Nuce Logo

مستەفا ئينيس ئيسن، شارەزای ئابوو لە پەیمانگەی برۆكسل 

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

بەبێ زیادکردنى سەرچاوە جۆراوجۆرەکانى هاوردە و فراوانکردنى تواناکانى وزەى پاک و وەبەرهێنانى ستراتیژى لە گازى سرووشتى شل و درووستکردنى هاوبەشى ئەتۆمى لە دەرەوەى بازنەى رووسیا، تورکیا رووبەڕووى مەرسى گۆڕینى شێوەیەک لە شێوەکانى پشتبەستن بە وزە بە جۆرێکى دیکە دەبێتەوە.

چاوەڕوان دەکرێت لە دەیەى داهاتوو لە تورکیا خواست لەسەر وزە بەرزبێتەوە، بەرپرسانى تورکیا بڕی پێویستییەکانی کارەبایان لە (30) ساڵى داهاتوو لە کاتژمێرێک لە (353) میگاوات بۆ (1000) میگاوات خەمڵاندووە، لە هەمان کاتدا راپۆرتە نوێکان ئاماژە بەوە دەکەن، ئەگەر ئەو پێشبیانەى حکومەتى تورکیا سەبارەت بە کەشتیەکان بێتەدى، ئەوا خواستى تورکیا لەسەر نەوت لە (2050) زۆر زیاتر دەبێت، بۆیە زیادبوونى خواست بە قەد کاریگەرى لەسەر سیاسەتى دەرەوەى ئەو وڵاتە کاریگەرى لەسەر ئابوورى تورکیا دەبێت.

تاوەکوو ئێستا تورکیا لە خەڵوز و گازى سرووشتى و نەوت لە دەرەوە هاوردە دەکات، بەگوێرەى ئامارى وزەى جیهانى کە پەیمانگەى وزە ساڵى (2024) بڵاوى کردەوە، تورکیا لە (34%)  نەوتى بەرهەمهێناوە، هەروەها لە (26%) گاز لە (26%) خەڵوز و لە (11%) وزەى خۆر و با و لە (4%) وزەى ئاوى بەرهەم دەهێنێت، لەبەر نەبوونى بەرهەمى پێویستى خەڵوز لە تورکیا وێستگەکانى کارەبا پێویستییەکان پڕدەکەنەوە، لە ساڵى رابردوو  تورکیا 26.5 ملیۆن تەن مەتر لە خەڵوزى هاوردەکردووە، کە دەکاتە (61%) خەڵوزى هاوردەکراو.

گازى ناوخۆى تورکیا تەنیا لە (4%)ى پێداویستییەکانى بەکارهێنانى لە ساڵى (2024) دابین کردووە، لە (42%) لە رووسیا و (22%) لە ئازەربایجان و (14%)ى لە ئێران هاوردەکردووە.

کێڵگەکانى لە (2020) لە ئاوەکانى تورکیا لە دەریاى رەش دۆزرایەوە، هیوایەکى بۆ ئەنقەرە درووست کرد، بەڵام خەمڵاندنە هیوا بەخشەکانییش ئاماژە بەوە دەکەن، تەنیا لە (30%) پێداویستییە نیشتیمانییەکان لە داهاتوو پڕدەکاتەوە.

بەرهەمهێنانى ناوخۆیى نەوتى خام لە تورکیا بەس نییە بۆ دابینکردنى پێداویستییەکان، لە (2024) بەرهەمى ناوخۆیى گەیشتە ئاستى مامناوەند لە رۆژێکدا (127) هەزار بەرمیل، لە ئەنجامى ئەوە تورکیا ناچاربوو رۆژانە نزیکەى نیو ملیۆن بەرمیل نەوتى خام هاوردە بکات، ئەو هاوردانە ژمارەیەک سەرچاوەى دیاریکراون، رووسیا لە (56.4%) و عێراق (16%) و کازاخستان لە (10%). ئەگەرى بەهێز ئەوەیە لە سەرجەم سیناریۆکان هاوردەى نەوتى خام بە شێوەیەکى گشتى بەرزبێتەوە.

بەبێ گۆڕانکارى گەورە تورکیا لە بەستنەوەى داهاتووى بە تۆڕێکى بەهێزی سەرچاوەى دەرەکى ریسکێکى گەورە دەکات، رووسیا و ئێران و عێراق و ئازەربایجان بەکردەیى پشکى گەورەی هایدرۆکاربۆنیان بەرکەوتووە، دوو وڵاتى سەرچاوە ى تورکیا کۆتوبەندیان لەسەرە، لە هەمانکاتدا عێراق پێویستى ژێرخانى هەیە بۆ هەناردەى زیاتر بۆ پڕکردنەوەى پێداویستییەکانى تورکیا و نەبوونى سەقامگیرى سیاسى. تاوەکوو ئێستا تورکمانستان کۆمەڵێک ناکۆکى یاسایى یەکلانەکراوەى سەبارەت بە دەریاى قەزوین هەیە، میسر سەرچاوەیەکى نوێیە.

پەیوەندیەکانى تورکیا ــ ئیسرائیل بە شێوەیەکى پێویست کە رێگە دەستپێکردنى پڕۆژە گەورەکانى بەهاکەى دەگاتە ملیارەها دۆلار جێگرنییە.

لە ساڵى (2014 و 2024) بەرهەمهێنانى کارەبا لە (252 بۆ 353) تێراوات بەرزبۆوە، لە ساڵى (2024) خەڵوز لە (36%) گاز لە (19%) ئەوەش لە کاتێدایە وزەى پاک وەک با و خۆر 18% وزەى کارەباى ئاوى لە (22%) بەرهەمى کارەبا بوو، سەرەڕاى ئەو گۆڕانکارییە بۆ ئۆتۆمبێلى کارەبایى دەبێتە سووکردنەى زیادبوونى خواست لەسەر نەوتى خام لە تورکیا، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا نابێتە بەهێزبوونى ئاسایشى وزە، چونکە پێداویستى کارەبا بە شێوەیەکى گەورە زیاد دەکات.

حکومەتى تورکیا بڕیارى داوە بۆ پڕکردنەوەى پێداویستییەکانى کارەبا  پشت بە وزەى ئەتۆمى بۆ کارەبا دەبەستێت، ئەوەى جێگەى هەڵوەستەیە لە (78%) ئێستا کارى لەسەر دەکرێت و پشت بە وزەى ئەتۆمى دەبەستێت، ئەوەش لە کاتێدایە تەنیا لە (15%) پشت بە گاز دەبەستێت، بەڵام لێرش دیسان وێنەکە ئاڵۆزتر دەردەکەوێت، تاکە وێستگەى چالاکى ئەتۆمى لە تورکیا وێستگەى ئاکویۆ بۆ وزەى ئەتۆمییە، کە لە لایەن کۆمپانیاى "رووسیاتۆم"ى رووسى بنیاندراوە، تورکیا تەنیا ئەرکى کارپێکردنە.

لەگەڵ ئامادەبوونى بۆ بەگەڕخستنى چاوەڕوان دەکرێت لە (10%)ى کارەباى نیشتیمانى تورکیا دابین بکات، پلان هەیە بۆ درووستکردنى سێ وێستگەى دیکەى ئەتۆمى لە شارى سینوب و تراکیا، لەگەڵ سێ هاوبەشى دیکە، کە ئەمەریکا و ژابۆن و کۆریاى باشوور و چین، لەگەڵ ئەوەشدا تاوەکوو ئێستا هیچ یەکێک لەو رێککەوتنانە نەکراون.

لەو سەروبەندەدا تورکیا ناچارە وێستگەى بەرهەمهێنانى دیکەى وزە کە بە گاز و خەڵوز کاردەکات بۆ پڕکردنەوەى پێداویستییەکان بەرهەم بهێنێت، زیادبوونى خواست لەسەر کارەبا دەبێتە زیادبوونى پشتبەستن بە هایدرۆکاربۆنى هاوردەکراو، بەتایبەت لە رووسیا، کە ئەوەش مەترسیەکى گەورەترە، چونکە گەشەى وزەى پاک لە تورکیا زۆر سستە، کە لەوانەیە هیچ خاڵێکى لاواز لەو بابەتە لەو رووبەرە گەورەى تورکیا بۆ یاریکردن بەجێهێنەهێڵت. بۆ گرەنتى بەردەوامى رەوانەکردنى گاز و سووتەمەنى ئەتۆمى بەبێ پسانەوە، ئەنقەرە پێویستى بە پارێزگارى لە پەیوەندییە بەهێزەکانە لەگەڵ دراوسێ دەوڵەمەندەکانى بە وزە، کە زۆرینەیان حکومەتى خۆسەپێنەرن، بە دەستەواژەیەکى دیکە، سیاسەتى پشتبەستن بە تەنیا کێشەیەکى ئابوورى نییە، بەڵکوو کێشەیەکى سیاسیشە.

پێویستە وەڵامدانەوەى سیاسى لەچەند روێکەوە بێت:

فراوانکردنى تواناى بەرهەمهێنان بەتایبەت لە سەرچاوەکانى وشەى پاک وزەى باب و زەى خۆر پێکەوە کەمتر لە (20%) کارەبایان لە ساڵى رابردوو پێکهێناوە.

ئەوەش دەخوازێت لە داهاتوو سەرچاوەکانى زوەى پاک زیاتر لە تۆڕەکانى وەبەرهێنانى گەورە لە گواستنەوە و هەڵگرتن و بەڕێوەبردنى تۆڕەکان یەکبخرێن.

رێکارەکانى باشکردنى ئاسایى لە شایستەبوونى وەک گەیاندنى پێشکەوتوو و ئامێرەکانى ئاگادارکردنەوەى تۆڕەکان و بەڕێوەبردنى وزەى دابەش کراو کە کاریگەریان لەسەر چالاکى دابیکردنى وەزە یەکسانە بە بەرهەمهێنانى وێستگە نوێکانى بەرهەمهێنان.

فرەكردنی هاوبەشی و پشتبەستن بە یەك سەرچاوە، چ لە رێگەی هێڵەكانی گاز بێت، یان كوورە ئەتۆمییەكان هەڵگری مەترسی ستراتیژی درێژمەودایە، توركیا ئەگەر دیەوێت پارێزگاری لە سەربەخۆیی ستراتژیی بكات، ئەوا پێویستی بە كۆمەڵێك سەرچاوەی فراوانترە لە هاوردەكردن و هاوبەشی وبەرهێنان، ئەوەش واتا پێویستە لە جۆراوجۆكردنی هاوبەشكان كار لەگەڵ وڵاتانی دیكەی غەیری رووسیا بكات، چونكە توركیا خۆی لەبەردەم گۆڕێنی یەكێك بە یەكێكی دیكە دەبینێتەوە، لەگەڵ ئەوەشدا توركیا بڕیاری داوە هەماهەنگی لەگەڵ ئەمەریكا و كۆریای باشوور لە وێستگەی دووەم بۆ وزەی ئەتۆم بكات، هەنگاوێكە بە ئاراستەی درووست بەرەو جۆراوجۆركردنی فرەسەرچاوەیی وزە.

درووستكردنی زیاتری وێستگەی گازی شل و فراوانكردنی كۆگای هەڵگرتنی گاز، توركیا بە كردەیی بەو ئاراستە درووستە دەڕوات، لە (2028) پلانی بۆ زیادكردنی رووبەڕووی هەڵگرتنی گازی سرووشتی بۆ (14.4) ملیار مەتر چوارگۆشە هەیە بۆ فراوانكردنی كۆگاكانی ئێستا.بە هەمان شێوە لەگەڵ پێشنیارەكانی ئاژانسی وزەی نێودەوڵەتی سەبارەت بە دابینكردنی گاز توركیا پێنج وێستگەی درووستكردنی هاوردەی گازی سرووشتی لە ئەنقەرە درووستكردووە، كە دەگاتە نزیكەی پێنج یەكی گاز لە توركیا لە (2024) جەزائیر لە (10.3%) و ئەمەریكا لە (10%). سەرەڕای ئەوەش كۆمپانیای "پۆستاس" ی حكومەتی توركیا بۆ هێڵەكان لە مانگی ئەیلوول رێككەوتنی لەگەڵ كۆمپانیای "میركۆریا"ی ئەمەریكا بۆ هاوردەكردنی (70) ملیار مەتر چوارگۆشەی گازی سرووشتی بۆ (20) ساڵی داهاتوو واژۆ كردووە.

لەگەڵ ئەوەشدا تاوەكوو ئێستا دیاریكردنی نرخ سەرچاوەی سەرەكی نیگەرانییە، چونكە گازی گوازراوە لە رێگەی هێڵەكان بۆ ماوەیەكی درێژ زۆر هەزارنترە لە گازی سرووشتی شل، بۆیە توركیا نوێترین رێككەوتنی گازی شلی لەگەڵ ئەمەریكا كرد، ئەوەش وایكرد ئۆپۆزسیۆن رەخنەی توند لە حكومەت بگرێت، هاوردەكردنی گازی شل لەگەڵ ئەوەشدا تێچووەكەی بەرزە، بەڵام بۆ دانوستاندن لەگەڵ رووسیا كارتێكی فشار دەدات بە ئەنقەرە، لە پاڵ ئەوەشدا ئاستی ئاساییشی وزە لە رێگەی فرەكردنی سەرچاوەكان بەرزتر دەكاتەوە.

ئەو ئاڵنگەرییە تەنیا لە بواری وزە نییە، كە خواست زیاد دەكات یاخود نا، چونكە بە دڵنیایيەوە خواست زیاد دەكات، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە ئایا توركیا بەبێ ئەوەی خۆی بخاتە مەترسییەوە توانای دابینكردنی زیادبوونى ئەو خواستەى لەسەر وزەی هەیە؟ كارەبای ئۆتۆمبێل دەرفەتێكە بۆ ئەو گۆڕانكارییە، بەڵام ئەگەر ئیدارەكەی خراپ بێت، ئەوە دووبارە دەگەڕێتەوە بۆ پشبەستن بە هایدرۆكاربۆن، ئەگەر ئەو پشبەستنەش بە شێوەیەكی جیاواز بێت، لێرەوە پێویستە لەسەر هاوبەشەر بیانییە، ستراتیژیەتێكی بۆ فرەكردن و وەبەرهێنان لە سەرچاوەكانی وزەی پاك و وێستگەی گازی سرووشتی و توانای هەڵگرتنی گاز و نوێنكردنەوەی تۆڕەكان بخەنە بەرنامەوە.

سەرچاوە: پەیمانگەی واشنتن