Nuce Logo

كاتێك ئەو پرسيارە لە ئەردۆغان كرا، توركيا چۆن هاوسەنگى لە نێوان ئەندامبوونى لە ناتۆ و رێكخراوى شەنگەهاى رادەگەرێت، لە وەڵامدا گوتى، "توركيا لەبرى رۆژهەڵاتى و رۆژئاواى بێت، وڵاتێكى جيهانييە، يەكێتى ئەوروپا ماوەى (52) ساڵە ئێمەى لەبەردەم دەرگاكانى خۆى هێشتەوە، بۆيە ئاساييە چاومان جێگرەوەى تر بێت."

گفتوگۆكان لەسەر ئەوەيە پێويستە ئەنقەرە چى بكات و ياخود دەتوانێت بە ئەندامبوونى لەو رێكخراوە چى بكات، بۆ ئەو باسانە پسپۆڕانى كاروبارى توركيا باس لە رێگەكانى سەرۆكى توركيا دەكەن، ئەردۆغان سەرەتا بە سوعبەتێك دەستى پێكرد، لە (25)ى تەمووزى (2012) لە ديدارێكى تەلەفيزيۆنى رايگەياند، "بە سوعبەت بە پۆتينم گوتووە، ئەگەر لە رێكخراوى شەنگەهاى وەرمان بگريت، لە داواكردن بۆ ئەندامبوون لە يەكێتى ئەوروپا پاشگەز دەبينەوە." بەڵام لەدواى شەش مانگ ئەردۆغان هەمان چيرۆك دووبارە دەكاتەوە، ئەوە دەبێتە حەقيقەتێكى واقيعى، ئەردۆغان و ئەحمەد داود ئۆغلۆى وەزيرى دەرەوەى ئەوكات و ركابەرى سياسى ئێستاى توانيان بەشدارى لە گفتوگۆى ئەو رێكخراوە بەدەست بهێنن، ئەوكاتەش داود ئۆغلۆ ئەو رۆژەى بە مێژوويى ناوبرد.

ديلپۆماتكارێكى رووسى: توركيا ناتوانێت لە رێكخراوى ناتۆ و شەنگەهاى ئەندام بێت

ساڵى (2017) هندستان و پاكستان بەتەواوى چوونە پاڵ ئەو رێكخراوە، كە لە چين كازاخستان و قيڕغيزستان و تاجيكستان و ئۆزبەكستان پێكهاتبوو، چاوەڕوان دەكرێت ساڵى داهاتوو ئێرانيش بەتەواوى ببێتە ئەندام لەو رێكخراوە، ئازەربيجان و ئەرمينيا بە ئەندامى هاوبەش لە گفتوگۆكان دادەندرێن، ميسر بۆئەوەى ببێتە هاوبەش ياداشتى لێتێگەيشتنى واژۆكردووە، ئەگەر هەيە ئيسڕائيليش لە رێگەدا بێت بۆ ئەندامبوون لەو رێكخراوە. 

ئەو فراوان بوونە يەك لەدواى يەكە، كە وەك چوارچێوەيەكە بۆ هاوئاهەنگى سياسى نێوان چين رووسيا، سەرەتا لە دراوسێى دەستى پێكردووە، بەڵام ئێستا بايەخ بە چارەسەكردنى ژێرخان و گەشەى ئابوورى و هاوئاهەنگى بۆ رووبەرووبوونەوەى تيرۆر دەدات.

بۆ يەكەم جار لە هەفتەى رابردوو ئەردۆغان بەشدارى لە كۆبوونەوەى رێكخراوى شەنگەهاى كرد، لە كۆبوونەوە نافەرمييەكان و دوو قۆڵييەكان لەگەڵ هەر يەك لە ڤلاديمێير پۆتين، سەرۆكى رووسيا و شى جين بينگ، سەرۆكى چين و سەرۆكى وڵاتانى تر دەركەوت.

لايەنگرانى حكومەتى توركيا بايەخيان بەو گرتە ڤيديۆيە دا، كە سەركردەكان لەدەورى ئەردۆغان لەسەر مێزێك كۆبووينەوە و پێدەكەنن، ئەوەشيان وەك قوورسايى ئەردۆغان لەسەر گۆڕپانى جيهانى لێكدايەوە، عەبدولقادر سێڵڤى، نووسەرى تورك دەڵێت، "هيچ توركێك نييە شانازى بەو وێنەيە نەكات."

ئەردۆغان كاتێك بۆ نەتەوە يەكگرتووەكان بەرێكەوت ستايشى ئەو رێكخراوەى كرد و رايگەياند، "رێكخراوى شەنگەهاى لە بوارى ئاسايش و ئابوورى و بازرگانى هەنگاوى گەورەى ناوە، ئەندامانى بەشدار لەو رێكخراوە زياتر لە (30%) بەرهەمى جيهانى پێك دەهێنن، كە قەبارەگەى دەگاتە (20) ترليۆن دۆلار."

سەبارەت بە بەشداربوونى لەو لووتكەيە سەرۆكى توركيا گوتى، "ئامانجمان گواستنەوەى هاوئاهەنگى نێوان توركيا ئەو رێكخراوەيە بۆ ئاستێكى بەرزتر، يەكێك لە رۆژنامەنووسان پرسيارى ئەوەى لێكردم هەنگاوى داهاتووتان بۆ ئەندامبوونە بەتەواوى؟ لە وەڵامدا گوتم بەڵێ، ئەوە ئامانجى ئێمەيە."

ئەردۆغان: توركيا نە وڵاتێكى رۆژهەڵاتييە نە رۆژئاواييە، بەڵكو وڵاتێكى جيهانيە

بەڵام ديپلۆماتكارێكى باڵاى رووسيا هۆشدارى دەدات و پێيوايە بەهۆى ئەندامبوونى توركيا لە ناتۆ و وەرگرتنى لەو رێكخراوە ئاسان نييە.

باختيۆر خاكيمۆڤ، نێردەى سەرۆكى رووسيا بۆ شەنگەهاى رايگەياند، "لەگەڵ داواكردنى توركيا بۆ ئەندامبوون لەو رێكخراوە هەڵسەنگاندن بۆ داواكەى دەكرێت، پێوەرەكانيش ئەوەيە نابێت بەشێك بێت لە گرووپى دژ بە ئەندامانى شەنگەهاى، توركيا ئەندامى ناتۆيە، كە رووسيا نەك تەنيا ناتۆ  بە نەيار نازانێت، بەڵكو بە دوژمنى پلە يەكيشى دەزانێت."

ديپلۆماتێكارێكى پێشوو، كە ئاگادارى ئەو دۆسيەيە رايگەياند، "ناكرێت توركيا ببێتە ئەندامى رێكخراوى شەنگەهاى، لە هەمانكاتيشدا ئەندامى ناتۆ بێت، چونكە نزيكەى (10) ساڵ لەگەڵ سێ وەزيرى جياوازى دەرەوە، بە دواى بڕگەيەكدا گەڕاين رێگە بەو جۆرە ئەندامبوونە بدات بەڵام نەماندۆزييەوە، ئەگەر توركيا داوايەكى لەو جۆرە بكات، روون نييە كاردانەوەى چين چۆن دەبێت، كە كێشەى لەگەڵ پاڵپشتييەكانى توركيا بۆ ئيگۆرەكان هەيە، تەنانەت رووسياش كاردانەوەى دەبێت."

ئۆناڵ چيفيك ئۆز، ديپلۆماتكارى پشوو و جێگرى سەرۆكى پارتى گەلى كۆمارى (چەهەپە) رايگەياند، "رۆڵى توركيا وەك هاوبەش لە گفتوگۆكان لە رێكخراوى شەنگەهاى بۆ هاوئاهەنگى ئەرێنييە، بەڵام ئەگەر لەوە تێپەڕ بكات ئەگەر هەيە ئەنجامى پێچەوانە بدات بە دەستەوە، لەگەڵ ديدگاى رۆژئاوا بەرانبەر رووسيا بەتايبەت دواى جەنگى ئۆكراينا و بەرانبەر بەچين ناگونجێت، ناكرێت وڵاتێك لە دوو رێكخراو ئەندام بيت و بانگەشەى ئەوە بكات سياسەتێكى هاوسەنگ پەيڕەو دەكەم، هەوڵى ئەندامبوون لەو رێكخراوە هەنگاوێكە بە ئاڕاستەيەكى هەڵە، بەتايبەت پەيوەندييەكانمان لەگەڵ وڵاتانى رۆژئاوا بە قۆناغێكى سەخت دا تێدەپەڕێت."

سەرهات گۆڤێنچ، مامۆستاى پەيوەندييە نێودەوڵەتييەكان لە زانكۆى كادر هاس ئاماژە بەوە دەكات، "پراگماتى هەندێك جار لە سياسەت هاوسەنگە، بەڵام پێويستە بڕيارە سياسيەكانى دەرەوە لەگەڵ يەك ناكۆك نەبێت."

بەشێوەيەكى گشتى لێدوانەكانى ئەردۆغان سەبارەت بە رێكخراوى شەنگەهاى ئاماژەى ئەوەى تێدايە، خواستەكانى لە ئەمەريكا و هاوپەيمانە ئەوروپييەكانى نەهاتۆتەدى، بۆيە هەوڵدەدات پەيامێك بگەينێت ناوەڕۆكەكەى ئەوەيە دەتوانێت ئاڕاستەى توركيا بۆ شوێنێكى تر بگۆڕێت.

لەلايەكى ترەوە گۆڤێنچ رايگەياندووە، "رووسيا پاڵپشتێكى بەهێزى ئابوورى توركيايە، لەو حاڵەتەدا ئەگەر پاڵپشتى ئابوورى ئەو رۆڵە ببينێت كە ئەردۆغان بۆ سەركەوتنەكانى لە هەڵبژاردنەكان دياريكردووە، ئەوە شتێكى لەناكاو نابێت ئەردۆغان ئاڕاستەى بەرەو رۆژهەڵات بگۆڕێت، بۆيە ناكرێت لێدوانەكانى ئەردۆغان لەو ئاڕاستەيە بەڕوونكردنەوەى هاوسەنگى شرۆڤە بكرێت، با گريمانەى ئەوە بكەين ئەوە ئامانجى كۆتايى نييە، بەڵام پێويستە بير لەوە بكەينەوە توركيا پلانى بۆ جێهێشتنى ناتۆ هەيە، كە ئەردۆغان و خوڵوسى ئاكار سەبارەت بە كڕينى سيستەمى مووشەكى بەرگرى (ئێس 400) رووسى، هەمان ئاڕاستەيان هەيە."

ئەو مامۆستايەى زانكۆ باس لە لێدوانەكانى پێشووى جەهەپە سەبارەت بە رێكخراوى شەنگەهاى  دەكات، ئەويش هەمان بۆچوونى حكومەتى ئێستاى حكومەتى توركياى هەيە، هەردوولا سوورن لەسەر ئەوەى توركيا دەتوانێت، لە يەكاتدا سيستەمى مووشەكى رووسى و فڕۆكەى (ئێف 35)ى ئەمەريكى بەدەست بهێنێت. بەڵام كێشەى كڕينى سيستەمى چەك دەكرێت لێكەوتەى ستراتيژى هەبێت.

جەهەپە لە كڕينى سيستەمى مووشەكى رووسى و فڕۆكەى ئەمەريكى پاڵپشتى ئەردۆغانە

سەبارەت بە ئامانجى ئەندامبوونى توركيا لەو رێكخراوە بە بۆچۆنى ئەو مامۆستايەى زانكۆ "دەكرێت راستەوخۆ و بێ ئامادەسازى تەواو قبووڵ بكرێت، ياخود ئاماژە بێت بۆ گۆڕينى ئاڕاستەى توركيا بەتەواوى بەرەو رۆژهەڵات، لەو قۆناغەش بايەخدارترين شت بەلاى ئەردۆغان سەركەوتنيەتى لە هەڵبژاردنەكان."

سادات ئۆڵگن، بەڕێوەبەرى ناوەندى لێكۆڵينەوەى ئابوورى و سياسەتى دەرەوە رايگەياند، "توركيا دەتوانێت ببێتە ئەندام لە رێكخراوى شەنگەهاى، بەڵام ئەو ئەندامبوونە پەيامێكى بەهێز دەبێت بۆ داهاتووى دەسەڵاتى ناوخۆى توركيا و دەرەوەى."

بەگوێرەى قسەكانى ئۆڵگن ئەندابوونى ئەنقەرە لەو رێكخراوە دەبێتە هەڵسەنگاندنێكى چارەنووسسازانە لەگەڵ ئەو وڵاتانەى بايەخى لەپێشينە بە ديموكراسى و ئازادييە بنەڕەتييەكانى سيستەمى كۆمەڵايەتى نادەن."

لە پچڕانی جیۆپۆلەتیکی لەدوای جەنگى ئۆکرانیا، دەرکەوت توركيا پێگەی جیۆپۆلەتیکی خۆى هاوشێوەی ئەو وڵاتانەی دادەنێت، کە  بە ڕوانگەى کاریگەری سەدەی (19) سەیری جیهان دەکەن.

سەبارەت بە هەڵوێستى ئەمەريكا گۆڤينچ پێيوايە، "ئەمەريكا ماوەيەكى زۆرە ئەو پەيامانەى پێگەيشتووە و وەڵامى داوەتەوە، هەرچەندە ئەردۆغان خواستنى دانوستاندنى هەبوو، بەڵام هيچ كەسێك هەنگاوى بەرەو خواستى ئەردۆغان نەهاوێشت." بەوەش وادەردەكەوێت ئەمەريكا خۆى بۆ بژاردەيەكى تر ئامادەكردبێت، كە بۆ هاوپەيمانانى رۆژئاواشى ئاشكرا كردووە.

دەربارەى كاتى راگەياندنى چوونى توركيا بۆ ئەو رێكخراوە ئۆڵگن پێيوايە، "خواستى توركيا بۆ بوون بە ئەندام  بۆ ساڵى (1996)دەگەڕێتەوە، بەڵام لەدواى جەنگى ئۆكراينا دۆخى نادڵنيايى سەبارەت بە ستراتيژيەتى توركيا زياتر بووە."

رێكخراوى شەنگەهاى لە (26)ى نيسانى ساڵى (1996) بەشدارى رووسيا و چين و كازاخستان و قيرغيزستان و تاجيكستان دامەزرا.

كاتێكيش لە ساڵى (2014) رووسيا بە ناياسايى دوورگەى كريمياى داگيركرد و كردى بە ئەندام لەو رێكخراوە و دواتريش هێرشى كردە سەر ئۆكراينا، ئەو رێكخراوە لە بوارى ئاسايش و ئابوورى لە ناوچەى ئۆڕاسيا بايەخى گەورەى پەيدا كرد، پێشتريش بەهۆى ململانێ نوێكانى دواى جەنگى سارد مۆسكۆ پێويستى بە رێككەوتنى ئەمنى زياترى هەبوو، بۆيە دەكرێت كيشوەرى ئاسياش زياتر پشت بەو رێكخراوە ببەسترێت.
دواى ئەوەى  وڵاتانى رۆژئاوا بەهۆى هەڵسوكەوتەكانى رووسيا لە دوورگەى كريمياى ئۆكراينا سزاى ئابووريان بەسەر رووسيا سەپاند، پێويست دەكات مۆسكۆ هاوئاهەنگى ئابوورى لەگەڵ چين و هندستان قووڵتر بكاتەوە، كە خاوەنى بازاڕى گەورەى ئاسيان، چاوەڕوانيش دەكرێت مۆسكۆ هەوڵەكانى بۆ بەهێزكردنى لايەنى ئەمنى چڕ بكاتەوە، كە لە چەند ساڵى داهاتوو رێكخراوى شەنگەهاى هەوڵى بۆ دەدات و پێگەى خۆشى لە بوارى هاوئاهەنگى ئابوورى بەهێزتر دەكات.

سەرچاوە: عربى 21 و الخليج الجديد