Nuce Logo

وەرگێرانی: ئیسماعیل تەها

لە هەنگاوێكی نوێدا لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست توركیا بەرەو ئەوە هەنگاودەنێ كە بڕی یەك ملیار مەتر چوارگۆشە ئاو لە بەرانبەر نیو ملیۆن بەرمیل نەوتی رۆژانە بدات بە عێراق، ماڵپەڕی دیپلۆماسی ئێرانی لە راپۆرێكدا تیشك دەخاتە، ئەو رێككەوتنە، بە ستراتیژی گەورەی ئەنقەرە لە بەكارهێنانی ئاو وەك كارتی فشاری جیۆسیاسی ناوی دەبات، كاریگەرییەكانی ئەو كارتەی توركیا تەنیا لەسەر عێراق دەرناكەوێت، بەڵكوو كاریگەرییەكە لەسەر ئێرانیش دەردەكەوێت، چونكە ئێرانیش تووشی بێ ئاویەك بوو لە پێشوودا وێنەی نەبووە.

ئەنقەرە و چەكی ئاو

لە هەشتاكانی سەدەی رابردووەوە توركیا دەستی بە جێبەجێكردنی پڕۆژەیەكی گەورە بە ناوی "گاپ" كردووە، كە درووستكردنی دەیان بەنداوی لەسەر هەردوو رووباری دیجلە و فورات لەخۆی گرتووە، ئەو پڕۆژەیە هەژموونێكی تەواوی بەسەر سەرچاوەكانی ئاوی عێراق و سووریا بە توركیا داوە، كە بە تێپەڕینی كات توركیا دەبێت بە هێزی ئاوی خاوەن فشار، كە رۆژنامەگەری ئەو ناوچەیە پێی دەڵێن، "دیپلۆماسیەتی شین".

لەگەڵ توندبوونەوەی گۆڕانكاری كەش و هەواو و كەمبوونەوەی باران، ئەنقەرە وەبەرهێنانی لەو باڵادەستە سرووشتییە كردووە، بۆ دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی هاوسەنگی هێزە لەو ناوچەیە، دەستپێكردنی ئەو بەنداوانە تەنیا بڕیارێكی ئەندازیاری نییە، بەڵكوو ئامرازێكی دانوستاندنی سیاسی و ئابوورییە، ئەندێك جیاریش ئامرازی بەرپەرچدانەوەیە.

چاودێرانی سیاسی جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە، كە بەنداوەكانی،"كاراكورت" و"توزلوجا" و"سويلمز" لەسەر رووباری ئاراس، هەڕەشە لە ئاسایشی ئاوی ئێران دەكات، شارەكان لە ئازەربایجانی رۆژئاوا و كرمانشاه و ئیلام و تەنانەت خوزستانیش دەكات.

ئێران لەنێوان كەم ئاوی هەڕەشە

بەگوێرەی راپۆرتێكی ژینگەیی وشكبوونی دەریاچەی ورمێ و زۆنگاوی گەورە، ئەنجامی پشتگوێخستنی ناوخۆیی نییە، بەڵكوو بەرهەمی راستەوخۆی سیاسەتی بەنداوەكانی توركیا كۆتایی بە رژانی ئاو بۆ خاكی ئێران هێناوە.

شارەزایان لە تاران پێیانوایە ئەنقەرە ئاوی كردووە بە كاڵایەكی ستراتیژی لەگەڵ نەوت ئاڵوگۆڕی یاخود ئیتمیازاتی سیاسی پێدەكات، ئەو جووڵەی ئەم دوایەی عێراق لەبواری نەوت، نموونەیەكی روونە لەسە ئەو بابەتە، توركیا وەك لایەنێكی نێودەوڵەتی پێگەی زیندووی خۆی لە بازاڕەكانی وزەی هەرێمی بەكار دەهێنێت.

لە بەرانبەردا دیپلۆماتكارانی پێشووی ئێران هۆشداری دەدەن ئەوەش بە "تیرۆری ئاو"ناودەبەن، كە پێیانوایە هەڕەشە لە ئاسایشی نەتەوەیی وڵاتەكەیان دەكات، دوای ئەوەی كەمی ئاو بوو بە دۆسیەك جوگرافیای تێكەڵی سیاسەت و ئاسایش كرد.

لە رۆژهەڵاتی ئێران هەمان چیرۆك دووبارە دەبێتەوە، لەگەڵ جیاوازی جوگرافیا، حكومەتە یەك لەدوای یەكەكانی ئەفغانستان لەسەردەمی ئەشرەف غەنی تا دەگات بە تاڵیبان سیاسەتی درووستكردنی بەنداو لەسەر رووباری هەڵمەند پەیڕەو دەكەن، رێككەوتنی (1973) كە بڕی ساڵانە بڕی (820) ملیۆن مەتر چوارگۆشە بۆ ئێران دابین دەكات، پشتگوێیان خست.

ئەگەر ئێران ئاوی زیاتری دەوێت با نەوتی زیاتر رەوانە بكات، ئەو رۆژگارەی ئەشرەف غەنی ئەو قسەی كردووە، تاڵیبیان كە گەڕایەوە دەسەڵات بە كردەیی جێبەجێی دەكات، بەنداوی كەمال خانی كردەوە، پڕۆژی (20) بەنداوی دیكەی پێشنیار كرد. ئەنجامەكەی كارەساتبار بوو، بە جۆرێك دەریاچەی هاموون وشك بوو، هەزاران خێزان ئاوارە بوو، كشتوكاڵی سیستان و بلوجستان كۆتایی پێهات.

 سەید عەلی سەقائییان، باڵیۆزی پێشووی ئێران لە بەرازیل دەڵێت، جووڵە نەوتیەی توركیا تەنیا رێككەوتنێك نییە، بەڵكوو تاقیكردنەوەیە بۆ دەرخستنی ئاستی ئامادەیی وڵاتانی ئەو ناوچەیە بۆ قبووڵكردنی، "لۆژیكی ئاڵوگۆڕێكی نا ئەخلاقی". دەشڵێت، بێدەنگی لە سیاسەتی نەوت بەرانبەر ئاو، دەرگا لەبەردەم ئەنقەرە و تاڵیبان و وڵاتانی دیكەش دەكاتەوە، بۆ فشارخستنە سەر دراوێسكانی وەك، عێراق، ئێران، سووریا و ئەرمینیا، پێویستە لیژنەی هاوباش كارابكەنەوە بۆ بەدەستهێنانی مافیان لە سەرچاوە ئاوییەكان.

سەقائییان جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە، توركیا خۆی قەیرانی ناوخۆی گەورەی بێ ئاوی لە ئەنقەرە و ئیستەنبۆڵ هەیە، سیاسەتی درووستكردنی بەنداوەكان لە رووی ژینگەیی و كۆمەڵایەتی دەبێتەوە دژی خۆی، بۆیە هەڵەیە رێگە بە ئاسایی ئەو ئاڵۆگۆڕە بدرێت، چونكە ئاو كاڵا نییە، بەڵكوو مافێكی سیادییە پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان دەستەبەریان كردووە.

سەلاحەدین خدیۆ، پسپۆڕی كوردی لە كاروباری هەرێمی دەڵێت، توركیا و ئەفغانستان وەك دراوێكی گرانبەهای سیاسی مامەڵە لەگەڵ ئاو دەكەن. لە بەشێكی دیكەی قسەكانی دەڵێت، ئەنقەرە زوو پەیبەوەربردووە كە ئاو لەسەدەی (21) لە تەراوزی زلهێزەكان جێگەی نەوت دەگرێتەوە، بۆ ئەوەش سوود لە پێگەی جوگرافی لەسەر سەرچاوەكانی ئاو وەردەگرێت.

خدیۆ جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە، سیاسەتی درووستكردنی بەنداو كاریگەری لەسەر زیادبوونی قەیرانەكان لە سووریا و عێراق هەبوو، كە بۆتە هۆی زیادبوونی وشكە ساڵی و شەپۆلی كۆچكردن و هەژاری، تاڵیبانیش ئەمڕۆ هەمان سیاسەت پەیڕەو دەكات، بەڵام بە شێوەیەكی بێبەرنامەتر.

ئەو پسپۆڕە لە بەشێكی دیكەی قسەكانی هۆشداری دەكات، كە ئەو ئاراستەیە ئاو دەگۆڕێت لە سەرچاوەی ژیانەوە بۆ فاكتەری ململانێ و نەهێشتنی سەقامگیری، داواش دەكات دیپلۆماسیەتی راستەقیتنە لە رێگەی هەماهەنگییەوە دەبێت، نەك لە رێگەی هەڕەشە.

رۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەسەر لێواری تینوێتیەكی گەورەیە

لەگەڵ نزیكبوونەوەی ئەو ناوچەیە لە وشكەساڵی زیاتر، ئاو دەبێتە دەمارێكی نوێ بۆ دەسەڵات، توركیا لە رێگەی بەنداوەكان هێزی خۆی نیشان دەدات، ئێران بەرگری لەو مافە مێژووییەی لە رووبارەكان دەكات، ئەفغانستان سازش لەسەر هەڵمەند دەكات، عێراق لەنێوان بێ ئاوی و هێزێكی خاوەن وزە دەوەستێت.

لەو دیمەنە هەستیارانە، سەقائیان دەڵێت، دەربازبوون لە رێگەی جەنگی ئاوەوە نابێت، بەڵكوو لە رێگەی دیپلۆماسیەتی ئاو دەبێت.

سەرچاوە: ماڵپەڕی شەفەق نیوز