Nuce Logo

وەرگێرانى: ئيسماعيل تەها

پەيمانگەى ئاسايشى نەتەوەيى ئيسرائيل، راپۆرتێكى د.ئۆفرا بنگۆ، لێكۆڵەر لە ناوەندى دايان لە زانكۆى تەلئەبيب بڵاوكردۆتەوە، نووسەر لەو راپۆرتە تيشك دەخاتە سەر شێوازى كاركردنى رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى توركيا لەگەڵ كورد لە وڵاتانى توركيا و عێراق و سووريا، كە پێى وايە بە شێوازى جيا مامەڵە لەگەڵ كورد لە هەر سێ وڵات دەكات.

پڕۆسەى ئاشتى بەشێك لەگەڵ كورد بوو لە پێداويستى ئابوورى

رەجەب تەيب ئەردۆغان، سەرۆك كۆمارى توركيا سەلماندى كە لە مامەڵەى لەگەڵ پرسى كورد كەسێكە دەتوانێت نوێگەرى تێدا بكات، چ لە رووى كرانەوە بەرانبەر پرسى كورد، چ لە هەڵگيرساندنى جەنگ لە دژى كورد، هۆيەكەى ئەوەيە ئەردۆغان پێى وايە فەزاى كورد فەزايەكى بێ سنوورە، سنوور و چالاكييەكانى سنوورى توركياى تێپەڕاندووە، هاوكاريش لەنێوان هەموو بەشەكان هەيە، كاركردنيان وەك پێداويستى ناوماڵە، بۆيە پێويستە مامەڵەيان لەگەڵ بكەين، ئەنجامى ئەو ديدگايە دەكرێت لە سێ ستراتيژى تێكەڵ و گۆڕاو بەگوێرەى هەستكردن بە هەڕەشە، ياخود دەرفەت جيا بكرێتەوە.

* پڕۆسەى ئاشتى لەگەڵ كورد توركيا، كە لە سەرتاى (2016) بۆ شەڕێكى ماڵوێرانكەر گۆڕا.

* هێزى نەرم لە كوردستانى عێراق (هەرێمى كوردستان)، كە بە تێپەڕينى كات گۆڕا بۆ پەيوەندى ستراتيژى، كە ئاڵوگۆڕى بارزگانى نێوانيان گەيشتە (14) مليار دۆلار.

* دەستوەردانى سەربازى لە كوردستانى سووريا، كە لە (2016) دەستى پێ كرد، تا ئێستاش بەردەوامە.

لە ماوەى (13) ساڵى يەكەمى دەسەڵاتى ئەردۆغان سياسەتى ئاشتەوايى لەگەڵ كوردى توركيا گرتەبەر، كە نزيكەى لە (20%) دانيشتوانى وڵاتەكەى پێ دەهێنن، كە لە پڕۆسەى ئاشتى لەگەڵ سەركردە كوردەكان دەست پێ كرد، كە گرووپەكان پارتى كرێكارانى كوردستان بەشێك بوو لە پڕۆسەى ئاشتى.

بۆچى ئەردۆغان لەسەرەتاوە بەو جۆرە مامەڵەى دەكرد، چى واى كرد سياستەكەى بگۆڕێت و ئەو گوزە سەربازييە توندانە هەوڵەكانى ئاشتەواويى سەرەتا بەكار بوەشێنێت؟.

پاڵنەرە سەرەكييەكان:

يەكەم، گرنگترين پاڵنەرە هەنگاونان بوو بۆ كەنارگيركردنى سوپا لە سياسەت، لە پێناو لاوازكردنى سوپا پڕۆسەى ئاشتەوايى لەگەڵ كورد دەست پێ كرد، پاشان بەڕەكەى لەژێر پێى سوپا راكێشا.

دووەم، نمايشكردنى وێنەى خۆى بەرانبەر يەكێتى ئەوروپا، تاوەكوو نيشانيان بدات، كە سيستەمێكى ديموكراسى ليبڕاڵى هەيە مافى كەمينەكان دەدات، بۆ ئەوەى گرەنتى وەرگرتنى لە يەكێتى ئەوروپا دەستبەر بكات.

 سێيەم، ئەوە بوو هيوايەك بۆ كورد دروست بكات، تاوەكوو لە هەڵمەتى هەڵبژاردنەكان پاڵپشتيان بەدەست بهێنێت.

 چوارەم، خواستى بەهێزكردنى ئابوورى توركياى هەبوو، چونكە شەڕى پەكەكە پێويستى بە بوودجەيەكى زەبەلاح هەبوو. 

پێنجەم، هەنگاونان بۆ بەهێزكردنى پەيوەندييەكان لەگەڵ هەرێمى كوردى لە عێراق.

لەدواى پڕۆسەى داگيركردنى عێراق لە (2003)، توركيا هەرێمى كوردستانى كردە ناوچەى هەژموونى خۆى، لەو ميانەشەوە، پەيوەندييەكانى لەگەڵ سەركردە كوردييەكان بۆ بەرژەوەندى هەڵبژاردن لە ناوخۆ بەكارهێنا.

لە (2006) توركيا دانيشتنە نهێنييەكانى لە ئۆسڵۆ لەگەڵ پەكەكە  دەيت پێ كرد، كە تا (2011) بەردەوام بوو، لەسەرەتاى (2009) دانيشتنەكان بە ئاشكرا تا ساڵى (2015) بەردەوام بوو، كە كۆمەڵێك ئاسانكارى كلتوورى و ئابوورى بێ پێشنەى بۆ كورد لەخۆى گرتبوو.

پەكەكە رێگربوو لە بەشدارى هەدەپە لە حكومەتى ئەردۆغان

پاڵپشت بەو باگراوندە، پارتى ديموكرانى گەلان (هەدەپە) وەك پارتێكى كوردى پێگەى خۆى بەهێزكرد، لە (2011) بابەتى گفتوگۆ  نهێنييەكان دزەى پێكرا، لەو كاتەوە پڕۆسەكە لەگەڵ پەكەكەش بە ئاشكرا خێراتر بوو. 

گفتوگۆكان لە گرتووخانە لەگەڵ عەبدوڵا ئۆجەلان لە (21)ى ئادارى (2013 ) لەسەر راگرتنى يەكلايەنەى شەڕ دەستى پێكرد، ئۆجەلان داواى لە گەريلاكانى پەكەكە كرد لە خاكى توركيا بۆ عێراق بكشێنەوە، بۆ نێوەنگيرى لەو گفتوگۆيانە ئەردۆغان سەلاحەددين دەميرتاش، هاوسەرۆكى هەدەپەى دەناردە بوو.

لە (2015) بەدواوە بەهۆى هەندێك هۆى سەرەكى پەيوەندييەكان تێكچوون، كە لە هەڵبژاردنەكان هەدەپە سەركەوتوونێكى گەورەى بەدەستهێنا، ئەوەش بووە هەڕەشە بۆ سەر ئەردۆغان.

 لە مانگى ئابى (2014) دەميرتاش لە هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى لە (10%)ى دەنگەكانى بەدەست هێنا، بەراورد بە دەنگى ئەردۆغان كە زياتر لە (50%) بوو دەنگى دەميرتاش رێژەيەكى لاواز بوو، بەڵام هەر بە تەنيا كانديدكردنى بەرزكردنەوەى وێنەى دەميرتاش وەك ئۆباى كورد، ترسى لاى ئەردۆغان وەك سەركردەيەكى بێ ڕكابەر دروستكرد.

بەهێزبوونى پێكەى پارتى كرێكاران، لەگەڵ دەستپێكردنى هێرشەكانى داعش لە مانگى تەمووزى (2014) بۆسەر كۆبانێ، پەيوەندييەكان بەتەواوى تێك دا.

هاتنى داعش بەرەوپێشچوونێك بوو، كە بووە بەهێزبوونەوەى هەژموونى پەكەكە لەلاى كوردەكانى سووريا.

جەنگ لە دژى رێكخراوى تيرۆرستى داعش لەسەر دەستى هێزە كوردييەكانى سووريا (يەپەگە) كە لقلێكى پەكەكەيە كە ئاماژە بەوە دەكرێت لە (50%)ى چەكدارانى پەكەكە لە بنەكانى عێراقەوە هاتبوون دەستى پێ كرد.

چوونى ئەمەريكاش بۆ ناو ئەو شەڕە لە بەرژەوندى كورد بوو، ئەوەش مەترسى لە لاى ئەردۆغان دروستكرد.

ئەوەشى لە هەڵبژاردنەكانى مانگى حوزەيرانى (2015) پشتى ئەردۆغانى شكاند، ئەوە بوو پارتەكەى زۆرينەى پەرلەمانى بەدەست نەهێنا، نەيتوانى گۆڕانكارى لە سيستەمى توركيا لە رێگەى پەرلەمانەوە بكات، ئەو پارتەشى دەنگەكانى ئاكپارتى برد  هەدەپە بوو، كە (80) كورسى پەرلەمانى بەدەست هێنابوو، دەيكردە لە (13%)ى پەرلەمان.

هەوڵەكانى ئەردۆغان بۆ پێكهێنانى حكومەت لەگەڵ ئەو پارتە سەركەوتوو نەبوو، ئەوەش بووە هۆى ئەوەى ئەردۆغان لەگەڵ پارتى نەوتەوەيى كە پارتێكى توندڕەوە هاوپەيمانى دروست بكات.

ئەردۆغان خۆى رێگەى بە دەميرتاش دا پەيوەندى لەگەڵ پەكەكە دروست بكات

پڕۆسەيەكى ترى كوردى هەبوو ئاكپارتى بە هەڕەشەيەكى گەورەى بۆ سەر وڵاتەكەى دەزانى، ئەويش راپرسى هەرێمى كوردستان بوو لە (2017)، بۆيە ئەردۆغان لە (2015) بەدواوە چەند هەنگاوێكى لە كاتى جياواز دژ بە هەر سێ بەشى كوردستان هاوێشت.

لە (2016) توركيا هێرشێكى فراوانى بۆ سەر هەموو ناوچە كوردييەكان دەست پێ كرد، لەو شەڕە شەش هەزار و (366) كەس كوژران، كە زۆربەى پەكەكەبوون.

لەو كاتەوە هەدەپە و هەموو كورد كرانە ئامانج، پڕۆسەكە توندتر بوو دەميرتاش و هەزاران چالاكوان بە پاساوى پەيوەندى لەگەڵ پەكەكە خرانە زيندانەوە، كە لە كاتێدا خودى ئەردۆغان هانى دروستكردنى ئەو پەيوەنديەى دەدا.

لە هەمانكات سوپاى توركيا هێرشى كردە سەر ناوچەى جەرابلوس لە سوريا، بۆ رێگرى لەوەى يەپەگە دەست بەسەر ئەو ناوچەيە دابگرێت، لە ساڵانى (2018 و 2019) توركيا هێرشى فراوانى زەمينى دەست پێ كرد.

لەگەڵ ئەوەشدا بە بەردەوامى هێرشى دەكردە سەر بنكەكانى پەكەكە لە هەرێمى كوردى لە عێراق، هەروەها لەلايەكى تريشەوە بەردەوام رێگرى لە هەنگاوەكانى كورد لە پێناو گەيشتن بەسەر بەخۆيى دەكرد.

شكستى سەركردەكانى كورد لە كوێوە بوو؟

شێوازى كاركردنى پەكەكە كە رێكخراوێكى سەرەكى كوردييە و لە حەفتاكان دامەزراوە، رەنگدانەوەى ديدگا و شێوازى ئەردۆغان بوو، هەردووكيان ديدگايان زۆر پێ دەچێت، پەكەكە پێى وايە هەموو بەشەكانى كوردستان شوێنى چالاكى ئەو رێكخراوەيە، بۆيە پەكەكە لە هەموو گۆڕەپانەكان كار دەكات، لە هەرێمى كوردى عێراق چەندين پێگەى هەيە، چەندين رێكخراوى هاوشێوەى لە سوريا هەيە كە پەيەدەيە نوێنەرايەتى دەكات، هەروەها لە ئێران (پە جەكەى)  هەيە.

كاتێك جووڵانەوەيەكى كوردى لە توركيا لە نەوەدەكان دروستبوو خواستى چوونە پەرلەمانيان هەبوو، پەكەكە مەرجى خۆى هەبوو داواى كرد كە جێبەجێ بكرێت، لەنێوان ئەو جووڵانەوە و پەكەكە ململانێيەكى شاراوە هەبوو، بە فشارى پەكەكە سەركردايەتى هەدەپە لە (2015) هاوپەيمانيان لەگەڵ ئەردۆغان پێك نەهێناو و پاڵپشتيان نەكرد، بەو جۆرە ئەوە بووە پاڵنەر بۆ گەڕانەوەى ئەردۆغان بۆ مەهەپەى توندڕەو.

هەڵەيەكى تريش هەبوو كە سەركردايەتى سەربازى پەكەكە كردى ئەويش دروستكردنى بنكەى سەربازى بوو لەو شوێنانەى خەڵكى ئاسايى لە باشوورى رۆژهەڵاتى توركياى تێيدا نيشتەجێيە بوون، بۆيەش كاتێك لە (2016 و 2017) سوپاى توركيا هێرشى كردە سەر ئەو ناوچانە زيانێكى زۆر بەر كوردى ئەو ناوچانە كەوت، خانووەكانيان وێران بوو زۆربەى دەستەكەوتەكانى ئەو حزبە مەدەنييە لەناوچوون. 

پەكەكە هۆى دروستبوونى (40) بنەكەى سەربازيى توركيايە لە هەرێم

هەبوونى پەكەكە لە كوردستانى عێراق بۆتە جێگربوونى نزيكەى (40) بنكەى سەربازى توركيا لە هەرێم و بەردەوامى هێرشى سوپاى توركيا بۆ سەر بارەگاكانى پەكەكە، بەڵام پەيامێكى بەهێزيشە بۆ سەركردايەتى كورد لە عێراق، كە ئەو سياسەتەى پەكەكە بۆتە هۆى بەريەكەوتنى پەكەكە و سەركردايەتى هەرێم. 

شكستێكى ترى پەكەكە بريتييە لە پارێزگارى لە مانەوەى خۆى  لە هەرێمى خۆسەرى كوردى لە سووريا كە ئەوەش بۆتە هۆى ئەوەى توركيا هێرشەكانى بۆ سەر ئەو ناوچانە بەبەردەوامى چڕ بكاتەوە. 

كێشەيەكى تر كە رووبەڕووى كورد ەبێتەوە، نەخشەى جيۆپۆلەتيكى تەكنەلۆژييە كە گۆڕانكارى بەسەرداهاتووە، توركيا پەرەى بە فڕۆكەى بێ فڕۆكەوان و ئامرازە جۆراوجۆرەكانى هەواڵگرى داوە، كە پارتە كوردييەكان ئەو تەكنەلۆژيايەيان بۆ ئامادەسازى هەر رووبەڕووبوونەوەيەك لەبەردەست نييە، ئەوەش واى كردووە ئەو گوتە كوردييە بەهێز بێت، كە دەڵێت، "تەنيا چيايەكان دۆستى كوردن."

ئێستاش چيايەكان ئەو توانايەيان نييە بەرپەرچى فڕۆكەى بێ فڕۆكەوانى توركى بدەنەوە، كە هێرش دەكاتە سەر هەر سێ ناوچەى كوردى، رێكخراوە كوردييەكانى عێراق و سووريا و توركيا نەياتوانى پێكەوە ئاوهەنگى لە نێوانيان دروست بكەن، كەوتنە بەر پەرتكە و زاڵبەى ئەردۆغان.

دەكرێت بڵێين، پارت و رێكخراوە كوردييەكان لە دەرخستنى نەرمينواندنى سياسى سەركەوتوو نەبوون، كە لە پێويستييەكى سەرەكى ديپلۆماسييە، كە نەبوونى ئەوە نەرمى نواندنەش باجى گەورەى دەبێت.

تەرازووى سەركەوتن و شكست لە هەڵبژاردنەكانى ئەم دواييە

بەر لە هەڵبژاردنەكانى مانگى رابردوو پێشبينييەكان بۆ ئەوە بوو ئەردۆغان هێرشەكانى بۆ سەر كورد لە سووريا و هەرێمى كوردستان بۆ سەر بارەگاكانى پەكەكە زياد دەكات، وەك جێبەجێكردنى ئەو هەڕەشانەى لەو دواييە رووبەڕووى دەبوونەوە، بەڵام ئەوەى مايەى شۆكێكى گەورە بوو، سياسەتى پێچەوانەى گرتەبەر، هێرشەكانى بەراورد بە ساڵى رابردوو زۆر كەمكردەوە. ئەو لۆژيكەى ئەردۆغان ئەم جارە بەكارى هێنا، خواستى ئەوەى هەبوو كە نەبێتە پاڵنەر بۆ ئەوەى دەنگى كورد بۆ ئەو پارتە كوردييە بڕوات.

هەرچى هەدەپەش بوو لەسەروبەندى هەڵبژاردنەكان ناوى خۆى گۆڕى، چووە پاڵ پارتێكى ترى چەپ، ئەوەش لەترسى دەركردنى بوو بۆ دەرەوەى ياسا، هەروەك پێشتر هەشت جار لەگەڵ پارتە كوردييەكان روويداوە، سەرەڕاى ئەوەى لەدەرەوەى ئۆپۆزسيۆن پاڵپشتى كەمال كليچدارئۆغلۆى كرد، بەڵام لە گەڕى دووەم كاتێك لێدوانە توندە نەتەوەييەكانى دژى كوردا بۆ ئەوەى شكست بە ئەردۆغان بهێنێت، پاڵپشتى كوردى بەدەست نەهێنايەوە.

جەهەپە و ئاكپارتى هەردوولا دژايەتى هەدەپەيان بۆ كۆكردنەوەى دەنگ بەكاردەهێنا

لە گەڕى دووەمى هەڵبژاردنەكان كورد بۆ هەردوولا بوون بە دەمامك، لە لايەك ئەردۆغان و پارتى فەرمانڕەوا هێرشيان دەكردنە سەريان و سەركردەكانيان خستبوونە زيندان بەتۆمەتى پاڵپشتى تيرۆر. لەلايەكى تريشەوە ئۆپۆزسيۆن بە ئامانجى گرتبوون بۆ بەدەستهێنانى تووندڕەوە نەتەوەييەكان، كاتێك ئەنجامى هەڵبژاردنەكانيش دەركەوت، دەميرتاش كۆتايى بە چالاكييەكانى هێنا، داواى نوێكردنەوەى ريزەكانى پارتەكەى و چاوخشانەوە بە كارەكانى ئەو پارتە كوردييەى كرد.

ئەگەر بە رووانێكى ئايندەيى سەيرى بكەين، ئەو سەركەوتنەى ئەردۆغان لە گەڕى دووەم، دەبێتە پاڵنەر بۆ بەردەوامى كاركردن لەسەر هەر سێ لايەن، لە سوريا هەوڵدەدات بۆ گەيشتن بە لێكتێگەيشتن لەگەڵ بەشار ئەسەد، سەرۆكى ئەو وڵاتە بەردەوام بێت، ئەوەش لەپێناو كۆتاييهێنان بە دەسەڵاتى خۆسەرى كورد لە باكوورى سووريا، لە هەرێمى كوردستان لە رێگەى هێزى نەرمەوە هەژموونى خۆى فراوان دەكات، لە ناوخۆى توركياش كار لەسەر لاوازكردنى ئەو پارتە ئۆپۆزسيۆنە كوردييە دەكات.

سەرچاوە: مەركەز ناتور