Nuce Logo

ستيڤين كۆك*

ئەو دەرفەتەى لە قەيرانى ئۆكراینا بۆ توركيا رەخساوە، بەرهەمى ئەو واقيعە ئاڵۆزەیەی توركیایە، كە پەيوەستە بە تێروانینى ئەردۆغان و پارتەكەى بۆ وڵاتەكەیان، لە لایەكیترەوە پەیوەستە بە مەترسی جیابوونەوەی كورد لەناوخۆی ئەو وڵاتە و شەڕەكانی لە سووریا، دژ بەوانەی كە دەبوو هاوپەیمانی بن. 

تێكەڵبوونى پێشهاتەكان و شۆكبوون، ئەردۆغانی ناچاركرد ئاڕاستەى بەرەو ڤلاديمێر پۆتين سەرۆكى رووسيا بگۆڕێت، ئەوەش لە كاتێك دابوو تازە خەريك بوو قەيرانی ئۆكراینا سەرى هەڵدەدا.

هەرچەندە لە سووريا و ليبيا و كەرەباغ و ئۆكراينا ئەنقەرە و مۆسكۆ ناكۆك بوون، بەڵام لە ئەنجامى گفتوگۆى نێوانيان پەيوەندييەكانيان فراوان كردبوو، توركيا متمانەى بە هاوپەيمانە رۆژئاواييەكانى كەمتر بۆوە، ناچار بوو سيستەمى بەرگرى ئاسمانى (ئێس 400) لە مۆسكۆ بكڕێت، لەبەرانبەردا ئەمەريكا سزاى بەسەر كەرتى سەربازى توركيا سەپاند.

دووبارە داواكارييەكان بۆ دوورخستنەوەى توركيا لە ناتۆ بەرزكرايەوە، بەڵام ئەو كارە بەگوێرەى بەڵگەنامەى دامەزراندنى ئەو رێكخراوە كارێكى رێگەپێدراو نييە، جارێكى تر لە پاڵ ئەوە هەوڵانە پرسيارى زۆر جدديتر بەرانبەر سياسەتى توركيا دروست بوو، كە ئايا توركيا تا ئێستا بەشێكە لە رۆژئاوا، ياخود بەرەو رۆژهەڵات دەگەڕێتەوە، ئايا توركيا چى خستۆتە بەردەم سەرۆكەكانى رۆژهەڵاتى ناوەڕاست و دەرياى ناوەڕاست و جيهانى ئيسلامى، بەڵێ توركيا شتى خستۆتە بەردەميان.

توركيا لە كوێى ململانێى ئۆكراينا و رووسيادایە؟

ئەردۆغان ئەوەندە دەستكەوتى هەيە ئەوەندە ئەزموونى نييە، ئەو خاوەنى ئۆپۆزسيۆنێكى لاوازە، ئەمەريكاى هاوپەيمانى ئامادەيى ئەوەى تێدايە لەبەر هۆكارى جيۆستراتيژى چاو لە زۆر شت بپۆشێت، چونكە ئێستاش پەرۆشى ئەو رۆژنانەن، کە ئەمەريكا و توركیا پێكەوە بەرەنگارى سۆڤيەتی جاران دەبوونەوە.

بەردەوامى قەيرانى ئۆكرانيا، يەكێكە لەو دەرفەتانەى رۆڵى توركيا وەك نێوەنديگيرێكى ناوچەيى بۆ چارەسەركردنى كێشەكان زيندوو دەكاتەوە، ئەوەش بيرۆكەى توركيا وەك پێشەنگێكى جيهانييە بەهێزتر دەكات، بەوەش دەچێتە ريزى ئەڵمانيا و فەڕەنسا و ئەمەريكا.

تەنيا چەند مانگێكى كەم پێش ئێستا توركيا لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى گۆشەگير بوو، دواى دووساڵ لە هەڕەشەكانى قوبرس و يۆنان پەيوەندييەكانى لەگەڵ ئەوروپا ئاڵۆز بوو، بەهەڵدانەوەی دۆسيەى پەنابەران هەڕەشەى لە وڵاتانی ئەوروپا دەكرد، لەگەڵ فەرەنسا لە ليبيا ململانێیان بوو، لە رۆژهەڵات وڵاتە گەورەكان دژ بە ئەنقەرە بوون، پەيوەندييەكانى لەگەڵ سعووديە و ئيمارات و ميسر و ئيسرائيل زۆر ئاڵۆزبوو، هەموو ئەو وڵاتانە لە ناوچەكە و جيهان دژ بە توركيا بوون.

ئيدارەى بايدن لە زۆربەى پرسەكان توركيا و ئەردۆغانى پشتگوێ خستبوو،  وەزارەتى دەرەوەى ئەمەریكاش بەردەوام رەخنەی لە توركیا دەگرت، لە لايەكى تريشەوە لەكۆتايى ساڵى رابردوو لەگەڵ ئەو گۆشەگيرييەش تووشى قەيرانى دابەزينى بەهاى ليرە بوو، لەگەڵ ئەوەشدا دۆخێكى بێهيوايى رووى تێكردبوو، بەڵام هەوڵى دەدا ئەو زيانانەى تووشى بووە بە زووی قەرەبووى بكاتەوە.

كاتێك رووسيا هێرشى كردە سەر ئۆكراينا، دوو بۆچوونى دژ بەيەك لەبارەى وەڵامى توركيا بۆ ئەو هێرشانە هەبوو، هەندێك بۆچوونى لاوەكیش هەبوو پێى وابوو توركيا پاڵپشتى ئۆكراينا دەكات و فڕۆكەى بێفڕۆكەوانى تر دەدات بە كيێڤ، گەرووى بۆسفۆڕ دادەخات، ئەوەش بەڵگەيەكى ئەرێنى بوو بۆ ئەوانەى بە درێژايى ئەو ماوەيە بۆچوونەكانيان دەخستەروو، كە توركيا تا ئێستا لايەنێكى سەرەكى ئاسايشى رۆژئاوايە، هەندێكى تر گفتوگۆيان لەسەر ئەو بۆچوونە دەكرد، كە توركيا كەمتر چاوەڕوانى پاڵپشتى لێدەكرێت.

ئەوانەشى رەخنەيان هەبوو، لەسايەى ئەوە بوو كە حكومەتى توركيا هيچ سزايەكى بەسەر رووسيا نەسەپاند، ئاسمانى توركيا تا ئێستا بەڕووى فڕۆكەى رووسيا كراوەتەوە، يەختە گەورەكانى پياوە ناودارەكانى رووسيا لە بۆدرۆم و مارماريس بە رەزامەندى حكومەتى توركيا جێگير دەبن، بۆ ئەوەش كەمترين پەيوەندى بە سياسەتى لايەندارى رووسيا لە ئەنقەرەو هەيە، بەڵكو زياتر پەيوەستە بە پەيوەندى بە ناودارەكانى توركيا و رووسيا و خودى ئەردۆغانەوە هەيە.

بەدەر لە شەڕى زانيارى نێوان لايەنگران و نەيارانى ئەردۆغان راستييەك هەيە، توركيا نە دەتوانێت بەتەواوى پاڵپشتى ئۆكراينا بكات، نە دەشتوانێت بە تەواوى دژايەتى مۆسكۆ بكات، بەڵكو ئەوەى ئێستا دەرفەتێكە بۆ ئەردۆغان هاتۆتە پێشەوە، كە رۆڵى خۆى ببينێت، بۆ بەهێزكردنى توركيا و سەربەخۆيى وڵاتەكەى بە جۆرێك تايبەت نەبێت بە تووڕەكردن و كاردانەوەكانى وڵاتانى رۆژئاوا. 

دەرفەتى توركيا لەو ململانێيەى ئێستا

كەمن ئەوانەى ئەوەيان بير دێتەوە، بەڵام لە نێوان ساڵى (2005 و2011) حكومەتى توركيا هەوڵى دا رۆڵى بنياتنەرانە لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست ببينێت، سەرپەرشتى ناڕاستەوخۆى نێوان گفتوگۆی سووريا و ئيسرائيلى دەكرد، هێزى ئاشتى لە لوبنان بڵاوكردەوە، هەوڵيدا هەژموونى خۆی لە سووريا بەسەر هەژموونى ئێران زاڵ بكات، بۆ ئەوەش لە سوود قورسايى ئابوورى وەربگرێت بۆ پەيوەندييەكى باش لەنێوان ئەنقەرە كۆمەڵە جۆراوجۆرەكانى وڵاتانی ئەو ناوچەيە وەربگرێت.

دەرفەتێك لە قەيرانى ئۆكراينا هەيە توركيا بۆ ئەوەى ئەم رۆڵە بۆ خۆى بگێڕێتەوە، رەخنەگرەكان ئەو نێوەندگيرييە تەنيا بە هەوڵێك ناو دەبەن، كە یاخودیش بۆ بەرەنگاربوونەوەى نێوەندگيرەكانى ترە، بەتايبەت ئيسرائيلييەكان، هەندێكیش پێیانوایە ئەوەش كراواتە پەردە بۆ لايەنگرى ئەنقەرە بۆ رووسيا، بەڵام لۆژیكێكی قەناعەتپێكەر بۆ ئەو هەردوو رەخنە هەيە، ئەردۆغان حەزناكات كەس لە پشت خۆييەوە بێت، بەتايبەت سەرۆك وەزيرانى ئيسرائيل، هەروەها توركيا پێويستى بە ئارامگرى رووسيا هەيە، بۆ ئەوەى بتوانێت ئۆپراسیۆنی سەربازى لە سووريا ئەنجام بدات.

لەگەڵ ئەوەشدا رەخنەگرەكان دانووستانەكانى كە بەهەوڵى ئەردۆغان ئەنجامدراوە پشتگوێدەخەن، سەرۆكی توركیا لەو قۆناغەی ئێستا پەيوەندیەكی بەهێزى لەگەڵ پۆتين هەیە، جگە لە بنيامين ناتەنياهۆی سەرۆك وەزیرانی پێشووی ئیسرائیل، هيچ سەرۆكێك وەك ئەردۆغان ماوەی سەرۆكایەتی لەگەڵ سەرۆكی رووسیا درێژ نەبووە.

ئايا ئەردۆغان دەتوانێت بگاتە رێككەوتنى شەڕ ڕاگرتن؟

ئاشكرايە پۆتين راوێژى ئەوانەى تر قبوڵ ناكات، بەڵام دۆخى ئەردۆغان زۆر زیاتر لەوانەى تر رێگەى پێدراوە ئەو رۆڵە ببينێت، ئەردۆغان كەسايەتيەكى كاريزمى و بەهێزى هەيە، كەسێكە دەتواندرێت لە ناكۆكييە سياسييە قووڵەكانيش هاوكارى لەگەڵ بكرێت، ئەگەر سەیری رابردوو بكەین لە گەرمەى ناكۆكييەكان  دوو وڵاتە بازرگانيان بەردەوام بوو، ئەردۆغان سەركردەى وڵاتێكى گرنگە لە هاوپەيمانى ناتۆ، جگە لەوەش نوێنەرايەتى پەيوەندى نێوان واشنتن و برۆكسل دەكات. 

ئايا ئەو هەوڵانە دەبنە كۆتاييهێنان بە هێرشەكانى رووسيا بۆ سەر ئۆكراينا؟  لەو قۆناغە قورسە پۆتين بەسەركەوتووی بگەڕێتەوە رووسيا وڵاتى خۆى، بەڵام ئێستا هەوڵەكانى ئەردۆغان بۆ دروستكردنى رێڕەوى مرۆيى و رەوانەكردنى پێداويستى سەرەكى بۆ ئۆكراينەكان كارێكى سەرەكى بووە، ئەو كارانە قسەكانى بۆ لەكردەوەكانى ئاسانتر دەكەن، بەڵام ئەوەى ديارە بۆ ئەو هەوڵانە توركيا دۆخى لە هەموو وڵاتەكان باشترە، گەڕى دانوستاندنەكانى سێشەمەى رابردوو هیوايەكى بۆ شەڕ راگرتن رەخساندووە، دەرفەتێكیشى بۆ گەياندنى هاوكارى پێويست بۆ گەمارۆدراوەكانى ئۆكراينا رەخساند.

شەڕ رابگيرێت، ياخود رانەگيرێت، هەواڵى خۆش بۆ ئەردۆغان ئەوەيە، پێويستى بەوەنييە لەو هەوڵەى سەركەوتوو بێت، بۆ ئەوەى جەخت لەسەر دووبارە گێڕانەوە و بەهێزكردنەوەى بيرۆكەى رۆڵى توركيا بكاتەوە، كە  توركيا دەتوانێت لە ئەوروپا و رۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەرياى ناوەراست رۆڵ ببينێت، هەروەها بۆچوونەش بەهێز دەكات ئەنقەرە لەو ناوچانە پێشەنگە، هەرچەندە ئەو بۆچوونە بە نامۆ دادەندرێت، بەڵام ئەگەر توركيا بە كڕينى سيستەمى مووشەكى بەرگرى (ئێس400) بايەخی بە پەيوەندى مۆسكۆ و ئەنقەرە نەدایە، ئەردۆغان ئەو يارييەى بەو شێوە دروستە بۆ نەدەكرا، بۆیە ئەوە گرێبەستە فاكتەرێكى گرنگ بوو لە گەڕانەوە و هەژموونى وڵاتەكەى، بۆيە لە باشترين حاڵەت توركيا بەهۆى زيرەكييەوە خاوەن پشكە.

* نووسەر لە گۆڤاری فۆڕین پۆلیسی