Nuce Logo

فەهمى چەتين رۆژنامەنووسى تورك، راپۆرتێكى لە ماڵپەڕى (مۆنيتۆرى) ئەمەريكى بڵاوكردۆتەوە، باس لە ئاڵۆزبوونى كێشەى نێوان رووسيا و ئۆكرانيا و هەڵوێستى بێلايەنانەى توركيا لە نێوان هەردوو وڵات دەكات، لەبەشێكى ترى نووسينەكەى باس لەو پێشنيازێکى رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆكى توركيا دەكات، بۆ چارەسەركردنى ئەو قەيرانە.

زەنگى شەڕ لێیدا

پێشنيازى سەرۆكى توركيا بۆ چارەسەرى ئاشتيانەى نێوان رووسيا و ئۆكرانيا جێگەى سوپاسە، بەڵام تارمايى شەڕ هۆكارى دڵەڕاوكێى توركيا، چونكە لە ريزى يەكەمى ئەو وڵاتانەیە كە ئەو ململانێيە سەربازييە لێكەوتەى خراپى لەسەر دۆخى توركيا دەبێت، هەرچەندە ئەردۆغان پەيوەندى لەگەڵ ڤلاديمێر پۆتين، سەرۆكى رووسيا بەهێزە، بەڵام بەهۆى دەربڕينى هاوسۆزى بەردەوامى توركيا لەگەڵ ئۆكرانيا، رووسيا زۆر لە ئەنقەرە تووڕەيە، لە لايەكى تريشەوە پاڵپشتى ستراتيژى توركيا بۆ هاوپەيمانى (ناتۆ) لە پێناو فراوانكردنى هەوڵەكانى لە دەرياى رەش، بۆتە مايەى پرسيار دەربارەى پابەندى ئەنقەرە بەڕێككەوتنى مۆنترۆ لە (1936) كە بەگوێرەى ئەو رێككەوتنە پێويستە رەچاوى بەرژەوەندييەكانى رووسيا لە دەرياى رەش بكرێت، ئەو رێككەوتنە پەيوەستە بە گواستەوەى دەريايى لە گەرووى بۆسفۆڕ و دەرەنديل لە توركياوە، كە دەيارەى ناوەڕاست و دەرياى رەش پێكەوە دەبەستێتەوە، كۆمەڵێك كۆتوبەندى بەسەر كەشتى سەربازى وڵاتانى دەرەوەى كەناراوەكانى سەر ئەو دەريايە سەپاندووە، بەهەمان شێوە كۆت و بەند لەسەر هێزە دەرياييەكانى ئەمەريكا و ناتۆ هەيە بۆ گەيشتن بە دەرياى رەش.

ئێستا زەنگى شەڕ لێدراوە، لەگەڵ پێشبينييەكانى ئەمەريكا ئەنقەرە بەردەوام هەڵوێستى چەسپاوى خۆى نەگۆڕيووە، ئەردۆغان هەوڵدەدات توركيا بخاتە هەڵوێستێكى بێلايەنانە، بۆ ئەوەش قسەى بە تەلەفۆن پەيوەندى بە ڤلاديمێر پۆتين، سەرۆكى رووسيا و ڤۆلۆديمير زيلينسكى، سەرۆكى ئۆكرانيا كردووە، لە كۆتايى ساڵى رابردوو ئەردۆغان داواى لە هەموو سەرۆك كرد سەردانى توركيا بكەن، بەڵام رووسيا داواكەى ئەردۆفان پشتگوێخست، ئێستاش سەرۆكى توركيا بەنيازە لە مانگى داهاتوو سەردانى كيێف بكات، هيواخوازە دواتر سەردانى مۆسكۆش بكات.

توركيا و رۆڵى نێوەنگيرى لەچارەسەرى ئەو قەيرانە

كيێف هيچ رەخنەيەكى لەنێوەنگيرى توركياى ئەندامى هاوپەيمانى ناتۆ نييە، سەرەڕاى ئەوەش زيلينسكى داواى گفتوگۆى راستەوخۆى لەگەڵ پۆتين كرد بۆ كۆتايى هێنان بە ململانێ لەگەڵ جوداخوازەكانى بەرەى رووسى لە ناوچەى دونباس، بەڵام بۆچوونى ئەردۆغان دەربارەى ئەو قەيرانە ئەوەيە ئەو ململانێيە لە دونباس پێويستە لەسەر بنەماى پاراستنى يەكپارەچەيى خاكى ئۆكرانيا چارەسەر بكرێت، بە هۆى ئەوەى رووسيا دوورگەى كريمى داگيركردووە، بۆيە ئەگەرى هەيە بيكاتە نێوەند گير، بەڵام ئەگەر هەيە رووسيا بەدەم ئەو داواكارييە نەيەت.

لە (19)ى كانوونى دووەمى ئەمساڵ كرملين دووپاتى كردەوە، پێشوازى لە هەوڵەكانى توركيا دەكەين، لەبەر كاريگەرى ئەو وڵاتە بەسەر ئۆكررانيا و رازيكردنيان بۆ پابەندبوون بە رێككەوتنى مينسك كە لە (2015) واژۆ كراوە، ئەوەش دەگەينێت رووسيا بەدواى نێوەندگير ناگەڕچت، بەڵكو بەدواى ئەو هەوڵانەيە كە رێگرى لە زيلينسكى دەكات بە پاڵپشتى ئەمەريكا و بەريتانيا بچێتە ناو سەركێشييە سەربازييەكان لە دونباس، سەرەڕاى ئەوەش مۆسكۆ سەركەوتوو بوو لەوەى قەيرانى ئۆكرانيا بكاتە دۆسيەك سازشكى گەورەترى لەسەر بكرێت، كە راگرتنى فراوانخوازى ناتۆيە لە رۆژهەڵات، ئەوەش وايكردووە نێوەندگيرێكى چاوەڕوانەكراو بێت، مەولوود چاوشئۆغلۆ، وەزيرى دەرەوەى توركيا رايگەياند، "گفتوگۆى نێوان رووسيا و ناتۆ لەلايەك، ئەمەريكا و رووسيا لەلايەكى تر، چۆنييەتى فروانبوونى رووبەڕووبوونەوەى ئەو دوو وڵاتە ديارى دەكات.

لەكاتێك توركيا پێويستى بە ئارامكردنەوەى گرژييەكانە، ئۆكرانيا فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى توركيا لە ململانێكانى دونباس بەكاردەهێنێت، كە ململانێيەش يەكێكە لە كێشەكانى ئەنقەرە، لە كۆتايى ئەو هەفتەيە خەلوسى، ئاكار وەزيرى بەرگرى توركيا رايگەياند، "فرۆشتنى فڕۆكەى بێفڕۆكەوان بە ئۆكرانيا بەشێكە لە پەبانبەندييەكانمان بە دۆستەكانى دەرەوەى ناتۆ، بۆيە ناكرێت سەرزەنشتى توركيا بكرێت لەبەر ئەوەى فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى بەو وڵاتە فرۆشتووە."ئەو لێدوانەى ئاكار بۆ بەرگرتنى كردنە لەشەرعييەتى فررشتنى فڕۆكەى بێفڕۆكەوان بە ئۆكرانيا.

لەبەشێكى ترى قسەكانى وەزيرى بەرگرى توركيا جەختى لەسەر ئەوە كردووە، "پێويستە رەچاوى ئەوە بكرێت ئۆكرانيا بەشێكە لەو هاوبەشانەى دەرفەتى بەهێزبوونى لە ناتۆ هەيە، بۆيە بەهێزكردنى تواناكانى ئەو وڵاتە پابەندبوونە بە خاڵەكانى پلانى كارى بەشدارى تەنيا بۆ هاوپەيمانى ناتۆ، بۆيە توركيا لەچوارچێوەى ناتۆ توانا سەربازييەكانى ئۆكرانيا لەسەر ئاستى پەيوەندى دوولايەنە بەهێز دەكات." لێدوانەكانى ئاكار ئەو گومانەى رۆژئاوا رەت دەكاتەوە، كە پێيانوايە، "هاوكارييەكانى توركيا بۆ ئۆكرانيا بۆتە هۆكارى كاردانەوەى رووسيا."

توركيا پێويستى بەهەڵوێستێكى بێلايەنانەيە

كڕينى سيستەمى (ئێس 400) رووسى لەلايەن توركياوە ناكۆكە، بەڵام وەك زۆربەى هاوپەيمانە رۆژئاواييەكان پێيانوايە، "ئەردۆغان بەهۆى دابڕينى دوورگەى كريم تووشى دڵەڕاوكێ بووە، چونكە ئەگەرى هەيە رووسيا لەسەر بنەماى پارێزگارى لەو شوێنانەى خەڵێكى رووسى تێدا دەژيت، خاكى خۆى بگێڕێتەوە، لە (17) كانوونى دووەمى ئەمساڵ ئەردۆغان رايگەياند، "رووسيا دوورگەى كريمى داگيكردووە، ناكرێت ئەو كارەى بە عەقڵيەتى داگيركارى بەردەوام بێت."

ئەوەش لەكاتێكدايە ئەردۆغان هەست دەكات پێويستى بە رازيكردنى پۆتينە، چونكە پەيوەندى نێوان ئەنقەرە و مۆسكۆ ئاڕاستەيەكى ستراتيژى وەرگرتووە، بۆيە ئەردۆغان كەوتۆتە نێوان پاڵپشتى لە هەڵوێستى بەهێزى ئەمەريكا و بەريتانيا، كە پۆڵندا و ئيستوانيا و لاتيڤيا و ليتوانيا و هەروەها ئەو ئاڕاستەى هەستيارى وڵاتانى وەك ئەڵمانيا و نەمسا و مەجەر ، دابەشبوونى ئەوروپا يارييەكانى ئەردۆغانى ئاسانكردووە.

دەركەوتنى هێزە نوێيەكان لە چوارچێوەيەك، وەك رێككەوتنى ئەمەريكى و بەريتانيا و ئۆستراڵيا بۆ رووبەڕووبوونەوەى چين و دەستپێشخەرى گفتوگۆى ئەمنى چوار لايەنە، كە خودى سێ لايەنيش لەخۆى دەگرێت، لەپاڵ ئەوەش يابان، لەلايەكى ئەمەريكا تاكلايەنە بڕيارى كشانەوەى لە ئەفغانستان دا، ئوستوڕاڵيا گرێبەستى غەواسە گەورەكانى لەگەڵ فەڕەنسا هەڵوەشاندەوە، ئەوەش بووە مەترسى ئەورووپا لە ناتۆ، توركيا هەوڵى دا سوود لەو دابەشكراييە وەربگرێت، بەڵام ئێستا قەيرانى ئۆكرانيا هاتۆتە پێشەوە، توركياش ئامادەيە باجەكەى بدات.

سزاكان چەند وڵاتێك تووشى تەنگەژە دەكەن

سياسەتى ئەمەريكا و بەريتانيا دژى رووسيا، بووە پێدانى چەكێكى زۆر بە ئۆكرانيا بۆ ئامادەسازى ئۆكرانيا بۆ ئەو شەڕە، لە لايەكى تريشەوە هەڕەشەى سەپاندنى سزاى ئابووريان لە رووسيا كرد، كە ئەو وڵاتە تووشى قەيرانێكى گەورەى ئابوورى دەكات، بەڵام ئەو سياسەتە فشاردەخاتە سەر توركياش بەهۆى كڕينى يستەمى بەرگرى رووسى و ئەڵمانياش بەهۆى پارێزگارى لە بۆڕى (نۆرد ستريم 2) لەگەڵ رووسيا، سزاكە فيلەندا و سويديش دەگرێتەوە بەهۆى پاڵپشتى نەكردنيان بۆ ناتۆ و مانەوەيان لە دەرەوەى ناتۆ، هەروەها سزاكە هەر وڵاتێكى ئەندام لە ناتۆش دەگرێتەوە پێيان ناخۆش بێت ئەوروپا ببێتە گۆڕەپانى جەنگ و كاريگەرى دووجەمسەرى بكەوێتە سەر هاوشێوەى شەڕى سارد.

بەدەر لە گوتارە توندەكانى،  واديارە ئەنقەرە سياسەتێكى هاوسەنگ پەيڕەو دەكات، لە رابردووش نمونەى لەو جۆرەمان لەبەردەستە، لە (2008) لە شەڕى جۆرجيا ــ رووسيا ، جۆرجيا هەوڵيدا بە پاڵپشتى رۆژئاوا لە ناوچەى ئۆسيتياى باشوور كۆنتڕۆڵ بكاتەوە، هەرچەندە لە قۆناغى پێش شەڕ، توركيا لايەنێكى سەرەكى پڕۆگرامى مەشق پێكردنى سوپاى جۆرجيا بوو، بەڵام رەتى كردەوە رێگە بدات كەشتييە جەنگييەكانى ئەمەريكا بێنە دەرياى رەش، بەو پێيەى ئەو هەوڵانەى ئەمەريكا بەشێكە بۆ بەرپەرچدانەوەى رووسيا، بۆ ئەوەش پشتى بە رێككەوتنى مۆنترۆ بەست،لەكاتى كە رووسيا گەيشتە ئەو ناوچانەى جوودابوونەوە بۆ هاوكاريكردنيان، پلانەكەى جۆرجيا بۆ گێڕانەوەى ناوچەى ئۆسيتياى باشوور و ئەبخازيا شكستى هێنا. 

ئايە بەرژەوەندييەكانى توركيا لە مەترسين؟

ئاڵۆزييە سەربازييەكانى لە رۆژهەڵاتى ئۆكرانيا، ئەنقەر ناچاردەكات هەندێك بڕيارى قورس بدات، بەتايبەت دەربارەى بەرپرسيارێتى پارێزگارى رێڕەوى توركى، ئەگەربەهێز هەيە توركيا خۆى لە رووبەڕووبوونەوەى رووسيا بپارێزێت، چونكە حكومەتى ئەردۆغان بەرژەوەندى زۆرى هەيە، حەزدەكات رەچاوى بەرژەوەندييەكانى بكات، لەوانەش سەقامگيرى گەرووى توركى و دەرياى رەش و وێستگەى ئۆكويۆ بۆ وزەى ئەتومى كە رووسيا لە باشوورى توركيا دروستى دەكات، هەروەها دابينكردنى گاز لە هێڵە هاوبەشەكان لەگەڵ رووسيا، لە هەمووى گرنگتر بۆ توركيا گەشتيارى رووسى و ئۆكرانييە بۆ كەرتى گەشتيارى توركيا، لە لايەكى ترەوە بازاڕەكانى رووسى سەرچاوەى ساغكردنەوەى سەوزە و ميوەى توركين.

بەهەمان شێوە پڕۆژە جۆراوجۆرەكانى كومپانيا توركييەكان لە رووسيا دروستى دەكەن، لە لايەكى ترەوە هيواكانى فراوانخوازى توركيا لە ناوچەى قەوقاز بە هاوكارى ئازەربيجان لە شەڕى هەرێمى كەرەباغ لە (2020) و ئۆپراسيۆنە بەردەوامەكانى لە سووريا و ليبيا مەترسى گەورەى دەكەوێتە سەر.

تەنانەت لە سايەى ئەو قەيرانە ئابوورييەى لە توركياش هەيە، پرسى هاوردەكردنى گەنم لە رووسيا بۆتە پرسێكى هەستيار، لە ماوەى چەند هەفتەيەكى كەم نرخى نان بەشێوەيەكى بەچاو بەرزبۆوە.

لەگەڵ ئەوەش دا ناتواندرێت پێشبينى سزاكانى سەر رووسيا و كاريگەرى لەسەر وڵاتانى سێيەم هەبێت، تا ئێستاش توركيا رەتى دەكاتەوە يپاڵپشتى سزا ئەوروپى و ئەمەريكييەكان دژ بە رووسيا بكات، بەڵام لەگەڵ ئەوەش ئەستەمە بتوانێت لەو كارەى بەردەوام بێت، بەتايبەت ئەگەر سزاكان كەرتى بانكى بكرێتەوە، هەرچەندە ئەنقەرە بتوانێت لە هەڵوێستى بێلايەن بێت، بەڵام ئەو ئاڵۆزيانە كاريگەرى لەسەر پەيوەندى توركيا و رووسيا دەبێت، ئەستەمە پۆتين فرۆشتنى فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى توركى بە ئۆكرانيا، ياخود لێدوانى ئەردۆغان كە گوتى، "دوورگەى كريم، داگيركراوە"، پشتگوێ بخات، بە دوور نازاندرێت تۆڵەسەندنەوەى رووسيا لە توركيا ئەگەرى هەيە لە ململانێى قوبڕس، ياخود بوونى سەربازى توركيا لە سووريا و ليبيا و عێراق بێت، ئەگەرێكى تريش هەيە رووسيا لە رێگەى پرسى كوردەوە تۆڵە لە توركيا بكاتەوە.