Nuce Logo

مانگى رابردوو شەش كەشتى جەنگى رووسى و كەشتى ژێر ئاوى بە گەرووى دەردنيل و بۆسفۆڕى توركيا لە دەرياى ڕەش  بۆ مەشقى سەربازى لە نزيك ئاوەكانى ئۆكراينا پەڕينەوە.

پەڕينەوەى ئەو كەشتيانە سەرنجى زۆربەى چاودێرانى سياسى بۆخۆى ڕاكێشا، كە ئەگەر رووسيا شەڕى دژ بە ئۆكراينا راگەياند، توركيا چۆن دەتوانێت رۆڵى خۆى ببينێت، ئايا توركيا دەسەڵاتى رێگرى لە كەشتييەكان هەيە بەو دوو گەرووە؟.

بەگوێرەى رێككەوتنى مۆنترۆى نێودەوڵەتى، توركياى ئەندامى ناتۆ دەسەڵاتى بەسەر رێڕەوى كەشتييەكانى نێوان دەرياى سپى و دەرياى ناوەڕاست و دەرياى رەش هەيە، بۆيە ئەگەرى ئەوە هەيە لە ململانێى نێوان رووسيا و ئۆكراينا توركيا ببێتە لايەنێكى سەرەكى.

دواى هەستكردن بە دڵڕاوكێ بەرانبەر هەندێك جووڵە بۆ فراواخوازى لەو ناوچەيە، توركيا لە (1936) رێككەوتنى مۆنترى لەو وڵاتانە كرد، كە لە (1923) رێككەوتنى لۆزانيان واژۆكرد، ئەو رێككەوتنى بۆ گۆڕانكارى لە چاودێرى ئەو دوو گەروە بوو.

گۆڕانى ئەو دۆخە وايكرد توركيا داواى دەسەڵاتى تەواو بەسەر ئەو ناوچانە دا بكات، دواى گفتوگۆى نێوان بەریتانيا و يەكێتى سۆڤيەت و وڵاتانى تر رێككەوتن توركيا دەسەڵاتى تەواوى بەسەر گەرووى بۆسفۆڕ و دەردينل هەبێت.

بەگوێرەى ئەو رێككەوتنە توركيا لەو دوو گەروە دەسەڵاتى رێكخستنى پەڕينەوەى كەشتيە جەنگييەكانى و كاتى هاتوچۆى كەشتى ئەو وڵاتانەى هەيە كە سەر بە دەرياى رەش نين.

لەكاتى شەڕ توركيا ئەو دەسەڵاتەى پێدراوە، ئەو دوو گەروە بەڕووى هەموو كەشتيەكى بيانى، ياخود ئەو كەشتيانەى هەڕەشە دەكەن دابخات.

هەروەها لە دۆخى شەڕ دەتوانێت رێگە بە كەشتى بازرگانى ئەو وڵاتانە نەدات كە لەگەڵ توركيا لە شەڕدان، ئەوەش بۆ پاراستنى ئەو گەروانيە لە كاتى شەڕ.

بەگوێرەى رێككەوتنى مۆنترۆ، ئەو وڵاتانەى كەشى رەوانە دەكەن، پێويستە (15) رۆژ پێشتر مۆڵەت وەربگرن، وڵاتانى سەر دەرياى رەشيش پێويستە هەشت رۆژ زووتر توركيا ئاگادار بكەنەوە.

لەو رێككەوتنە هاتووە، رێگە دەدرێت نۆ كەشتى بارهەڵگرى جەنگى لە هەندێك كاتى دياريكراو بەو گەروە تێپەڕن، هەروەها هەر كەشتيەك لە (10) هەزار تەن زياتر بارى هەڵگرتبێت، رێگەى پەڕينەى پێنادرێت.

ئەو كەشتيانەى وڵاتانى دەرەوەى دەرياى رەش، نابێت بارەكانيان لە (30) هەزار تەن زياتر بێت، رێگەش نادرێت هيچ كەشتيەك لە (21) رۆژ زياتر لەو ناوچەيە بمێنێتەوە.

وڵاتانى سەر دەرياى رەش لە رێگەى ئاگاداركردنەوەى پێشوەختە دەتوانن، كەشتى ژێر ئاو رەوانەى ئەو ناوچەيە بكەن، مادام پێشتر روونكردنەوەيان داوە، ياخود ئەو كەشتييە كڕدراوە، يا بۆ چاكردنەوە رەوانەى دەرەوەى دەرياى رەش دەكرێت.

فڕۆكەى مەدەنى دەتوانێت بەسەر ئەو رێگەياندە بپەڕێتەوە، حكومەتى توركيا چاوپۆشى لێ دەكات، هەروەها رێككەوتنە هيچ بەندێكى پەيوەست بە كەشتى فڕۆكەهەڵگر تێدا نييە، بەڵام توركيا، رايگەياندووە، "دەسەڵاتى بەسەر ئەوەشدا هەيە."

رێككەوتنى (1994)ى نەتەوە يەكگرتووەكان لەسەر ياساى دەرياكان، بووە مايەى ئەوەى هەندێك وڵات داواى پێداچوونەوە بە رێككەوتنى مۆنترۆ بكەن، بەڵام توركيا بەهۆى ناكۆكى مێژوويى لەگەڵ يۆنان ئەو رێككەوتنەى واژۆ نەكرد، رێككەوتنەكە وەك خۆى مايەوە.

لەو كاتەى پەيوەندى رووسيا و ئۆكراينا ئاڵۆزبووە، بەرپرسانى توركيا جەخت لەسەر ئەوە دەكانەوە، دەتوانن رۆڵى كارا لە رێگەى رێككەوتنى مۆنترۆ بۆ پارێزگارى لە ئاشتى ناوچەكە ببين، بەڵام ئەوەيان روون نەكردۆتەوە ئەگەر شەڕ هەڵگيرسا توركيا چ هەڵوێستێكى دەبێت.

لە چەند رۆژى رابردوو، ئەردۆغان رايگەياند، "ئەگەر رووسيا شەڕى دژ بە ئۆكراينا راگەياند، توركيا وەك ئەندامى ناتۆ هەرچى پێويست بێت جێبەجێى دەكات."

لە بوارى وزە و گەشتوگوزار توركيا پشت بە رووسيا دەبەستێت، هەردوولا لەو چەند ساڵەى دوايى لە بوارى وزە و بەرگرى پەيوەندييەكانيان بەهێز كردبوو.

لە (2008) كاتێك رووسيا دانى بەسەربەخۆيى جۆرجيا و ئەبخازيا و ئۆسيتياى باشوور دانا، ئەنقەرە ڕەتیكردەوە، رێگە بدات كەشتى جەنگى ئەمەريكا بە گەروەكانى بپەڕێتەوە.

لە كاتى شەڕى دووەمى جيهانى، رێككەوتنى مۆنترۆ رێگەى نەدا وڵاتە سەرەكييەكان بۆ هێرشكردنە سەر يەكێتى سۆڤيەت گەروەكانى توركيا بەكاربهێنن.

دواى هێرشەكانى رووسيا بۆ سەر ئۆكراينا، حكومەتى ئۆكرانيا لە رێگەى فاسيلى بۆدنار، باڵيۆزى ئۆكرانيا لە ئەنقەرە، داواى لە توركيا كردووە، هەردوو گەرووى بۆسفۆڕ و دەردنيل بەڕووى كەشەتييەكانى رووسيا دابخات، داواشى كردووە توركيا سزا بەسەر رووسيا بسەپێنێت.