Nuce Logo

ڕۆژێک بەر لە کۆبوونەوەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان و ئیمانوێل ماکرۆن لە کۆشکى ئێلیزێ، واتە لە ڕۆژى دووشەممە (29-3-2021) لە رادیۆى رووداو، هەر یەکە لە ئاکۆ محەممەد ـ بەڕێوەبەرى رووداو، عارف قوربانى ـ نووسەر و لێکۆڵەر، د. عادل باخەوان، کۆمەڵناس و شارەزا لە سیاسەتى فەرەنسا، حسێن عومەر ــ نووسەر و وەرگێڕ، بە تێروتەسەلى بانگهێشکردنى سەرۆکى کوردستان بۆ فەرەنسا تاوتوێ کرد.

ئەم بەرنامەیە کە هاوکاتبوو لەگەڵ دیدارى لوتکەى کۆشکى ئێلیزێ لە نێوان سەرۆکى هەرێمى کوردستان و سەرۆک کۆمارى فەرەنسا، بە بڕواى بەشداربوونى ئەم بەرنامەیە، بە شێوەیەکى گشتى ئەم سەردانییە گرنگییەکى زۆرى هەیە، بە پێى ئەو بارودۆخەى عێراق و هەرێمى کوردستان و ناوچەکە پێیدا تێپەڕ دەبێت، فەرەنسا دەیەوێت باردۆخى سیاسى و ئاسایشى عێراق جێگر بێت، ئەمەیش بەبێ هەرێمى کورستان نابێت، فەرەنساش ئەوە باش دەزانێ هەر بۆیە سەرۆکەى چەند جارێک لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکانییدا لەگەڵ بەرپرسانى کورد ئاماژەى بەوە کردووە، کە ئەوان هیوادەخوازن هەرێمى کوردستان بەهێز بێت لە چوارچێوەى عێراقێکى بە هێزدا.

لە بەشێکى ترى قسەکانیاندا، ئەو پەیوەندییەى بەهێزەى فەرەنسا لە ئێستادا لەگەڵ هەرێمى کوردستان هەیەتى، هۆکارەکەیان گەڕاندەوە زیاتر بۆ کەسایەتى و کارەکتەرى خودى سەرۆکى هەرێمى کوردستان، چونکە فەرەنسا ئەو پەیوەندییەى لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان هەیەتى لەگەڵ هیچ ئەکتەرێکى ترى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا نییەتى، ئەمەیش  رەهەندى زاتى و شەخسى و کارایى ڕۆڵى خۆى دەبینى لەسەر بڕیارەکانى فەرەنساوە سەبارەت بە سەرۆکى هەرێم و هەرێمى کوردستان.

دەقى گفتوگۆى د. عادل باخەوان، ئاکۆ محەممەد، عارف قوربانى، د. حسێن عومەر:

ئاکۆ محەممەد: ئەمڕۆ دەمانەوێ لەم بەرنامەیەدا باسى سەردانى نێچیرڤان بارزانى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بکەین، کە لەسەر داواى فەرمى سەرۆکى فەرەنسا ئیمانوێل ماکرۆن بووە، وە بە شێوەیەکى تایبەت پێشوازیى لێدەکرێت و پێکەوە نانى نێوەڕۆ دەخۆن، دواتریش لەگەڵ وەزیرى دەرەوەى فەرەنسا کۆدەبێتەوە، ئینجا سەردانێکى دۆستانەى دەبێت بۆ لاى سەرۆکى شارەوانى پاریس، کە کوردى خۆشدەوێ و دۆستى  نزیکى کوردە، هاوکات لەگەڵ ئەوەدا ئەمڕۆ وەزارەتى نەوتى عێراق هەواڵێکى زۆر گەورەى ڕاگەیاند، کە کۆمپانیاى تۆتال گەورەترین پڕۆژە لە دەرەوەى فەرەنسا ئەنجامى دەدات لەگەڵ عێراق، کە ئەمڕۆ چوار یاداشتى واژکرد بۆ جێبەجێکرجنى چوار پڕۆژەى گرنگ، لە بوارەکانى وزە، ئاو، کارەبا، بەرهەمهێنانى وزەى خۆر، ئەوەى کە باس دەکرێت بڕى ئەو پارەیەى ڕێککەوتنى لەسەر کراوە (7) ملیار دۆلارە، ئەوەى ماوەتەوە تەنها ڕەزامەندى ئەنجوومەنى عێراقە بۆ ئەوەى پەسندى بکات.

کورد بە شێوەیەکى گشتى لە نێوەڕاستى هەشتاکانەوە پەیوەندییەکانى لەگەڵ فەرەنسا ئەوە نییە بڵێى بەشدارە لە دابەشکردنى کوردستان، ئەوەیە کە زۆر یارمەتیدەرە بۆ کوردستان، یانى لەکاتى ئەنفال دا، ئەو کاتەى دانیال میتران سەردانى کەمپەکانى پەنابەرانى کرد لە باکوورى کوردستان، ئینجا دواتریش ئەو کۆنفراسەى کاتى خۆى لە ئەنیستیتیۆى کورد لە پاریس سازکرا، کە تێدا بێرنارد کۆشنەر بۆ یەکەمجار بنەماى دەستوەردانى مرۆیى بۆ پاراستنى گەلان لە چەوساندنەوەى حکوومەتەکانیان هێنایەپێشەوە، وە دواتریش ئەمەیان لە بڕیارى (688)دا لە (5-4-1991)دا بۆ پاراستنى کورد لە چەوسادنەوەى رژێمى عێراقى دەرکرد لە ئەنجوومەنى ئاسایشى نێودەوڵەتى، و دواتر بە پشت بەستن بەو بڕیارە هەرێمى نەفڕینیش دروستکرا بۆ پاراستنى کوردستان، ئەوەى بە هێڵى (36)یش دەناسرا، ئینجا بووە ئەساسى مانەوەى دەستکەوتەکانى راپەڕینى (1991)،بە ڕاستى جگە لە شەڕى کۆڕێ و ئەزمەر، بەڵام ئەم بڕیارە وایکرد ئەم هەرێمە بەو شێوەیە بمینێتەوە.

 دواتر بڕیارى (688) وایکرد هێزەکانى عێراق ناچار بن جارێکى تر لە مانگى (10)ى (1991) لە شارەکانى هەولێر و سلێمانى و دهۆک بچنەدەرەوە، ئینجا ئەوەى بە دوا داهات کە پشتیوانییەکى نێودەوڵەتى دروست بوو، بەتایبەتى بۆ هەڵبژاردنەکانى (19-5-1992)، ئەم پاراستنە ئاسمانییەى کە هەرێمى کوردستانى پێ پارێزرا لەلایەن ئەمەریکا و بەریتانیا و فەرەنساوە، ئینجا دواتر بەشدارى فەرەنسا لە پاراستنى هەرێمى کوردستان و یارمەتیدانى پێشمەرگە لە شەڕى داعش دا، دوا ئەوەش ئەم ئابلۆقە سیاسى – ئاسمانى و سەربازییەى، کە کرایە سەر کوردستان لەلایەن شوپاى عێراق و حەشدى شەعبییەوە، فەرەنسا یەکەم وڵات بوو کە لەوێیەوە بە ئاشکرایى مل بە مل لە تەنیشت سەرۆک وەزیرانى ئەوکاتى حکوومەتى هەرێمى کوردستان، کە ئەوکات دەسەڵاتەکانى سەرۆکى هەرێمى کوردستانیش زۆربەى لەلاى ئەو بوو وەستاییەوە، وە دەرگایەکى گەورەى کردەوە بۆ هاوکارى و لابردنى ئەو ئابلۆقە کە لەسەر هەرێمى کورستان هەبوو، ئینجا ئەو پەیامانەى کە بەڕاستى دەدەرێن لەلایەن فەرەنساوە بۆ پشتیوانى لە کورد بە شێوەیەکى گشتى، وە لە خوێندنى مێژووى کوردستان لە پرۆگرامى خوێندن لە فەرەنسا، وە لەو هاریکاریانەى پێشکەش دەکرێت لەبوارى جیاجیا بۆ کوردستان، وا دەکات فەرەنسا بۆ کورد وەک یەکەم دۆست ببیندرێ. 

جگە لەوەش ئەو سیاسەتەى کە دەیەوێ لە عێراق پەیڕەوەى بکات، کە زۆر کەس وایدەبینى کە ئەمەریکا هێزێکە ئەمڕۆ  دژایەتێکى زۆر دەکرێ لەلایەن هەندێ لایەنى شیعیەکان لە عێراق دا، وە بەریتانیا ئەو ڕۆڵەى جاران نابینى لە عێراق دا، ئەو ڕۆڵە نێودەوڵەتیە شەریکاتیە زیاتر لە فەرەنسا دێت، ئەمڕۆ فەرەنسا دا پلانێکى زۆر بە دیقەتداڕێژراویان هەیە بۆ عێراق و ناوچەکە، بە تایبەتیش پەیوەندییەکانیان لەگەڵ ئێران، پەیوەندییەک نییە زۆر ناکۆکى نیشان بدەن لە نێوان خۆیاندا، ئەمەیش وادەکات فەرەنسا بەتایبەت بتوانێ لەعێراق دا بە دڵنیایی تر کاربکات، وە پلانى کارکردنى ئایندەش دابنێ بەبێ ئەوەى ترسى هەبێت لەلایەن ئەو هێزانەوە هێرشى بکرێتەسەر، ئەمە بەڕاستى مەیدان فراوانییەکى گەورە بۆ فەرەنسا دەکاتەوە لە ناوچەکەدا، بێگومان کوردیش هێندەى کە مرۆڤ دەیبیستێ لە خەڵکى کوردستان، بە هەبوونى پەیوەندى وەک فراوانبوونى دەسەڵاتى فەرەنسا لە هەرێمى کوردستان لە باشوورى نیگەران نین، بەڵکو خۆشحاڵن، بە تایبەتى کە دەبینین چە گوشارێکى کرد لە کاتى هێرشەکانى تورکیا و ئۆپۆزیسیۆنى سووریا بۆ سەر ڕۆژئاواى کوردستان، هەروەها چە گوشارێکى گەورەى خستەسەر دۆناڵد ترامپ بۆ ئەوەى وابکات ئەو هێرشانە لە شوێنێکدا بوەستن، ئەمانە هەموویان نیشانەى ئەوەنە کە بەڕاستى فەرەنسا لێرەیە.

هەروەها فەرەنسا بەشێوەیەکى زۆر باش لەلایەن خەڵکى کوردستانەوە تەماشا دەکرێ، وە پێدەچێت سیاسەتەکەى لە عێراقدا بەشێوەیەک بێت کە ڕۆژ بەڕۆژ ئەو پلانەى کە دایناوە جێبەجێى بکات، لە سووریا هەندێجار وا لێکدەدرێتەوە کە سووریا کەوتۆتە دەست سیاسەتى ئەمەریکا و رووسیا، وە فەرەنسا لەوە تێگەیشتووە بەڵام دەستى لە لبنان هەڵنەگرتووە، وە لبنان و سووریا زۆر بەناویەکدا چوون، کەواتە دەستەکى لە سووریا بە تەواوى لە سیاسەتى فەرەنسا دەرنەکەوتووە، جا ئێمە دەمانەوێ باسى ئەو سەردانییەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان هاوکات لەگەڵ ئەو سیاسەتەى فەرەنسا دەبینینن لە ناوچەکە بکەین، کە چ بایەخێکى دەبێت، ئایا کە زۆرجار ئێمە باسى ئەوە دەکەین هەرێمى کوردستان مەترسى لە ناوبردنى لەسەرە، کە ڕۆژ بە ڕۆژ دەسەڵاتەکانى کەم دەکرێتەوە، جوگرافیاکەشى بچووکتر دەکرێتەوە، ئەمە دەبێتە هۆى کە کوردستان جارێکى دیکە سەرهەڵبداتەوە لە نێو مەیدانى نێودەوڵەتیدا بەتایبەتیش کە ئێستا عێراق لەوانەیە ئەو شوێنە گونجاوەش نەبێت، چونکە بەتایبەتى ئەوەى ئێستا لایەنە شیعەکان بەرامبەر کازمى دەیکەن، هەندێک واى بۆ دەچن لەوانەیە شەڕێکى ناوخۆیى شیعە و شیعە لە عێراق دروست ببێت، واتە زۆرێک لە تەقینەوەى دیکە دروست ببێت ئەگەر سووننەش تواناى شەڕکردنێکى وەکو پێش داعشى نەمابێت، بەڵام پەیوەندییەکانى خۆشیان بەوشێوەیە نییە، کەواتە فەرەنسا کە دێت بۆ ناوچەکە، لەوانەیە هەرێمى کوردستان بەو شوێنە ببینێ کە ئارامییەکەى هێزێکى گەورەى پێدەدات ئەگەر دژایەتیشى زۆر بێت.

ــ بایەخى ئەو سەردانە چییە، کورد دەتوانێ چە یارمەتیدەرێکى ئەو پلانەى فەرەنسا بێت کە هەیەیتى لە عێراق و ناوچەکەدا؟

حسێن عومەر: ئەم سەردانییە گرنگییەکى زۆرى هەیە، بە پێى ئەو بارودۆخەى عێراق و هەرێمى کوردستان و ناوچەکە پێیدا تێپەڕ دەبێت، فەرەنسا دەیەوێت عێراق ئارام بێت، وە  باردۆخى سیاسى و ئاسایشى عێراق جێگر بێت، ئەمەیش بەبێ هەرێمى کورستان نابێت، فەرەنساش ئەوە باش دەزانێ هەر بۆیە سەرۆکى فەرەنسا زۆرجار لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکانییدا لەگەڵ بەرپرسانى کورد گوتوویەتى، ئەوان هیوادەخوازن هەرێمى کوردستان بەهێز بێت لە چوارچێوەى عێراقێکى بە هێزدا، بەهێزى هەرێمى کوردستان هاوپەیمان و پشتیوانەکى بەهێز لە ناو عێراق بۆ فەرەنسا دروست دەکات، تاکە پشتیوان و هاوپەیمان کە فەرەنسا باوەڕیى پێى هەبێت و ببنە شەریک بۆ ماوەیەکى زۆر بەبێ ئەوەى هیچ پێشهاتێک یان گۆڕانکارى سیاسى گەورە و بەرژەوەندى پێچەوانە بۆ فەرەنسا لە عێراق دروست ببن کورددن، فەرەنساش بە باشى چاودێرى عێراق دەکات، ئەگەر سەیرى عێراقیش بکەین دیمەنێکى دەداتە ئێمە، کە بەڕاستى دەوڵەت نەمایە لە عێراق، دەسەڵاتێکى بەهێزى بڕیاردەر کە بتوانێ کاروبارەکانى دەوڵەت بەڕێوە ببات، دوور لەکاریگەرى کوتلە سیاسییەکان و گرووپە چەکدارانى حەشدى شەعبى، هەموو ئەمانە ڕەوشى عێراق دەخەنە بارودۆخێکى ناجێگر و نائارامیەکى سیاسى گەورە.

 هەرێمى کورستان، هەم وەک هەرێم هەم وەک هێزى سیاسى، چە ئۆپۆزیسیۆن چە دەسەڵات، هەموویان دۆستى فەرەنسان، واتە کورد بە هەموو جیاوازیى و پێکهاتە سیاسییەکانى خۆى کە هەرێم بەڕێوەدەبەن، لەبیروباوەڕى سیاسى و هەڵوێستەکانی خۆیاندا نزیکن لە فەزاى سیاسەتى گشتى ڕۆژئاوایی، لەبەر ئەوە فەرەنسا پێوستى بە کوردستانێکى بەهێز هەیە، چونکە ئەو بە هێزیەى هەرێمى کورستان کاریگەرى تەواوى هەیە لەسەر ئارامى و سەقامگیرى سیاسى عێراق، تۆ باسى ئەو گرێبەستەى "تۆتال"ت كرد، وەبەرهێنان پێویستى بە ئارامى سیاسى و سەقامیگرى ئەمنى هەیە، ئەگەر ڕەوشى عێراق بەرەوتێکچوونى ئەمنى و سیاسى بچێت، وەبەرهێنەران و بگرە هەموو پڕۆژەکانى وەبەرهێنان دەکەونە ژێر مەترسى. 

خاڵەکى ترى زۆر گرنگ هەیە، هاوپەیمانى نێودەوڵەتى کە فەرەنسا و ئەمەریکاش تێیدا بەشدارن، نایانەوێ فەرەنسا پێگەیەکى گەورەى لە عێراق دا هەبێت، وە نایانەوێ فەرەنسا وەبەرهێنانێکى بەهێزى لەم وڵاتەدا هەبێت، لەسەردەمى عادل عەبدولمەهدى، حکوومەتى عێراق گرێبەستێکى (سیستەمى ڕادار)ى لەگەڵ فەرەنسا هەبوو، لەژێر فشارى ئەمەریکا ئەو گرێبەستە هەڵوەشاندرایەوە، ئێران و تورکیا بە هەمانشێوە دژى ئەوەن فەرەنسا ڕۆڵى بەهێزى لە عێراق هەبێت، لەبەر ئەوەى هەردوو دەوڵەت (تورکیا و ئێران) عێراق وەک باخچەى پشتەوەى ئابوورى ئەوانە، مەیدانى ئەوانە و هەر ئەوانیش دەبێ تێیدا بڕیاردەر بن و ئاراستەى سیاسەتى عێراق بکەن و سوودیش لە ئابوورییەکەى وەربگرن، بۆیە هاتنى دەوڵەتێکى وەک فەرەنسا بەو ئیمکانیەتێکى گەورە و کاریگەرییە سیاسییە بەهێزەکەى، ئێران و تورکیا قەلەق کردووە، لەبەر ئەوە فەرەنسا لە عێراق زۆر پێویستى بە هەرێمى کوردستان هەیە، چونکە تاکە هاوپەیمانى فەرەنسا هەرێمى کوردستانە، ئەگەرچى فەرەنسا هەوڵدەدات حکوومەتى عێراق بەهێز بێت، بەڵام دەزانێ فاکتەرى سەرەکى سەرکەوتنى ئەو عێراق پشیتوانى هەرێمى کوردستانە، ئەمە جگە لەو پەیوەندییە مێژووییەکان و هەڵوێستەکانى فەرەنسا، کە لەگەڵ کورد هەیەتى لە بەرژەوەندى فەرەنسایە، بۆیە پێویستى بەوەیە هەرێمى کوردستان بەهێز بێت، وە فەرەنسا لەگەڵ هەوڵەکانى لاوازکردنى هەرێمى کوردستان و بێبەشکردنى لە شایستە داراییەکانى نییە، تەنانەت ماکرۆن لە کۆنگرە رۆژنامەوانییەکى لەگەڵ سەرۆک وەزیرانى پێشووى حکوومەتى هەرێمى کوردستان نێچیرڤان بارزانى، باسى بودجەشى کرد، هەروەها باسى ماددەى (140) و یەکڕێزى ناوماڵى هەرێمى کوردستانى کرد، وە چوونى نێچیرڤان بارزانى و قوباد تاڵەبانى بە یەکەوە بۆ فەرەنسا، نیشایەکى باش بوو بۆ یەکڕێزى کوردى. 

ــ زۆر وڵات هەبوون لە ناوچەکەدا لەشەڕى داعش ڕۆڵێکى گەورەیان گێڕا، یەکێک لەوانە ئەڵمانیایە، بەڵام فەرەنسا زۆر زیاتر لە ئەڵمانیا و وڵاتانى دیکە دەیەوێت لە عێراق دا کاربکات، وە کوردیش بەڕاستى پێشوازى دەکات لەو ڕۆڵەى کە فەرەنسا دەیگێڕێت، ئەڵمانیا لە مەسەلە سیاسییەکاندا کەمتر لە فەرەنسا لە کێشەى کورد نزیک دەبێتەوە، پێتوایە ئەم سەردانە لەم کاتەدا بۆ فەرەنسا گرنگە بەنسبەت کوردستانەوە؟

عارف قوربانى: بەدڵنیاییەوە سەردانەکە بۆ هەردوولا گرنگە، هەم بۆ کوردستان وەکو پێویستییەک هەم بۆ فەرەنساش گرنگە ،لەبەر کۆمەڵێک ئیعتبارات ئەوەى کاک حسێن عارف ئاماژەى پێکرد، تۆش لە پێشەکییەکەدا تیشکێکى باشت خستەر پەیوەندییەکانى نێوان و کورد و فەرەنسا، هەڵوێستەکانى فەرەنسا پێچەوانەى زۆربەى وڵاتانى تر، هەمیشە هەڵوێستەکانى بە بەرهەم بووە، هەر ئەوە نەبووە هەڵوێستەکانى باش بووە یاخود داکۆکى لەکورد کردووە، لە هەموو ئەو هەڵوێستانەى کە فەرەنسا هەیبووە بەرامبەر بە کورد، کورد بەرهەمێکى لێدەستکەوتووە، چە ئەوەى باستانکرد لەکاتى ئەنفال و کیمیابارانکردنى هەڵەبجە، وە لە مەسەلەى بڕیارى (688)، دواتر لە پشتیوانییکردنى لەوەى کە کورد  هەڵبژاردن بکات، هەروەها دانیشتنى دانیال میتران لە یەکەم خولى دانیشتنى پەرلەمانى کوردستان  و هەوڵەکانیان بۆ کۆتاییهاتنى شەڕى ناوخۆ، واتە فەرەنسا لە زۆر قۆناغدا فەرەنسا ڕۆڵ و کاریگەرى ئێجگار گەورەى هەبووە لەسەر کوردستان، ئەمە دەرخەرى ئەم ڕاستییە کە بە چاوێکى بایەخەوە لە کورد وەک نەتەوە و جوگرافیاى کوردستان دەڕوانێت، بەتایبەتى لە شەڕى داعشەوە، دەتوانم بڵێم پەیوەندیى لەگەڵ فەرەنسا چووە قۆناخێکى ترەوە، واتە تەنها هەڵوێست  نەبوو.

 لەڕووى کرداریشەوە، کە ئەمجارە هاتە ناوچەکەوە پێشتر کەمتر ئامادەیى هەبوو لە رووداوە ناوخۆییەکانى وڵاتان بەتایبەتى لە سووریا و عێراق، بەڵام لە شەڕى داعشەوە وەکو دەرفەتێک قۆستییەوە و هاتە ناوچەکە، لەدواى داعشیش وەک ئێوە ئاماژەتان پێکرد، چەند گرێبەستێکى لەگەڵ عێراق ئەنجامداوە، وە کۆمەڵێک پڕۆژە و گرێبەستى لەگەڵ هەرێمى کوردستان هەیە، هەروەها چەند ساڵێک پێش ئێستا ڕێککەوتنێکى (23) خاڵى لەگەڵ هەرێمى کوردستان واژوو کرد، کە ستراتیژیى بوو لەڕووى  ئابوورى و سیاسییەوە، بۆیە دەیەوێ عوزورەکەى هەم سیاسى بێت هەم ئابوورى. من لێرەدا بۆچوونێکى پێچەوانەم هەیە، پێموا نییە فەرەنسا بتوانێ سەرکەوتوو بێت لە دروستکردنى سەقامیگرى لە عێراق، بەلایەنى کەم لە ئێستادا، چونکە ئەوەى فەرەنسا مامەڵەى لەگەڵ دەکات دەوڵەتى عێراقە، وە ئەوەى کە رووکەش حکومڕانە لە عێراقە ئەوانەن کە ئێستا دەوڵەت بەڕێوەدەبەن، بەڵام لە پشتى ئەوانەوە هێزگەلێک هەیە ئامانجیان بەلایەنى کەم لەم قۆناخەدا سەقامگیرى نییە، نایانەوێ بوژانەوە و ئاوەدانکردنەوە لە عێراق بەرقرار بێت، کەواتە من پێموانییە فەرەنسا لەم هەنگاوەدا سەرکەوتوو بێت، چە لەو ئومێدەى کە هەیەتى لەرووى ئابوورییەوە لە عێراقە رۆڵى هەبێ، چە لەوەى هەرێمى کوردستانیش پەلکێش بکات تا یارمەتیدەرى بێت بۆ دروستکردنى سەقامگیرى لە عێراق، چونکە ئاماژەکان ئەوەمان پێناڵێن کە پەیوەندییەکانى نێوان هەرێمى کوردستان و بەغداش بەرەو ئاقارێک بڕوات، کە بەلایەنى کەم سەقامیگرى سیاسى لە پەیوەندیى نێوان هەردوولاى لێبکەوێتەوە، چە جاى ئەوەى هەرێمى کوردستان ڕۆڵ ببینى لەوەى کە سەقامگیرى بۆ عێراق دروست بێ.

 بۆیە گرنگە پەیوەندییەکان لەگەڵ فەرەنسا بەردەوام بێت، بەو مانایەى لە ئەگەرى ئەو تەسەوڕەى کە من هەمە بۆ شکستى ئەو چاوەڕوانییانەى فەرەنسا لە سەقامیگرى عێراق، فەرەنسا ڕۆڵ و تەرکیزەکەى لەسەر هەرێمى کوردستان بێ، من پێموایە بۆ هەرێمى کوردستان بایەخ و گرنگى ئێجگار گەورەى دەبێ، بەتایبەتى ئێستا کە هەموومان هەستى پێدەکەین، بارودۆخى کوردستان زۆر خراپە، وە پێشبینى ئەوەش دەکرێ، کە مەترسییەکان لەسەر هەرێمى کوردستان زیاتر بن بۆیە ئەبدێتکردنەوەى پەیوەندییەکانى کورد لەگەڵ وڵاتانى دونیا لەگەڵ ئەوانەى کە ڕۆژێک لە ڕۆژان دۆست و پشیتوانى بوونە، لەگەڵ ئەوانى ڕۆڵ و کاریگەرییان هەیە، ئێستا فەرەنسا بەتایبەتى دواى کشانەوەى بەریتانیا لە یەکێتى ئەوروپا بەجۆرێک لە جۆرەکان لە ململانێیەکى زۆردایە لەگەڵ ئەڵمانیا، بەتایبەت دەیەوێ خۆى ڕابەرایەتیى یەکێتیى ئەوروپا بکات، فەرەنسا ئێستا کاریگەرى لەسەر بڕیارى یەکێتیى ئەوروپاش زۆرە، ڕۆڵ و کاریگەرى لە ڕێگەى ئەنجوومەنى ئاسایش لەسەر کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى هەیە، وە عوزورێکى بەرجەستەشى هەیە لە دواى شەڕى داعشەوە، چ بەوەى بە سەرباز بەشدار بوو لە هەندێ ناوچەوە، وە لەڕێگەى ئاسمانیەوەش بەشدارییەکى زۆر کاراى کرد لە پشتیوانیکردنى هێزە ناوخۆى عێراق و پێشمەرگەى کوردستانى کرد.     

ــ لەو باوەڕداى چاوەڕوانییەى بۆ ئەوەى لە عێراق باش کار بکات و سەقامگیرى هەبێت، ئەم چاوەڕوانییەى بی هودەیە؟

عارف قوربانى: من وایدەخوێنمەوە، بەلایەنى کەم ئەوانەى ئێستا کاریگەریان هەیە لە عێراق دا، خەڵکانێکن خۆیان نایانەوێ عێراق سەقامگیر بێ، ئەو پەیوەندییەش کە فەرەنسا دروستیکردووە لەگەڵ کێیە، لەگەڵ ئەوانەیە کە ڕووکەش حکوومەت بەڕێوەدەبەن، لە پشتى حکوومەتەوە خەڵکێک هەیە نایەوێت سەقامگیرى دروست بێت. 

ــ بۆچى پێتوایە ئەم سەردانییەى ئەمجارەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ فەرەنسا زۆر جیاوازتر و گرنگترە لە سەردانییەکانى دیکە؟

د. عادل باخەوان: ئەم سەردانییەى جەنابى سەرۆکى هەرێمى کوردستان، تایبەتمەندى خۆى هەیە و جیاوازە، دەتوانم بڵێم لەسەر ڕێژەى فەرمى لە (85%) تا (86%)ى ئەو سەفەرانەى پێشووترى کە کراوە، چونکە بەشێکى زۆرى ئەکتەرە کوردییەکان بۆ پاریس، هەمیشە لەسەر دواى هەولێر بووە نەک لەسەر دواى پاریس، بەدەگمەن لەسەر داواى پاریس بووە، بەس ئەم سەردانە لەسەر داواى ڕاستەوخۆى کۆشکى ئێلیزێ بووە تەنانەت لەسەر داواى وەزارەتى فەرەنساش نەبوو، هەر بۆ زانیاریشتان ئێمە لە ئەنیستیتیۆتى فەرەنسى بۆ توێژینەوە لەسەر ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، نزیکەى هەفتەیەک سەرقاڵى ئەم سەردانیەین، بۆیە دەڵێم ئەم سەردانیە جیاوازە، چونکە کۆشکى ئێلیزێ ڕاستەوخۆ سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت دەکات نەک سەرۆک کۆمارى عێراق یاخود سەرۆک وەزیرانى عێراق، چى وا دەکات ئیمانوێل ماکرۆن بە تەنها لە ئێستادا سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت بکات؟ 

بۆ وەڵامدانەوەى ئەم پرسیارە، ئێمە کۆمەڵێک گفتوگۆ و توێژینەوەمان لە ماوەى ئەم هەفتەیەدا، یەکێک لە خاڵە هەرە گرنگەکان ئەوەیە کە فەرەنسا و ئیمانوێل ماکرۆن بڕیاریى ستراتیژیەتیى خۆیی داوە، کە کۆى سیاسەتى خۆى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا لێرە بەدواوە بینابکاتەوە، وە ئەم سیاسەتە تەنها پەیوەندى بە عێراقەوە نییە، پەیوەندى بە لبنان و سووریا و میسڕ و ئێران و تورکیا، بە عەرەبى وڵاتانى سعودیە و قەتەرە و هەموو ئەوانەوە هەیە، لەم چوارچێوەیە عێراق بەشێکى گەورەى هەیە، فەرەنسا دەیەوێت لەسەر ئاستى ئایدیۆلۆژیاش بووە، ئەگەر ئەم ویستەى فەرەنسا کۆمەڵیک وەهم هاوڕێیەتى بکات، لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا فەرەنسا دەیەوێت عێراق بکات بە چەقى سەقامگیرى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، واتە لە عێراقەوە بگوازێتەوە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕست، بەرەو تورکیا و لبنان، بەرو وڵاتانى تر، ئەم چوارچێوەیە زۆر گرنگە چۆن عێراق جێگیر بکرێ، ئەو ئەکتەرانە چەند دەتوانن بەشدارى بکەن لە سەقامگیرى عێراق دا؟

بۆ وەڵامدانەوەى ئە پرسیارانە، کۆمەڵێک وەڵام هەیە، یەکێک لە وەڵامەکان سەرۆکى هەرێمى کوردستانە، پێیانوایە دەتوانێ ڕۆڵەکى گەورە ببینێت لە کۆى جێگیرکردن و سەقامگیرکردنى عێراق دا، دەشتوانین دواتر بڕۆینە ناو وردەکارى ئەم دۆسیەیە، کە یەکێک لەو دۆسیانەیە کە لەسەر مێزى گفتوگۆى نێوان ئیمانوێل ماکرۆن و نێچیرڤان بارزانى. خاڵەکى دیکە کە لەسەر مێزى گفتوگۆى ئەم دوو ئەکتەرەیە، بریتییە لەوەى کە فەرەنسا دەیەوێت کۆى هێزە سەربازییەکانى خۆى بە فەرمى و نافەرمییەکانى لەعێراقەوە بەهێز بکاتەوە، دواتریش سەرلەنوێ ڕێکیان بخاتەوە، کە لێرە ڕێکخستنەوە مانایەکى زۆر تایبەتى هەیە، لە کوێیەوە بۆ کوێ وە لە کوێیەوە، ئەوە لەسەر ئاستى چۆنیایەتى، لەسەر ئاستى چەندایەتى وەک دەزانن وڵاتانى ئەوروپى دوو هێزییان هەیە، هێزێکی فەرمى کە ئەوە ژمارەکەیان دیارە بۆ هەموو کەسێک، لەگەڵ هێزێکى نافەرمى لە زمانى زانستە سیاسییەکاندا پێیدەگوترێت هێزى تایبەت، کەس ناتوانێ ژمارەى هێزە تایبەتەکان بزانێ، تۆ ناتوانى ژمارەى هێزە تایبەتەکانى ئەمەریکا، فەرەنسا، بەریتانیا و هەر وڵاتێکى دیکە کە لە عێراقن بزانى، چونکە ئەوە پەیوەندى بە ئاسایشى نەتەوەیى دەوڵەتەوە هەیە، فەرەنسا دەیەوێت هەردوو هێز ڕێکبخاتەوە، لەمشدا فەرەنسا خۆى بە تەنها ناتوانى ئەمە بکات، دەبێ گفتوگۆ و دانوستاندن بکات لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، کە بەپێى یاسا ئەم دۆسیەیەى لەبەردەستدایە.

 خاڵێکى دیکە زۆر گرنگە کە پەیوەندى بە سەردانى نێچیرڤان بارزانی هەیە بۆ پاریس و فەرەنسا، دەیەوێ چە گفتوگۆیەکى لەگەڵدا بکات، ڕەنگە بەلاى جەنابتانەوە سەیر بێت کە بۆچى بەردەوام باسى عێراق دەکەین، چونکە فەرەنسا هەرێمى کوردستان لە چوارچێوەى عێراق دا دەبینێ، وە بریتییە لە هەڵبژاردنەکانى مانگى ئۆکتۆبەر، وەک دەزانن ئایەتوڵڵا سیستانى بەفەرمى داوایکردووە لە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بێنەپێشەوە بۆ ڕێکخستن و هاوڕێیەتیکردنى هەڵبژاردنەکانى مانگى ئۆکتۆبەر، ڕەنگە عێراقییەکان ئەم داواکارییەیان بەجددى وەرنەگرتبێ، بەڵام کۆمەڵگاى نێودەوڵەتى و فەرەنسا زۆر بەجددى وەریانگرتووە، وە لەم بوارەدا دەیانەوێ گوێیان لە سەرۆکى هەرێمى کوردستان بێت، بۆچوونى ئەو چییە لەسەر بابەتە وە چۆن فەرەنسا دەتوانێ هاوڕێیەتى کۆمەڵگەى ئەنتەرناسیونالى بکات، بۆ ئەوەى بەشداری بکەن لە چاودێریکردن و ڕێکخستنى هەڵبژاردنەکانى عێراق، خاڵەکى دیکەى زۆر گرنگ کە ئێوەش ئاماژەتان پێیدا مەسەلەى ئابووریى عێراقە، فەرەنساش تەواو هۆشیارە بەوەى کە کۆى ئابوورى عێراق کۆمەڵێک نەخۆشى گەورەى هەیە، وە هەر یەکێک لەو نەخۆشیانە دەکرێ سیستەمەکە بەرەو مردن ببات، مردنى سیستەم لە زانستى سیاسییەکاندا پێیدەگوترێت ڕاگەیاندنى ئیفلاس، ئەگەرهاتوو ئابووریى عێراق ئیفلاسى ڕاگەیاند دەبێتە مەترسى بەسەر چەند دۆسییەکى دیکەى جیهان، یەکێک لە دۆسیەکان دۆسیەى "ئاسایش"ـە، ئیفلاسکردنى عێراق دەبێتە ماڵى دروستکردنى سەدان هەزاران چەکدارى تیرۆرست، کە دەکرێ ڕێگاى جیهان بگرنەبەر بۆ ئەوەى  ئاسایشى جیهان بخەنە مەترسییەوە، چونکە وەک دەزانن پەیوەندییەکى جددى هەیە لە نێوان ئابوورى و تیرۆر.

 خاڵى دووەم، ئیفلاسبوونى عێراق ڕاستەوخۆ مەترسى دروست دەکات بۆ سەکۆى سیستەمى سەرمایەداریى جیهانى، بۆیە فەرەنسا دەیەوێت هەموو تواناکانى بخاتەکار بۆ ئەوەى سیستەمى ئابوورى عێراق بە هەرێمى کوردستانیشەوە ئیفلاس نەکات ئەمە خاڵێک، خاڵى تر بڕیارى داوە هاوبەشە گەورەکانى خۆى نەک هەر بە تەنها کۆمپانیاى تۆتال، هەر هەموویان، وە بڕیارى داوە ئەو (40) کۆمپانیایەى، کە پێاندەگوترێت (40) گەورەکەى فەرەنسا، بەرەو عێراق بنێرێت، وە لەو بوارەشدا تەنانەت ئاژانسى فەرەنسى بۆ گەشەپێدانى تەعبیەکراوە بە چەند ملیار دۆلارێک، کە پڕۆژەکانیان لە "فاو"ڕا هەتا دەگات زاخۆ پڕۆژەکانیان ئەنجام بدەن. دۆسیەکى تر لەسەر مێزى ئەم سەرۆکە هەیە، کە زۆر زۆر گرنگە و بووە بە مۆتەکەى فەرەنسا، وە ڕۆژ نییە وەزیرى دەرەوە، وەزیرى بەرگرى فەرەنسا باسى نەکەن، دۆسیەى گەڕانەوەى داعشە، کاتێک دەڵێن گەڕانەوەى داعش، فەرەنسا ئەم دۆسیەى بە داتا لەلایەتى، واتە ڕۆژانەى ئەو ئۆپراسیۆنانەى کە ئەنجام دەدرێن، ژمارەى مردووەکانیان، ژمارەى ئەو ئەندامانەى داعش کە هێرشەکان ئەنجام دەدەن، هەروەها داعش لە کوێدا دروست دەبێتەوە و بۆ کوێ دەڕوات، وە ئەو ناوچە و بۆشاییانە کوێن، بۆشایى سیاسى، بۆشایى ئەمنى، بۆشایى ئابوورى و کۆمەڵایەتى کە داعشى تێدا دروست دەبێت.

 فەرەنسا گەیشتۆتە ئەو قەناعەتەى کە ئێستا هەلومەرجى بابەتیانەى بەهێز لەنێوان عێراق و سووریادا هەیە بەتایبەتى لەعێراق دا، بۆ ئەوەى داعش زۆر بە هێزەوە نەگەڕێتەوە، ئەمەیش وەک مۆتەکە کەوتۆتە سەر سینگى دیپلۆماسیەتى فەرەنسى، بۆیە فەرەنسا دەیەوێت گفتوگۆ لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ ئەوەى بزانێ چۆن چارەسەرى ئەم گرفتە دەکرێت، هەلومەرجەکانى و چارەسەرکردنى ئەم گرفتە لە کوێدایە، خاڵێکى دیکە کە گرینگە بۆ فەرەنسا و زۆر بەجددى مامەڵەى لەگەڵدا دەکات پرسى دەستوەردانى تورکیا و ئێرانە لە عێراق، خۆتان دەزانن فەرەنسا پڕۆژەیەکى پێشکەشى عێراقییەکان کردووە بە ناوى "پڕۆژەى سەروەرى"، ئەوەى کە گرفت بۆ ئەم پڕۆژەیە دروست دەکات لەناو عەقڵى سیاسى فەرەنسادا، تورکیایە لەگەڵ ئێران، چۆن سەرۆکى هەرێمى کوردستان کە پەیوەندییەکى ئاشتیخوازانە و توندوتۆڵ و شەخصیانەى لەگەڵ ئەنقەرە و تاران هەیە، چۆن دەتوانێ بەشدارى بکات لە کەمکردنەوەى ئەم دەستوەردانانەى ئەنقەرە و تاران لە عێراق دا، بۆ ئەوەى عێراق باشتر سەقامگیر و جێگیر بێت، ئەم ڕەهەندە شەخصییە زۆر گرنگە، ڕەنگە ئەمە بۆ خەڵک زۆر روون نەبێت. ئەوەى کە باسمکرد، فەرەنسا لەم چوارچێوەیەدا پێیوایە حکوومەتى هەرێمى کوردستان لەناو وردەکارییەکاندایە، وە بەشێک نییە لە گرفتەکە، بەڵام بەشێکە لە چارەسەر. 

ــ بۆ ئەوەى بۆ هەمووان روونتر بێت، بە بۆچوونى جەنابت ئەوەى بەلاى فەرەنساوە گرنگە عێراقە ئینجا هەرێمى کوردستان یارمەتیدەرى فەرەنسا بێ بۆ ئەوەى بتوانى ئەو ڕۆڵە لە عێراق دا بگێڕێ یاخود هەرێمى کوردستانى بە تەنیاش پێ گرنگە؟

د. عادل باخەوان: ئەو عێراقەى کە فەرەنسا خەیاڵدانى دەکات، هەر لە پڕۆژەى سەروەرى هەتا دەگاتە پڕۆژەى بە چەقکردنى عێراق لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕستدا، بەبێ (KRG) حکومەتى هەرێمى کوردستان ناکرێت، وە (KRG)ى لە دەرەوەى ئەو پڕۆژەیە نییە، عێراقیش لە دەرەوەى ئەو پڕۆژەیە نییە کە (KRG)ى بەشەکى سەرەکییە تێیدا، بە زمانێکى تر فەرەنسا عێراقێکى ناوێت بەبێ (KRG)ى، وە فەرەنسا دەزانێ ئەو عێراقەى کە دەیەوێت بەبێ بەشدارى کاراى ڕاستەوخۆى حکوومەتى هەرێمى کوردستان ناتوانێت لە دایک بێ، فەرەنسا وشیارە بەوەى لە (1921)وە، کە سێر کۆکس عێراقى دابەشکرد و تا ئەم ساتەوەختە کە عێراق سەقامگیر نەبووە، بەشێکى زۆرى پەیوەندى بە پرسى کوردەوە هەیە لە عێراق، وە بۆ ئەوەى عێراق بتوانێ جێگیر بێت دەبێ پرسى کورد بەشێک بێت لەناو پرۆسێسەکان نەک لە دەرەوەى پرۆسێسەکان، بە زمانێکى تر فەرەنسا پێیوانییە لەنزیک مەودا پرسى دەوڵەت چارەسەر بێت بۆ کێشەى کورد لە عێراق، پێیوایە عێراق چەند دەوڵەتى بەسڕاییەکە ئەوەندەش دەوڵەتى هەڵەبجەیەکە، چەند دەوڵەتى ئەنبارییەکە ئەوەندەش دەوڵەتى زاخۆیەکە، بۆ نموونە کوردەکان هەمیشە ناڵێن ئێمە دەریامان نییە؟! فەرەنسا پێیوایە کوردەکان دەریایان هەیە، چونکە کەنداو دەریاى کوردەکانە هەروەک چۆن دەریاى عەرەبەکان، وە کاتێک عەرەبەکان دەڵێن ئێمە شاخمان نییە، عەقڵى سیاسى فەرەنسى پێیوایە شاخەکانى کوردستان هى عەرەبەکانیشە، بە زمانێکى سادەتر ئەوەى فەرەنسا دەیەوێت لێرە بکات، بەشداریکردنە لە بیناکردنى ناسیۆنالیزمێکى عێراقى کە کورد پێگە و پایەى سەرەکیەکەى بێت، ناسیۆنالیزمێکى عێراقى لە دەرەوەى ناسیۆنالیزمى کوردیى و (KRG)ى، لە دەرەوەى کۆمۆنیزم و ئیسلامنیزم، تەنانەت لە دەرەوەى ناسیۆنالیزمى (KRG)یە، چونکە ئێستا ئێمە ناسیۆنالیزمێکى دیکەمان هەیە کە ناسیۆنالیزمى (KRG)یە، لە دەرەوەى ئەم هەموو حیکایەتانە، ماکرۆن دەیەوێت حیکایەتێک دروست بکات بە ناوى ناسیۆنالیزمى عێراقى کە کوردەکان بەشێکى سەرەکى بن لێى.

ئاکۆ محەممەد: دەمەوێ جارێکى دیکە گوێت لە بۆچوونەکانى عارف قوربانى بێت، کە لەو باوەڕدا بوو کە چاوەڕوانى فەرەنسا لە عێراق، بۆ ئەوەى بتوانێ لە عێراقێکى سەقامگیر کاربکات، وەکو ئەوەى د. عادل باخەوان باسى کرد لەعێراقیشەوە پەلبەهاوێژێت جارێکى دیکە، خەونێکى بێ هودەیە، چونکە ئەمانەى عێراق بەڕێوەدەبەن نە لەگەڵ سەقامگیریى دان نەک خۆشیان پڕۆژەیەکیان هەیە کە سەقامگیرى و پێکەوەژیان بۆ عێراق بێنێ لە ئایندەى نزیک و دووردا، بەڵام ئەوەى کە لە د. عادل باخەوان بیستمان فەرەنسا خەونێکى زۆر گەورەى هەیە بۆ عێراق، خەونەکەشى لەسەر لێکۆڵینەوە بونیادناوە، وە پێموایە خەونەکەشى خەیاڵى نییە و وە دێتەدى، لەو بڕوایەى ئەم خەونە بێتەدى و هەرێمى کوردستانیش بتوانێ ئەو ڕۆڵە بگێڕێ کە بۆ بەدیهاتنى ئەو خەونە گەورەیە، بەتایبەتى ئەگەر سەیر بکەین هەرێمى کوردستان بۆخۆشى کێشەى هەیە لەگەڵ عێراق، تەنانەت لەسەر پارەى گەنمى جوتیارانیش، کە لە (2016) ئەو پارەیەى جوتیاران نادات، بۆ نموونە دەتوانێ عێراق وا لێبکاتەوە کە بتوانێ خەونە گەورەکانى  دەوڵەتانى گەورەى دونیایش بەدیى بێنێت، کە یەکێکە لە پێنج وڵاتە خاوەن ڤیتۆکانى جیهان.

عارف قوربانى: من پشتگیرى بەشێکى ئەو قسانەى د. عادل باخەوان دەکەم، کە فەرەنسا هەوڵى گەورەى هەیە لە ناوچەکە، وە فەرەنسا پێویستى بە هەرێمى کورستانە وەکو پێگەیەک بۆ بەدیهێنانى ئامانجەکانى خۆى، واتە فەرەنسا بە قورساییەکى زیاترەوە بێتەوە ناوچەکە، بەڵێ بێگومان هیچ ڕێگەیەکى ترى لەبەردەم نییە، ئەو هەلومەرجەى کە لە عێراق و لە کوردستان بۆ فەرەنسا ئێستا فەراهەم بووە، نە لە سووریا ئەوەى بۆ دەستەبەر دەبێ نە لە لبنان، یانى تاکە شوێنێک فەرەنسا بیەوێت جێى پێى خۆى بۆ بەدیهێنانى ئەم ستراتیژیەتەکانى ئەم ناوچەیەى ئێمەیە، بەڵام من لەوەیان پێچەوانەى تێڕوانینەکە د. عادل باخەوان-م.

ــ د. عادل باخەوان تێروانینى فەرەنسا دەڵێت، ئەمە بیرکردنەوەى خۆى نییە، دواتر لێدەپرسم بزانم تێڕوانینى خۆى چییە؟

عارف قوربانى: بەڵى دەزانم، مەبەستم شەخسى نییە، بەڵکو مەبەستم تێڕوانینى دەوڵەتى فەرەنسایە وەک ئەوەى د. عادل باخەوان نەقڵى کرد، کە شتێکى تازەى باسکرد لەسەر ناسیۆنالیزمى عێراقى یان چەمکى هاووڵاتیبوون، تۆ لەسەردەمى مەلیکەوە تەماشا بکە لەیەکەم بەردى بناغەى ئەم دەوڵەتەوە تاوەکو ئێستا هاووڵاتیى عێراقى دروست نەبووە، ئەمە شتێک نییە یا ئیرادەیەک نییە بەسەر عێراقییەکاندا سەپێندرا بێت.

ــ ئەو (د. عادل باخەوان) باسى شتێکى کرد، ئەوەى ماوەیەک پێش ئێستا میسال ئالووسى باسیکرد، نەتەوەى عێراق یان ئوممەى عێراقى دروست بکرێت، ئەمە خەونە یان خەیاڵپڵاوییە یان زەمینەیەکى هەیە؟ 

عارف قوربانى: لە ناوخۆى عێراق دا هیچ زەمینەیەک نییە بۆ ئەوە، بە داخەوە جاران ئەگەر ململانێیەکە لە نێوان دوو ئاراستە دوو ناسیۆنالیزمى کوردى ـ عەرەبى بوو، ئێستا جۆرەها لق و پۆپى ترى لێبۆتەوە، ئەوەى کە ئەو باسیکرد کە ئێستا جگە لە ناسیۆنالیزمى کوردى، ناسیۆنالیزمى (KRG)یشى بەکارهێنا، تەماشاى عێراقیش بکە لە مەسەلەى مەزهەبەوە شۆڕبۆتەوە بۆ تیرە و خێڵە گەورەکانى ناو عێراق، وردە وردە ئەمە بۆ هەژموونى ناو شارەکانیش شۆڕدەبێتەوە، من پێموانییە زەمینە لە عێراق دا هەبێ بۆ ئەوەى چەمکى هاووڵاتیبوون دروست بێت، بەو مانایەى جیهان لە ئێمەى دەخوازێ، دووەهەمیش لەڕووى سەقامگیرییەوە کە باسمکرد، ئەو هەموو فرە هێزییەى کە لە عێراق دا هەن هیچ تێزێک یا عەقڵەیەتێک چاوەڕانى ئەوە ناکات کە ئەمە یارمەتیدەر بێ بۆ ئەوەى عێراق بەرەو سەقامگیرى ببات، ئەوەى زیاتر چاوەڕواننکراوە دۆخى ناوخۆیى عێراق تێک بچێت، بەتایبەتیش ئێستا ئەجیندایەک هەست پێدەکرێ ئەگەر خەڵک عێراقیش نەبى و کورد و عەرەبیش نەبێ، چاودێر بێ لەسەر ڕەوشى عێراق هەست بەوە دەکەى کە ئەجندایەک هەیە نایەوێت عێراق سەقامگیر بێت، وە ئەو ئەجیندایە زاڵترە لە هەژموونى دەوڵەت خۆى، کە ئێستا پێکهاتووە لە پەرلەمان و حکوومەت و سەرۆکایەتیى کۆمار و حکوومەتى کوردستان، وە لەسەر ئەرزى واقیع ئەو ئەجندایە حکومڕانە، بۆیە من گوتم فەرەنسا ناتوانێ ئەو ئامانجانەى لەوێ بەدیبێنێت، بەڵام فەرەنسا بەمە سارد نابێتەوە بەوەى پاشەکشە بکات، چونکە ئەو پێویستى بەوەیە ئەم ڕۆڵەى خۆى لەم ناوچەیە بگێڕێ، لەوێیەوە وەک گوتم ئەم سەردانەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان گرنگە ئەبدیێتى ئەم پەیوەندییانە بکاتەوە، چونکە دەکرێ کوردستان ئەم گۆڕەپانە بێت بۆ فەرەنسا نەک بەغدا. 

ــ عێراق کێشەى کارەباى زۆرە، داهاتیشى لە نەوت دەستدەکەوێت، کۆمپانیا فەرەنسییەکان دەتوانن کارەبا بەرهەمبهێنن، لە ئاو بێ لە خۆر یا غاز بێ و لە هەموو شتێک. دیارە د. عادل باخەوان دەیەوێت لەسەر قسەکانى عارف قوربانى هەندێ گفتوگۆ بکات، دوایى دێمەوە لاى جەنابت. د. عادل تێبینییەکانى خۆت لەبیر بێت، بەڵام ئەوەشمان دوایە پێ بڵێ فەرەنسا لە تێڕوانییەکەى بۆ عێراق، وەکو ئەوەى جەنابیشت یەکێکى لەوانەى زۆر شارەزاى ستراکچەرى ئێستاى عێراقى، وە تاڕادەیەک ئایندەشى دەبینى بەو پێیەى شارەزاى ئێستا و ڕابردووى، یانى تێڕوانین و ڕوانگەکەى فەرەنسا لە عێراق دروستە؟

د. عادل یاخەوان: بۆچوونەکانى عارف قوربانى ورد و جوانن، دەمەوێ بڵێم ئەمانەى باسمکرد تەنها بەشێکى تێڕوانینەکەى فەرەنسا بوو، لە بەرنامەیەکى وادا سەختە بتوانرێ باسى هەمووى بکەى، ئێمە لە دەرەوەى ئەم سیناریۆیەى کە بۆم باسکردن، فەرەنسا زۆر بەجددى خەریکى خۆ ئامادەکردنە بۆ چەند سیاریۆیەکى تریش، وە ئەم سیناریۆیانە بەجددى لەگەڵ جەنابى سەرۆکى هەرێمى کوردستان دا باس دەکرێ، یەکێک لەو شتانە ئەوەیە، کە عارف قوربانى باسیکرد، واتە پەڕینەوە بۆ جەنگى ناوخۆ، وە کۆمەڵێک توێژینەوەى ئەکادیمى لەبەردەستى کۆشکى ئێلیزێ و وەزارەتى دەرەوە و وەزارەتى بەرگرى فەرەنسایە، کە پڕن لە داتا و گرافیک، کە چۆن عێراق لەبەردەمى گریمانەى پەڕینەوە بۆ شەڕى ناوخۆ لە نێوان برا شیعەکان، وە شەڕى ناوخۆى برا شیعەکان واتە کۆتاییهاتن بەو عێراقەى کە لە (23-8-1921) سێر کۆکس دروستیکرد و دواتر (2003) پۆل بریمەر دروستیکرد، حکوومەتى هەرێمى کوردستان و سەرۆکى هەرێمى کوردستان دەتوانێ چى بکات لەڕووى بابەتییەوە بۆ ئەوەى ئەم پەڕینەوە بۆ شەڕى ناوخۆ لە عێراق روونەدات، کە گریمانەیەکى بەهێزە لەبەردەم عێراقییەکاندا، تەنانەت ئەیەتوڵڵا سیستانى لە هیچ خوتبەى جومعەیەک نییە، کە نوێنەرەکەى عێراقییەکان وریا نەکاتەوە لەوەى نەپەڕنەوە بەرەو شەڕى ناوخۆ.

خاڵکى تریش کە زۆر زۆر گرنگە، بریتییە لەوەى فەرەنسییەکان پێیدەڵێن "تەقینەوە لە ناوەناوە"، واتە عێراق لەبەر کۆمەڵێک هۆکارى ئابوورى و سیاسى و مێژوویى و مەزهەبى و ئیتنیکى، لەبەردەم گریمانەى ئەوەیەدا نەک وڵاتانى دیکەى ئینتەرناسیۆنال، بەریتانیا و ئەمەریکا و فەرەنسا بێن دابەشى بکەن یاخود وڵاتانى هەرێمایەتیى وەک ئێران و تورکیا، بەڵکو مەترسى هەیە لە ناوەوە بتەقێتەوە، کە عێراق لە ناوەوە تەقییەوە ئەوکاتە جڵەوى لە دەستى تورکیا، ئێران، سعوودیە و بەریتانیا و ئەمەریکا و فەرەنسا دەردەچێت، فەرەنسا چۆن خۆى ئامادە بکات ئەگەر هاتوو لە ناوەوە تەقییەوە؟ واتە ئەوانەى کە عارف قوربانى باسیکرد هەمووى ڕاستن و لە چوارچێوەى ئەم دوو سیناریۆیەدان، کە فەرەنسا کاریان لەسەر دەکات، بەڵام لە هەمانکاتیشدا خۆتان دەزانن عەقڵى دەوڵەت بریتییە لە عەقڵى کارکردن زیاتر لە سیناریۆیەک، فەرەنسا شەڕى ناوخۆى عێراقى نایەوێت، بۆیە هەموو تواناکانى دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەى ئەم شەڕە روونەدات، فەرەنسا تەقینەوەى عێراقى ناوێت بۆیە هەموو تواناکانى دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەى ئەم تەقینەوەیە ڕوونەدات، ئەگەر رووشیدا خۆى بۆ ئامادە دەکات.

بەڵام ئەوەى فەرەنسا لەسەر ئاستى ئایدۆلۆژى، بێگومان دەڵێم لەسەر ئاستى ئایدیۆلۆژى،  وە هەر شتێک لەسەر ئاستى ئایدۆلۆژى بینا بکرێت، کۆمەڵیک کێشە و گرفتى واقیعى بە دواى خۆیدا ڕادەکێشێت، وە ئەو کەسەى کە تەبەینى دەکات دەبێ مامەڵە لەگەڵ ئەو گرفتانەش بکات کە باسمانکرد، فەرەنساى ئایدۆلۆژى، عێراقێکى بە هێزى دەوێ بە کوردستانێکى بەهێزەوە، وە لە چوارچێوەى کوردستان و عێراقێکى بەهێز، کە بەرەو ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دەڕوات دەبێ بزانین کە فەرەنسا عێراقێکى عەرەبى یان عێراقێکى کوردى ناوێ، فەرەنسا عێراقیکى دەوێت بۆ هەموو عێراقییەکان بێت، ئایا ئەمە چەندە واقیعیە و مومکینە فەرەنسا بتوانێ ئەمە بکات؟ پرسیارە ئێستا لەوەدا نییە، بەڕاستى فەرەنسییەکان وەڵامى ئەو پرسیارەیان لەلا نییە، وە وشیارن بە هەموو ئەو گرفتانەى کە بەدەورى ئیشکالیەتەدایە، بەڵام ناشیانەوێ لە ئێستادا وەڵامى ئەوە بدەنەوە، چونکە دەیانەوێ هەموو تواناکانیان کۆبکەنەوە لەسەر ئەوەى هەموو رووداوەکان بەو ئاراستەیەبەرن 

ــ دەمەوێ لە حسێن عومەر بپرسم، فەرەنسا چەند حەز لەو شوێنانە دەکات، کە نا ئارامن، بۆ ئەوەى کۆمپانیاکانى خۆى تێدا بنێرێت و کارى تێدا بکەن، چونکە زۆر کۆمپانیاش هەن حەزیان لە شوێنى زۆر ئارام و سەقامگیر نییە، چونکە پارە و کارى زیاتر لەوانەیە لەو شوێنانەدا بێت، د. عادل باخەوان باسى ئەوەیکرد، کە (40) کۆمپانیاى فەرەنسى دەیانەوێ ڕووبکەنە عێراق و کاربکەن، بۆ عەقڵى فەرەنسا و کۆمپانیا فەرەنسییەکان بەو بارودۆخەى ئێستا لە عێراق دا هەیە باشە، بەتایبەتى ئەمڕۆ بایى (7) ملیار دۆلار گرێبەستى لەگەڵ عێراق کردووە؟

حسێن عومەر: ئێستا نموونەیەک هەیە لە سووریا دەتوانین قسەى لەسەر بکەین کە تۆ باستکرد، سووریا لە تەنیشت عێراقە، سووریا یەکێکە لەو شوێنانەى کە کۆمپانیاکانى فەرەنسا کارى تێدا دەکەن، لەوانە کۆمپانیاى تۆتال، ئەم کۆمپانیایە لە بوارى دەرهێنان و گواستنەوەى نەوت بەتایبەت لە ناوچەى دێرەزوور چالاک بوو، هەروەها لە کۆمپانیاى تۆتال زیاتر چالاک تر کۆمپانیایى چیمەنتۆى لاڤارجیا بوو لە ڕۆژئاواى کوردستان لە گوندێکى سەر بە کۆبانێ، کارگەیەکى دیکە کە  کارگەى پەنیر بوو فەرەنسا لە (1950) خۆى دایمەزراند بوو، جگە لە چەندین کۆمپانیا دیکە کە ئێستا لە فەرەنسا کار دەکەن، کاتێ کێشەى سووریا دەستپێکرد لە (2011)دا، کۆمپانیاى تۆتال هەموو کەلوپەلەکانى خۆى تەسفیە کرد و کارمەندەکانى خۆشى بردەوە. لە (2012)دا ئەو کارگەى پەنیرى دروستکرد، دواتر گواستیەوە بۆ شوێنکى دیکە لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، تەواوى کارمەند و ئۆفیس و کۆمپانیاکانى هەمووى بردە لبنان و شوێنى دیکە، نها هیچ کۆمپانیایەکى فەرەنسى لە سووریادا نییە، تەنانەت ئێستا داواى یاسایش لەسەر فەرەنسا تۆمارکراوە، چونکە کاتێ داعش هاتە سووریا، کۆمپانیا فەرەنسییەکان ناچار بوون بۆ پاراستنى کۆمپانیاکان پارەى بە داعش بدەن، تا ئێستاش دۆسیەى یارمەتیدانى داعش لەلایەن فەرەنساوە دانەخراوە. نە فەرەنسا و نە هیچ وڵاتێکى دیکەى سەرمایەدارى ناتوانێ لە بارودۆخێکى توندو مەترسیدار دا بە ئارامى کاربکات، ڕاستە هەندێ کۆمپانیا هەن دەیانەوێ لە ناوچە ئاڵۆزەکان کاربکەن، بۆ ئەوەى سوودێکى زیاتر لە ماوەیەکى کەمتردا وەربگرن، بەڵام نە کۆمپانیایەکى گەورەى وەک تۆتال کە یەکێکە لە (60) گەورەترین کۆمپانیاکانى جیهان، کە لە (1924)وە دامەزراوە، بۆ هەندێک قازانجى زیاتر سەرکێشى بە خۆى ناکات، بۆیە پێموایە فەرەنسا بە هەموو شێوەیەک هەوڵدەدات سەقامگیریى سیاسى و ئەمنى لە عێراق جێگیر بێ، هەرێمى کوردستانیش دەبێ سەرى ڕم بێ لەم بابەتە. 

ــ یانى کە ئێستا کۆمپانیا تۆتال ئەم گرێبەستانەى لەگەڵ عێراق کردووە، لەوە دڵنیایە کە عێراق بەرەو ئارامى دەڕوات؟

حسێن عومەر: بە بڕوانى من ئەو بارودۆخەى کە عێراق لەسەردەمى داعش هەیبوو یاخود پێش هاتنى داعشیش ئەوانەى پێاندەگوترا گرووپى مقاومە، کە هەموو عێراق ببوو بە شەڕ و تەقینەوە، پێموانییە لەم نزیکانە عێراق دووبارە تووشى بارودۆخێکى وا نابێتەوە، لەبەر ئەوەى بۆ رووبەڕووبونەوەى مەترسیەکانى سەرهەڵدانەوەى داعش هەوڵ هەیە لەلایەن هاوپەیمانیى نێودەوڵەتى لە ناویشاندا فەرەنسا، وە لەم نزیکانە وەزیرانى بەرگرى هاوپەیمانى نێودەوڵەتى کۆدەبنەوە، دەربارەى چۆینەتى رووبەڕووبوونەوەى مەترسییەکانى گەڕانەوەى داعش، کەواتە هەوڵەکان بەردەوامن بۆ ئەوەى جارەکى دیکە داعش وەک پێشوو بە هێزەوە نەگەڕێتەوە، وە چە مەترسییەکى دیکە هەیە لە عێراق، سوننە بە شێوەیەکى گشتى ئەوەى کە ناوى مقاوەمە بوو هەتا لەسەر ئاستى نوخبەى سیاسى بە تەواوى لێکهەڵوەشاوەتەوە، هەر ئەگەرێکى دیکە لە دەرەوەى داعش یان سوننە دووبارە هێزێکى سەربازى دروست بکەن بۆ سەر شیعە زەحمەتە.

ــ بەڵام د. عادل باخەوان دەڵێت، بە داتا و زانیاریى ورد و گرافیکى زۆرە ئەوەش لەبەرچاوە، کە لەوانەیە عێراق تووشى تەقینەوە و شەڕێکى ناوخۆى زۆر گەورە ببێتەوە؟

حسێن عومەر: پێشبینى تەقینەوەى عێراق یەکێکە لە ئەگەرەکان، بەڵام بە بڕواى من کاتێ کۆمپانیایەکى گەورەى وەک تۆتال بایى (7) ملیار دۆلار لە عێراق کار دەکات، چاوەڕێ ناکات دواى (6) مانگى دیکە ئەو شەڕە رووبدات، لەبەر ئەوەى ئەو گرووپە شیعەیەى، ئەوانەى کە دەبنە هۆى هەڵگیرساندنى شەڕى ناوخۆ یان هەر کێشەیەکى دیکە دەتوانن بۆ عێراق دروست بکەن، فەرەنسا و وڵاتانى دیکەش دەزانن، کە ئەم گرووپانە لەژێر کۆنترۆڵى ئێرانن، وە ئەو مەترسییەى لە سێ مانگى کۆتایى دەسەڵاتى ترامپ دا هەبوو لە مەسەلەى لێدانى ئەمەریکا لە ئێران پێش ئەوەى  ترامپ دەسەڵات بەجێیهێڵێت، لەگەڵ هاتنى جۆن بایدن بارودۆخەکە گۆڕا و کەشوهەوایەکى نوێ هاتەئاراوە، ئێستا لێتێگەیشتن هەیە  لە نێوان ئەوروپا و ئەمەریکا و ئێران لە مەسەلەى دۆسیەى ئەتۆمى، بژاردەى ڕووبەڕووبوونەوە لەمێزى گفتوگۆکان نییە، بەڵکو بژاردەى دانوستاندن لەسەر مێزى گفتوگۆ هەیە لە نێوان ئێران و ئەمەریکا و وڵاتانى ئەوروپا، ئێران نایەوێت ماڵى شیعەى بتەقێتەوە، هەتا بەرژوەندییەکانى ئێران لە عێراق نەکەونە ژێر مەترسییەکى جددى.

ــ د. عادل ئەو پەیوەندییەى لەگەڵ هەرێمى کوردستان و لەگەڵ لایەنەکانى هەرێمى کوردستان هەیە بە هەمان ڕادە و قووڵى پەیوەندییە بەهێزەى لەگەڵ لایەنە شیعییەکان هەیە، کە بە شێوەیەک هانى کۆمپانیاکانى دەدات بچن لە عێراق کاربکەن؟

د. عادل باخەوان: فەرەنسا ئەو پەیوەندییەى بەهێزەى کە لەگەڵ (KRG)هەیەتى بەگشتى و لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان بەتایبەتى، لەگەڵ هیچ ئەکتەرێکى ترى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا نییەتى، نەک هەر بە تەنها لەگەڵ شیعەکان لە عێراق، فەرەنسا پەیوەندییەکى زۆر تایبەتى هەیە هەم لەگەڵ (KRG) هەم لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، بۆ خۆتان دەزانن رەهەندى زاتى و شەخسى و کارایى زۆر زۆر هەیە لەسەر بڕیارەکانەوە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا لەسەر ئاستى بابەتى و زانیارى، بەڵى فەرەنسا تۆڕێکى پەیوەندى زۆر فراوانى هەیە لەگەڵ هەموو حیزبە شیعەکاندا، لەگەڵ هەموو میلیشیاکاندا تەنانەت ئەو میلیشیایانەى کە خۆیان بە جەبهەى مقاوەمە دەزانن پەیوەندى هەیە، ئەگەرنا فەرەنسا ناتوانێ شتێکى وا بکات بایى چەندین ملیار دۆلار و یۆرۆ بخاتە وەبەرهێنان لە عێراق و گرەوێکى وابکات، تۆ تەماشاکە ئیمانویڵ ماکرۆن دەڕواتە لبنان هێڵى سووریش دەبەزێنى، هێڵى سوورى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنال کە بریتییە لە حیزبوڵڵا، چونکەهیچ یەکێک لە ئەکتەرە گەورەکانى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنال، بۆ نموونە ئەمەریکا و بەریتانیا تەنانەت ئەڵمانیا لەگەڵ حیزبوڵڵا کۆنابنەوە، بەڵام ماکرۆن کە چووە بەیروت لەگەڵ حیزبوڵڵا کۆبوویەوە و تەنانەت سکانداڵێکى لە ڕۆژئاوا دروستکرد، لە لەندەن، واشنتن و پاریس گرفتى زۆرى دروستکرد، تەنانەت کاتێ ڕۆژنامەنووسێکى فەرەنسى ڕاپۆرتێکى کرد لەسەر ئەو دانیشتنەى نێوان حیزبوڵڵا و ماکرۆن، ئیمانوێل ماکرۆن زۆر بەتوندى لێى توڕە بوو، کە کۆمەڵێک زانیارى نەقڵ کردووە و پەیوەندى بە دانیشتنەکەوە نەبووە و تەنها بەرهەمى خەیاڵى خۆى بووە. 

بۆ وەڵامدانەوەى پرسیارەکەت دەمەوێ بڵێم، بەڵى فەرەنسا تۆڕێکى پەیوەندى زۆر فراوانى لەگەڵ شیعەکان بە تەنها نییە، بەڵکو لەگەڵ سوننەکانیشدا، ئێوە ئاگادارن فەرەنسا بیناکردنەوەى فڕۆکەخانەى مووسڵى بردەوە و سەرقاڵى دروستکردنیەتى، لەوە زیاتریش هەموو میترۆى بەغدا بە فەڕەنسا سپێردراوە، بەشێکى زۆرى ئاو و کارەبا و دروستکردنەوەى ڕێگاوبان لە هەموو بوارەکانى بیناکردنەوەى عێراق دا، فەرەنسا بە جددى هاتۆتە پێش لە عێراق.

ــ ئەم هاتنەپێشەى فەرەنسا بەجددى لەسەردەمى عادل عەبدولمەهدى دەستیپێکرد و خۆشى لە فەرەنسا دادەنیشێت و فەرەنسییەکى باشیش دەزانێ و پەیوەندى زۆر بووە لەگەڵ فەرەنسا، ئەمانە هى پێشترن یان ئێستا بەهێزترە؟

د. عادل باخەوان: لەگەڵ گەیشتنى ئیمانوێل ماکرۆن بەدەسەڵات ئەم سیاسەت لە کۆشکى ئێلیزێ لەدایکبووە، تەنانەت پێش هەڵبژاردنەکانى عێراق لە (2018)، هەروەها لە سەردەمى رێفراندۆمى کوردستان، فەرەنسا هەر لەوکاتیش پڕۆژەیەکى هەبوو بۆ بانگهێشتکردنى سەرۆکى ئەوکاتى هەرێمى کوردستان و سەرۆک وەزیرانى ئەوکاتى عێراق و لەپاریس کۆیانبکاتەوە، وە لەم چوارچێوە ئایدۆلۆژییەى ئیمانوێل ماکرۆنە، عێراقیان لەسەر بینابکاتەوە، بەداخەوە سەرۆکى هەرێمى کوردستان قبووڵى کرد، بەڵام سەرۆک وەزیرانى ئەوکاتەى عێراق عەبادى قبووڵى نەکرد، چونکە وەک دەزانن ئەوکات لە کۆمەڵێک وەهمى سەرکەوتن دا بوو، وە دوایى عەبادى باجى ئەو وەهمانەشى دا. کاتێ عادل عەبدولمەهدى دەگاتە دەسەڵاتە فرانکۆفۆنێک کە زیاتر لە (25) ساڵى تەمەنى لە فەرەنسا بەسەر بردووە و لەزانکۆى سۆربۆن خوێندنى تەواوکردووە ، وە لە فەرەنسا وەکو یەکێک لە نەوەکانى جمهوریەتى فەرەنسى تەماشاى دەکەن، لەوکاتەوە پڕۆژەى بە سەنتراڵکردنى عێراق دەستیپێکرد، من چەند جارێکى دیکە لە رووداو و کەناڵە فەرەنسییەکان باسى ئەوەم کردووە، فەرەنسییەکان ڕاستەوخۆ دەڵێن ئێمە نامانەوێ ئەو ڕۆڵە سەنتراڵە بە میسرى عەبدولفەتاح سیسى بدەین، چونکە لە ڕێگەى کودەتاوە هاتووە، نامانەوێ بە سعودیەى محمد بن سەلمانى بدەن، چونکە دواى دۆسیەى خاشعچى وەک قەسابێک چۆتە ناو مێژووەوە، ناتوانین ئەم ڕۆڵە بە سوڵتانى تورکیا بدەین، چونکە مەترسیە بەسەر یەکێتى ئەوروپا و ڕۆژئاواوە، وە ئێران بووە بە دەوڵەتێکى مەنبووس، وڵاتانى کەنداو کۆمەڵێک وڵاتى بچکۆڵەن پێاندەگوترێت وڵاتانى نیکرۆ دەوڵەت، لە لبنان دەوڵەتت نییە، ئیسرائیل ناتوانێ ئەو ڕۆڵە ببینێ لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا، لەبەر کۆمەڵێک هۆکارى کولتوورى و مێژوویى و ئاینیى و ئەو شتانەى کە هەموومان دەیزانین، ئەوەى کە ماوەتەوە بەدەستمانەوە عێراق، عێراقیش بە هەموو ئەو نەخۆشییەوە کە هەیەتى، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەبێ ئێمە بێ ئومێد نەبین و ئەو ڕۆڵەى پێببەخشین.

ــ دەمەوێ ئەو پرسیارە بکەم د. عادل باخەوان، ئەم پرسیارە لە عارف قوربانى و حسێن عومەریش دەکەم، نێچیرڤان بارزانى سەرۆکى هەرێمى کوردستان، چۆن دەتوانێ سوود لەو پەیوەندییە تایبەتییەى کە خۆت باستکرد لە فەرەنسا وەربگرێت بۆ بەرژەوەندى بەهێزکردنەوەى هەرێمى کوردستان، وە بە تایبەتیش ئەم سەردانە؟

د. عادل باخەوان: کوردستان پێویستى بە سیستەمێکى سەربازیى بەهێزە، فەرەنسا ئامادەیە بە هەموو شێوەیەک لە چوارچێوەى عێراق دا بێتەپێشەوە لە هەرێمى کوردستان، بۆ ئەوەى هاوکارى بکات و هاوڕێیەتیشى بکات هەردووکیان لە دروستکردنى سیستەمێکى سەربازیى بەهێزدا، چونکە بەبێ دروستکردنى سیستەمێکى سەربازیى بەهێز ئاسایشى هەرێمى کوردستان هەمیشە لە مەترسیدایە ئەوە خاڵى یەکەم. خاڵى دووەم، فەرەنسا ئامادەیە بە هەموو شێوەیەک هاوکارى هەرێمى کوردستان بکات لە چوارچێوەى عێراق دا، بۆ ئەوەى ژێرخانى ئابوورى بەهێز بکات نەک بەهێز بکاتەوە، چونکە هەرگیز بەهێز نەبووە. خاڵى سێیەم، فەرەنسا لە چوارچێوەى پڕۆژەى سەروەرى بۆ عێراق سنوورەکانى هەرێمى کوردستان بپارێزێت لە بەرامبەر ئێران و تورکیادا، نەک خۆى بە تەنها دەیەوێت کۆمەڵگەى ئەنتەرناسیۆنال بە گشتى و یەکێتى ئەوروپا بەتایبەتى ئامادە بکات بۆ ئەوەى وەڵامى ئەم پێداویستییەى حکوومەتى هەرێم بداتەوە. خاڵى چوارەم، کە زۆر گرنگە بەلاى فەرەنساوە، بریتییە لە پانتایى و فەزاى کورد، فەرەنسا، (KRG)ى بەلاوە گرنگە، بەڵام لە هەمانکاتیشدا پانتایى کوردیشى بەلاوە گرنگە، ئەم پانتاییە مەبەستم ئەوەیە لە عەقڵى سیاسى فەرەنسا رووبەرێک هەیە کە پێیدەگوترێت کوردستان، لەناو ئەم رووبەرە تۆ بەشێکت لە سووریا هەیە بەشێکت لە عێراقە، بەشێکت تورکیا و ئێرانە، لەسەر بەشى ئێران فەرەنسا بەهیچ شێوەیەک دەستوەردان ناکات، بەڵام لەسەر سێ بەشەکى ترى کوردستان، فەرەنسا دەستوەردانى ڕاستەوخۆى هەیە، کوردستانى خاکى (KRG)ى باسمان کرد، لە خاکى کوردستانى سووریا دووەم هێزە لە دواى هێزى ئەمەریکى، لەسەر کوردستانى تورکیا کەم هەفتە هەیە کە فەرەنسا لێدوانێک نەدات بە شێوەى فەرمى، چە لە کۆشکى ئێلیزێ چە لە وەزارەتى دەرەوە، داوا لە سوڵتانى ئەنقەرە (ئەردۆغان) نەکات و  لە حکوومەتى ئاکپارتى بە شێوەیەکى گشتى، ڕاستەوخۆ بە شێوەیەکى فەرمى مامەڵە بکات لەگەڵ کێشەى کورد و دان بە مافى کورددا بنێ.

هەروەها شتێک هەیە پێیدەگوترێت کوردستان، لەوەش زیاتر فەرەنسا یەکەم وڵاتە لە چوارچێوەى نەتەوە بێ دەوڵەتەکان کوردى خستە نێو پرۆگرامى خوێندنى فەرەنسى، وە بەشێکى ئەو کوردەى خراوەتە پرۆگرامەوە پەیوەندى بە کوردستانى تورکیاوە هەیە، لەبەر ئەوە سەرۆک ماکرۆن لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان ئەم دۆسیەیە بە جددى باس دەکات، چۆن سەرۆکى هەرێمى کوردستان دەتوانێ بەشدارى بکات لە بەئاشتیکردن و هێورکردنەوەى فەزاى کوردى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دا، بە ئاشتیکردن بەو مانایەى لە نێوان ئەم دوو چوارچێوە دەوڵەتیەى کە ئێستا لە پانتایى کورددا هەیە، چوارچێوەى (KRG)ى لەگەڵ چوارچێوەى ڕۆژئاوا، چۆن سەرۆکى هەرێمى کوردستان دەتوانێ ڕۆڵەکى سەرەکى ببینێ، کە تا ڕادەیەکى زۆر مەقبولە لە ڕۆژئاواى کوردستان، لە ئەنقەرە و تاران و بەغداش مەقبولە، وە لەسیستەمى ئەنتەرناسیۆلیش تا ڕادەیەکى زۆر وەکو کەسایەتیى مامەڵە لەگەڵ کراوە هیواى لەسەر بینادەنرێ، بە زمانێکى سادەتر و ئاسانتر کە ناکرێ هەموو شتێک بڵێى لە ناو ڕاگەیاندندا، چۆن فەرەنسا دەتوانێ بیناکردن بکات لەسەر سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ ئاساییکردنەوەى پەیوەندیى ڕۆژئاواى کوردستان بە تورکیا و بە ئێران و بە وڵاتانى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنالى جیهانەوە.

ــ ئەمە خاڵیکى گرنگە، بەڵام دیسانەوە لەو خاڵانەى کە باستکرد، پێشمەرگە ئێستا تەنها هێزێک نییە بۆ بەرگری لە کوردستان، بەڵکو خاڵێکى هاوبەشە کە دەمانبەستێتەوە لەگەڵ کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى بۆ رووبەڕووبوونەوەى داعش و ئەو مەترسیانەى هاوشێوەى داعشن، کەواتە پێشمەرگە ئێستا تەنیا هێزێکى پارێزگارى چەکدارى کوردستان نییە، بەڵکو هێزێکى سیاسیشە بۆ هەرێمى کوردستان ئەگەر ئەم هێزە لە کوردستان رێکبخرێت وەکو ئەو پڕۆژەیەى کە وڵاتانى ڕۆژئاوایى هەیانە بۆ ڕێکخستنى پێشمەرگە لە کوردستاندا، ئەمە خاڵێکە هیوادارم بتوانین هەر چوارمان گفتوگۆى لەسەر بکەین. حسێن عومەر، وەکو لە د. عادل باخەوان-یشم پرسى سەرۆکى هەرێمى کوردستان چۆن دەتوانێ سوود لەو سەردانییەى ئێستا وەربگرێت بۆ بەهێزکردنەوەى کوردستان، کە خۆشت لێرە دەژى و لە هەولێر نیشتەجێى، دەزانى کە زۆرجاران کورد هەست دەکات هەموو شتێک کە لە بەغدا نیشانەى ئەوەیە کە بێهێز بووە یان هەوڵدەدەرێت لە هەموو لایەکەوە بێهێز بکرێت؟

حسێن عومەر: بە تێڕوانینى من هەرێمى کوردستان بە گشتى و جەنابى سەرۆکى هەرێم بە تایبەتى، دەتوانێ لە دوو تەوەردا سوود لە پەیوەندیى بەهێزى فەرەنسا وەربگرێت، یەکێکان لە هەمبەر حکوومەتى عێراق و داودەزگاى حکوومەتى ناوەندى، کە هەڵوێستى فەرەنسا گەلەک روونە لەم بارەیەوە و هەمیشە دەڵێت دەبێ هەرێمى کوردستان بەهێز بێ لە چوارچێوەى عێراق دا، هەروەها دانپێدانان بە هەموو مافەکانى کورد و بڕگە دەستوورییەکان، وە هەموو ئەو ئیستحققاتانەى کە دەستوور دەیدات بە گەلى کورد، هەرکاتێ پەیوەندى فەرەنسا لەگەڵ حکوومەتى ناوەندى عێراق دەرفەتى فشارکردنى زیاتر لەدەستى فەرەنسا چێ دەبێ، بۆ ئەوەى داخوازییەکانى هەرێمى کوردستان و پێگەى کوردستان لە بەغدا بەهێزتر بێت، وە هەوڵەکانى لاوازکردنى هەرێمى کوردستان لەلایەن حکوومەت و دەسەڵاتەدارەکانى عێراق کەمتر بکرێتەوە، کە ئەمەیش بۆ بەرژەوەندییەکى هاوبەشە لە نێوان کوردستان و فەرەنسادا، هەروەک ئێمە لە سەرەتاشدا باسمانکرد، کورد دەتوانێ کار لەسەر ئەم خاڵە بکات و هەڵویستى فەرەنساش وەربگرن. نها فەرەنساش لە یەکێتى ئەوروپادا ڕۆڵى زیاترە، ئەگەرچى ئەڵمانیا هێزێکى ئابوورى گەورەیە، لێ ئەڵمانیا بەخۆى موحافزە لە مەسەلەى دەستپێشخەرى سیاسیدا، بەڵام لە ئێستا فەرەنسا زیاتر بڕیاردەرە لە بوارى سیاسیدا بە هەماهەنگى لەگەڵ ئەڵمانیا. خاڵى دووەم بریتییە لە فشارى هەرێمایەتى لەسەر هەرێمى کوردستان بە تایبەتى لەلایەن تورکیا و ئێرانەوە، هەر چەندە پەیوەندییەکانى هەرێمى کوردستان لەگەڵ تورکیا باشە، لێ تورکیا هێشتا فشار و دەستوەردانى لەسەر هەرێمى کوردستان هەیە.

یەکێک لەو خاڵانەى کە فەرەنسا سوودى لێوەرگرتووە بۆ هەرێمى کوردستان، لەبەر ئەوەى فەرەنسا یەکێکە لەو وڵاتانەى کە زۆر هەستیار و بە ترسە بەرامبەر ڕۆڵى تورکیا لەسەر ئاستى هەرێمى و نێودەوڵەتى، وە یەکێکە لەو وڵاتانەى کە لە هەمبەر سیاسەتى تورکیا ڕادەوەستێ چە لە ڕۆژهەڵاتى دەریاى سپى بێ، چە لە سووریا بێ چە ئەرمینیا و عێراق بێ، فەرەنسا ناتوانێ فشار لەسەر تورکیا دروست بکات لە چوارچێوەى یەکێتى ئەوروپا وەکو ئەوەى دەیەوێت، لەبەر ئەوەى تورکیا پەنابەرانى سوورى لە تورکیا وەک کارتى فشار بە کاردەهێنێ، بۆیە وڵاتانى ئەوروپا زۆر دڵ گەرم نین تا وەک فەرەنسا دژى تورکیا هەڵوێست وەربگرن و دژى بوەستنەوە، لێرەوە فەرەنسا هەندێک بلۆکى دەوێ، چونکە لە چوارچێوەى ناتۆشدا ناتوانێ فشارێکى گەورە لەسەر تورکیا دروست بکات، چونکە تورکیا لە هێزى ناتۆ بەشدارە و بەهێزە، وە هێزى دووەمە لە دواى ئەمەریکا لە ناو هێزى ناتۆدا، لەبەر ئەوە دەرفەتى فشار دروستکردن لەسەر تورکیا، لە دەستى فەرەنسا، زیاتر لە ناو هەرێمى کوردستان و عێراق دا هەیە، لەم ڕوەوە دەتوانێ رووبەڕووى فراوانخوازیى و دەستوەردانى ناو سنوورى هەرێمى کوردستان و هەندێ دۆسیەى دیکە ببێتەوە کە جێگەى نیگەرانى تورکیان.

یەکێک لەو دۆسیانە، دۆسیەى رێفراندۆمى هەرێمى کوردستانە، کە تورکیا بووە شەریکى عەبادى و هەڕەش و گەفى لە هەرێمى کورستان دەکرد و تەنانەت ئەردۆغان لەسەر تەلەفزیۆن گوتى: ئێمە سنوورى دەگرین و ئێوەش بیانکوژن، ئەگەرچى پەیوەندى و بەرژەوەندى لە نێوان هەرێمى کوردستان و تورکیادا هەیە، بەڵام لە چوارچێوەى پاراستنى هەرێمى کوردستان و دورخستنەوەى مەترسییەکان. هەروەها ئەو مووشەکانەى لەلایەن هەندێ گرووپەوە ئاراستەى هەولێر دەکرێت، ئەگەر ئێرانیش لە پشتیان نەبێ، بەڵام لایەنى کەم ڕازیە و داواى ڕاگرتنى هاوشتنى ئەو مووشەکانەى نەکردووە یاخو ڕایانگرێت، ئەوەش مەترسییەکى گەورەیە لەسەر هەرێمى کوردستان، کە وڵاتێکى ئارام و هێمنە و شارەکانى زیاتر لە ملیۆن و نیوێک هاووڵاتى تێدا دەژى و وەبەرهێنان و بازرگانى گەورەى تێدا دەکرێت، لە بەرامبەردا بە مووشەک هێرشى دەکرێتەسەرى خۆى لە خۆیدا مەترسییەکى گەورەیە، لێرەدا هەرێمى کوردستان دەتوانێ سوود لە فشارەکانى فەرەنسا لەسەر ئێران وەربگرێ، ئەگەرچى فەرەنسا هەڵوێستێکى تایبەتى هەیە لە مەسەلەى ئێران و نایەوێت زمانێکى توند بەرامبەرى بەکاربهێنى، ئێرانیش بەرژەوەندى لەوەدایە لەگەڵ هەندی وڵاتى ئەوروپى گفتوگۆ و دانوستاندن بکات، لەم سۆنگەیەوە فەرەنسا دەتوانێ پەیوەندیى خۆى لەگەڵ ئێران لە سوودى هەرێمى کوردستان بەکاربهێنێ.

ــ لەم سەردانەدا سەرۆکى هەرێمى کوردستان دەتوانێ چۆن ئەم دانیشتن و گفتوگۆ و پەیوەندییە بەهێزە لەم کاتەدا بۆ بەهێزکردنەوەى هەرێمى کوردستان بەکاربهێنى و وە هەر خودى بانگهێشتکردنەکە بەو شێوەیە، ئەمە نیشانەیەکە و نامەیەکە بۆ هەرێمى کوردستان دەوڵەت هەنە پشیتوانى لێدەکەن، وە بەتایبەتى کە ئەم ناوچەیە بە بڕیارى (688) بە سوود وەرگرتن لەو بڕیارە دروستبووە، وە خاوەنى ئەم پڕۆژەیە فەرەنسا بوو؟

عارف قوربانى: د. عادل باخەوان لە بەشى یەکەمى قسەکانییدا شتێکى گرنگى گوت، پەیوەندى تیرۆر و ئابوورى پێکەوە، ئەوەى کە دەبنە بنەماى ئەوەى فەرەنسا لەم تێڕوانینەوە دەیەوێت لەڕووى ئابوورییەوە زۆرتر تەرکیزى بخاتە سەر عێراق و لەڕووى ئاوەدانى وڵاتەکە بەشدار بێت. من پێموایە ئەمە بەس بیرکردنەوەى فەرەنسا نییە، بەشى زۆرى وڵاتانى ئەوروپا ئێستا گەیشتوونتە ئەو قەناعەتەى، یەکەم لە ترسى کێشەى کۆچبەرى و لێشاوى کۆچبەرى بۆ وڵاتەکانیان، وە لە ترسى زۆربوونى ئیسلام لە وڵاتەکانیان کە دواجار ئەویش دەبێتە مەترسی لە سەریان، گەیشتوونەتە قەناعەتێک کە دەبێ سەقامگیرى لە وڵاتەکانى خۆیان دروست بکەن، بۆ ئەوەى تیرۆر گەشە نەکات، لەو تێڕوانینەوە دەبێ ئابوورى زۆر پەرەى پێبدرێت، وە دەرفەتى کار بڕەخسێ بۆ خەڵک، بەڵام کە باسى ڕەوشى عێراق و نا ئومێدى خۆم کرد لەوەى کە سەقامگیرى نابێ، لێرەوە من پێموایە هەرێمى کورستان سەربارى هەموو ئەو مەترسیانەى لەسەریەتى، ئەم دەرفەتەشى لەپێشە فەرەنسا پشتیوانى زۆربەى وڵاتانى تر بقۆزێتەوە و بۆ پشتیوانى هەرێمى کوردستان بەکاریبهێنى، وە کاک نێچیرڤان بارزانى وەک شەخسى خۆشى، بەتاکید تەقیمى زۆر خەڵکى چاودێر لەسەرى بەوجۆرەیە، کە کەسێکى مەقبوولە لە ناوچەکە و وە لە ئاستى نێودەوڵەتیش، وەخۆشى لەڕووى تواناى خۆیى و کەفائەتى خۆییەوە، وە لەڕووى دیپلۆماسییەوەش شارەزایەکى ئێجگار زۆرى هەیە، ئەگەر بەبیریشت بێت هێشتا نەببووە سەرۆکى هەرێمى کوردستان، کە قسە هەبوو دەبێتە سەرۆکى هەرێم، تۆ ئەو پرسیارەت لە من کرد، پێشبینى دەکەى تا چەند سەرکەوتوو بێت لە ئەگەر دروستبوونى گرفتى دیکە لە ناوخۆى هەرێمى کوردستان، ئەوکاتەش هەر بۆچوونم وابوو ئەگەر دەرفەتى بدرێت من پێموایە دەتوانێ زۆر بە ئاقارێکى باش ئەو پەیوەندییانە بۆ باشکردنى پێگەى هەرێمى کوردستان و بۆ بەرژەوەندى خەڵکى کوردستان بەکاربهێنێت.

 ئەوەى د. عادل باخەوان گوتى لەسەر مەسەلەى فەرەنسا، کە ئامادەیە بۆ پشتیوانییکردنى هەرێمى کوردستان لەڕووى مەنزومەیەکى بەهێزى سەربازییەوە، ئەمە خاڵێکى زۆر گرنگە، وە تۆش ئاماژەت پێکرد کە ئەمڕۆ هێزى پێشمەرگە تەنها وەکو هێزێکى پارێزگارى کوردستان لێی ناڕوانرێت، بەڵکو بۆتە تەواصل بۆ بەستنەوەى کوردستانیشەوە بە جیهانەوە. بەڵام وەرە تەماشا بکە چەند پڕۆژەى نێودەڵەتى هەبوو لە فەرەنسا و ئەڵمانیا و هۆڵندا و بەریتانیا بۆ یەکخستنەوەى هێزى پێشمەرگە، ئەم عەقڵیەتە حیزبییەى ئەمڕۆ حکومڕانى کوردستانى پێدەکەین ئامادە نییە هەنگاو بەو ئاقارە بنێت، کە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى لە ئێمەى دەوێت، کە بە نەتیجە هەم بەرژەوەندى خۆمانى تێدایە هەم بۆ بەهێزى پێگەى هەرێمى کوردستانە، وە بۆ ئەم وڵاتانەش باشترە هێزێکى جێى متمانە هەبێت بۆ شەڕى تیرۆر لە ناوچەکە و پشتى پێببەستن و مەترسییەمان لەسەر خۆیان دووربخەنەوە، بەڵام لەناو خۆى کوردستان و دۆخى سیاسى کوردستان من پێموانییە زۆر یارمەتیدەر بێت کە کاک نێچیرڤان ئەمانە بقۆزێتەوە، با بە جۆرێکى دیکە بیڵێم کاک نێچیرڤان بارزانى بەرپرسیارە لەوەى کە دەبێ پەیوەندیى نێودەوڵەتى بە پێى پڕۆژەیاساى دەستوور و یاساى سەرۆکایەتیى هەرێمى کوردستان وەکو سەرۆکى هەرێمى کوردستان بەرپرسە لەوەى کە پەیوەندییەکانى کوردستان لەگەڵ دنیاى دەرەوە ئیدارە بدات، بە ئەندازەى ئەوەش من پێموایە کاک نێچیرڤان بارزانى بەرپرسیاریێتى دەکەوێتە ئەستۆى دەبێ ئەبدەیتى پەیوەندییەکانى ناوخۆیى هەرێمى کوردستانیش بکاتەوە، کە لەناو هەموو هێزەکانیش مەقبوولە و تا ئەندازەیەک وەک بەشێک لە کێشەکانى ناوخۆى هەرێمى کوردستان تەماشاى ناکەن.

 بۆیە هیوادارم لە پاڵ ئەم سەردانانەى بۆ فەرەنسا وە لەپاڵ ئەو جوهدانەى ترى کە دەیکات، هەندێ قورسایى خۆشى بخاتەسەر ئەوەى کە لە ناوخۆى کوردستانیش ڕۆڵەکى زیاتر بگێڕێ، بۆ ئەوەى دۆخى کوردستانیش بەرەو سەقامگیرى زیاتر بڕوات، چونکە بەبێ ئەوەیان من پێموا نییە تەنها پشتیوانییە نێودەوڵەتییەکە بتوانێ دەستەبەرى دەستکەوتى زۆر بۆ خەڵکى کوردستان بکات، لەگەڵ ئەوەى کە بەڵێ گرنگە بەتایبەتى وەک باسمکرد، ئەجینداى زۆر هەیە بۆ بچووکردنەوەى کوردستان و نەهێشتنى قەوارەکەى، زۆرجار هەر باسى ئەوە دەکەین کە فەرەنسا ڕۆڵى هەبووە لە دەرچواندنى بڕیارى (688)، بەڵام لە دواى (16) ئۆکتۆبەر کە کەمتر لە دواى دوو مانگ، ئەوکاتەش هەر فەرەنسا بانگهێشتى سەرۆکى هەرێمى کوردستانى کرد ئەو دیدارەش بە ئەندازەى بڕیارى (688) گرنگ بوو، چونکە ئەو کاتەى کە بڕیارى (688)ى لێدەرچوو، وە ئەو هەلومەرجەى کە کورد لە کۆڕەو تێیدا بوو، جیهان بە چاوێکى تر تەماشاى کوردى دەکرد و هەموو جیهان چاوى لەوە بوو، کە دەبێ ڕێگە چارەیەکى دیک بدۆزێتەوە بۆ ئەوەى کورد لە مەینەتى ڕزگار بکات، بەڵام لە دواى (16) ئۆکتۆبەر ئەم حاڵەتە پێچەوانە بۆوە، جیهان پشتیتێکردبووین و گەمارۆیەکى زۆرمان لەسەر بوو، دڵنیا نەبووین کە پرۆسەکانى گرتنى کەرکووک و شنگال و خانەقین دێتە ناوچەکانى تریش یاخود لەو ناوچەیە دەوەستێ، یانى لە دۆخێکى زۆر هەسیتار و قەلەق دا بووین، کاتێ فەرەنسا جاریکى دیکە دەرگاى بۆ کورد کردەوە و ئەو قسانەى لە کۆنگرە ڕۆژنامەوانییەکەى کرد، یانى بە ئاشکرا پشیتوانى لە مانەوەى هەرێمى کوردستان و بەهێزبوونەوى هەرێمى کوردستان کرد، وە عێراقیشى ناچارکرد بەوەى دەبێ دەرگاى بکاتەوە بۆ گفتوگۆ لەگەڵ هەرێمى کوردستان، وە ئەو تێزەى هەیبوو کە عێراقێک بینابکرێتەوە کە عێراقى هەموومان بێت، لەم گۆشەیەوە تەماشاى بکەین، هەرێمى کوردستان دەرفەت زۆرە بۆ ئەوەى هەرێمى کورستان بیقۆزێتەوە بۆ پشتیوانى هەرێمى کوردستان وە هیوادارین کاک نێچیرڤان بارزانى لەوەیاندا سەرکەوتوو بێت.

ــ د. عادل لەلاى جەنابتەوە کۆتایى پێدەهێنم، ئەم سەردانە کاریگەرییەکانى کەى دەردەکەوێ؟

د. عادل یاخەوان: ئەگەر وەک فەرەنسی وەڵامت بدەمەوە، پێتدەڵێم دوێنێ، بەو ماناییەى هێشتا سەردانەکە نەکراوە، سەرۆکى هەرێم لە ناو فرۆکەیە، بەڵام دەرەنجامەکانى دەرکەوتوون، فەرەنسا کۆمەڵێک پڕۆژەى گەورەى لە عێراق دا بڵاوکردۆتەوە ئەوە خاڵێک، خاڵێکى تریش ئەگەر ئیزافەیەک بکەم بۆ قسەکانى عارف قوربانى، بەداخەوە بەشێکى زۆر ناڵێم بەشێکى کەم، بەشێکى زۆر لەو ئەکتەرە کوردییانەى لە کوردستانى عێراق دا سیاسەت دەکەن، زۆر بچووک بیردەکەنەوە، جارى وا هەیە دیدگاى سیاسى ئەوان گەڕەکێک تێناپەڕێنێت، بەداخەوە تا ئێستا لێکۆڵێنەوە و خوێندنەوەیەکى وردیان نییە بۆ هەرێمى کوردستان، سیستەمى هەرێمایەتى چى لە هەرێمى کوردستان دەوێت. وە هەرێمى کوردستان چى لە سیستەمى هەرێمایەتى دەوێت، سیستەمى جیهانى چى لە هەرێمى کوردستان دەوێت وە هەرێمى کوردستان چى لە سیستەمى جیهانى دەوێ، ئەوان بیر لەوە دەکەنەوە خەڵکى گەڕەکەکەى من چى دەوێت لە هەرێمى کورستان؟ واتە بەداخەوە ئێمە لە هەرێمى کوردستان تائێستا چوارچێوەیەکى فراوانمان نییە کە لەسەر ڕێککەوتبین، وە لەناو ئەو چوارچێوەیە ململانێیەکانى خۆمان بکەین، تۆ تەماشاى ئیسرائیل بکە، ئیسرائیل وەکو دەوڵەتێک تەنانەت قەتەر، عەرەبى سعودیە هەر یەکێک لەو وڵاتانە چوارچێوەیەکى گشتییان هەیە لەسەرى ڕێککەوتوون، هیچ کەسێک لە هیچ چرکەساتێکدا لە هیچ هەلومەرجێکدا ناتوانێ ئەم چوارچێوەیە تێبەپەڕێنێ، بەڵام لە ناو ئەم چوارچێوەیە هەموو ململانێییەکان ڕێگەپێدراون، چى دەکەى بیکەى، بەڵام لە هیچ هەلومەرجێکدا تۆ ئەو مافەت نییە ئەو چوارچێوەیە تێبەپەڕێنى، گەورەترین گرفتى کوردستان ئەوەیە ئێمە ڕیککەوتنمان نییە لەسەر ئەو چوارچێوەیە، بۆیە ئێمە جاری وا هەیە ئەوەندە بچووک بیردەکەینەوە لە دونیا، هەموو دونیاى خۆمان کورت دەکەینەوە لەو گەڕەکەى کە تێیدا دەژین.  

سەرچاوە: رادیۆى رووداو