گەشەكردنى نوێى پەیوەندى نێوان وڵاتانى قەوقاز، ئەوەش دەبێتە رەخساندنى دەرفەتى ئابوورى، ئامادەیى توركیا لەو ناوچەیە و شكستى ئەرمینیا لەم شەڕەى دوایى، بووە هۆى دوو دەرفەت بۆ ئەوەى یەریڤان دەرگاى ئاساییكردنەوەى پەیوەندییەكانى لەگەڵ ئەنقەرە بكاتەوە، چونكە بەربەستى سەرەكى بەردەم ئاساییبوونەوەى پەیوەندى نێوان ئەو دوو وڵاتە دەستبەسەرداگراتنى هەرێمى كەرەباغ بوو، بەڵام ئەمڕۆ زۆربەى بەربەستە گەورەكان نەماون، هەرچەندە هەندێك بەربەست هەرماوە لە نێوان ئازربیجان و ئەرمینیا، بەڵام دەرفەتى ئاساییبوونەوە لە رابردوو زۆر زیاترە".

پاڵنەرەكانى ئەنقەرە چییە؟

تا ئێستا روون نییە ئەنقەرە و یەریڤان بۆچى دەیانەوێت پەیوەندییەكانیان ئاسایى بكەنەوە، هاكوب مەقدیس دەڵێت، "كەسایەتییەكانى حكومەتى ئەرمینیا ئامادەسازییەكیان تێدایە، بەڵام ئەگەر سەیرى واقیع بكەين شتێكى ترە، ئایا یەریڤان وەك دەوڵەت ئامادەیە؟ چونكە دواى پێكدادانەكانى لەگەڵ ئازربیجان مەترستى لەسەر ئاساییشى نەتەوەیى هەیە".

دەربارەى دوژمنایەتى مێژووییان كە تا ئێستا بەردەوامە، رایگەیاند، "بە بۆچوونى من دوژمنایەتى مێژوویى نێوان ئەو دوو وڵاتە لە پێشوەى گفتوگۆكانە".

سەبارەت بە پاڵنەرەكانى ئەنقەرەش، محەمود عەلوش جەختى لەسەر ئەوە كردەوە، "لەو قۆناغەى ئێستاى ئەردۆغان كەمكردنەوەى ناكۆكییەكان لەگەڵ واشنتن لە پێشینەى كارەكانى سیاسەتى دەرەوەی وڵاتەكەيەتى، چونكە یەكێك لە داواكارییەكانى سەرۆكى ئەمریكا لە ئەردۆغان لە كۆبوونەوەى رۆما ئاساييكردنەوەى پەيوەندى نێوان ئەرمينيا و توركيا بوو، ئەوەش هاوكار دەبێت بۆ لێكنزیكبوونەوەى نێوان ئەنقەرە و واشنتن".

دەربارەى هەوڵەكانى مۆسكۆش عەلوش ئاماژەى بەوە كرد، "رووسیا هەوڵیدا رۆڵى توركیا لە دیپلۆماسیەتى دواى ململانێكانى ساڵى رابردوو پەراوێز بخات، بەڵام ئاساییكردنەوەى پەیوەندییەكان لەگەڵ ئەرمینیا ئەنقەرە دەتوانێت رۆڵى لە ململانێكانى جیۆسیاسى و جیۆئابوورى زیاتر بێت، وە دەبێتە  لایەنێكى سەرەكى لە ناوچەى قەوقاز، چونكە دەتوانێت رێگەى وشکانى لە هەرێمى ناختیشڤان لەگەڵ ئازربیجان بكاتەوە".

دەرفەتى گەورە داخراوى جوگرافى

دەربارەى بەرەوپێشووەچوونە تازەکان، باسل حاجى جاسمى لێكۆڵەر رایگەیاند، "ئاساییبوونەوەى پەیوەندى نێوان ئەو دوو وڵاتە ئەمجارە دەرفەتى گەورە دەڕەخسێنێت، هۆكارەكەشى ئەوەیە بارودۆخى ناوچەكە گونجاوە چونكە باكۆ ناوچەكانى كەرەباغى وەرگرتەوە، كە ماوەى (30) ساڵ بوو ئەو ناوچەیە لەبەردەم ئاساییبوونەوەى پەیوەندییەكان بەربەست بوو، ئەمڕۆش ئەو بەربەستە نەماوە بۆیە ئەنقەرە دەیەوێت سەر لە نوێ پەیوەندى ئاسایى بكەنەوە، لە هەمان كات یەرڤیانیش دەیەوێت لە ژێر هەژموونى رووسیا دەربازى بێت".

بەگوێرەى قسەكانى جاسم، دیاریكردنى نوێنەرى هەردوولا دەستپێكردنى دانوستاندنەكان خێرا دەكات، بۆ ئەوەى پێش رووداوەكانى ناوچەكە بكەون، چونكە ئەرمینیا دەیەوێت ئەو گۆشەگیریە جیۆسیاسیە بشكێنێت، بە هەمان شێوە داخستنى ئەو دۆسیە هەستیارە لە لایەن توركیاوە وڵاتانى ئەوروپا فشارەكانیان لەسەر توركیا كەم دەكەنەوە.

لەو خاڵەوە رووسیا رۆڵى سەرەكى هەیە، كە ناكرێت پشتگوێ بخرێت، چونكە سەرپەرشتى رێككەوتنى هەرێمى كەرەباغى كرد، لە هەفتەى رابردووش یەكەم كۆبوونەوەى راوێژكارى (3 + 3) بە بەشدارى نوێنەرانى وەزارەتى دەرەوەى رووسیا و ئازربیجان و ئەرمینیا و توركیا لە بەرێوەبەرایەتى فەرمانگەى ئۆڕاسیاى سەر بە وەزارەتى دەرەوەى ئێران بەرێوە چوو.

لە بەشێكى ترى قسەكانى عەلوش ئاماژەى بەوە كرد، "رووسیا پاڵپشتى پڕۆسەى ئاشتى لەو ناوچەیە دەكات، بەڵام بەرانبەر زیادبوونى رۆڵى توركیا لە كۆمارەكانى سۆڤییەتى پێشوو هەستیارە، سەبارەت بە یەریڤیانیش مۆسكۆ كاریگەرى گەورەى لەسەر ئەرمینیا هەیە، بۆیە ناتواندرێت لە دۆسیەى كرانەوەى ئەرمینیا بەرانبەر ئەنقەر دوور بخرێتەوە لەگەڵ ئەوەش بەرژەوەندى خۆى تێدایە، چونكە دەرفەت دەڕەخسێنێت بۆ دروستكردنەوەى هێڵى ئاسنى، كە ئەرمینیا و توركیا بە تەواوى خاوەندارییەتى دەكەن، ئەوەش بەشێكە لەو هەوڵانەى كۆنتڕۆڵى بەشى زۆرى پەیوەندییە بازرگانییەكانى ئەو ناوچەیە دەكات".