Nuce Logo

نووسینى: نعۆم رێدان، سۆنەر چاگاپتاى

وەرگێرانى: ئیسماعیل تەها

شیکارییەکى کورت

سوودە ئابووریى و ستراتییژەکانى ئەگەرەکانى دووبارە رەوانەکردنەوەى نەوت بە رێگەى هێڵەکانى باکوورى عێراق روونە، بەڵام پێش ئەوەى هەناردەى نەوت بە شێوەى جدى دەستپێبکاتەوە، ئەو رێککەوتنە تاوەکوو ئێستا بەربەستى بیرۆکراتى و سیاسى و ئەمنى هەیە.

دواى زیاتر لە دوو ساڵ وەستانى نەوت، هەناردەکردنەوەى نەوتى خام لە هەرێمى کوردستانەوە بۆ بەندەرى جیهان لە تورکیا دەستى پێکردەوە، کردنەوەى هێڵى تورکیا و عێراق لەکۆتایی مانگى رابردوو بە نێوەندگیرى ئەمەریکا بوو لەنێوان سەرکردایەتى کورد لە و حکومەتى فیدراڵى عێراق و کۆمپانیاکانى بوارى نەوت لە هەرێمى کوردستان.

رێککەوتنى دەستپێکردنەوەى نەوت هاوکاتە لەگەڵ کۆبوونەوەى نێوان رەجەب تەیب ئەردۆغان و دۆناڵد ترەمپ لە کۆشکى سپى،  کە سەرۆکى ئەمەریکا داواى لە تورکیا کرد کڕینى نەوتى رووسى بە نرخى هەرزان رابگرێت.

لەپشت ئەو رووداوانە چەندین فاکتەر یەکترى دەگرتەوە، لەوانە ئاڵۆزییە سیاسییە ناوخۆییەکانى عێراق و خواستى ئەردۆغان بۆ بەهێزکردنى پەیوەندییەکانى لەگەڵ ئیدارەى ترەمپ و هەوڵى واشنتن بۆ بەکارهێنانى هەناردەى نەوت وەک فشارێک بۆ سەر مۆسکۆ و باشکردنى ژینگەى کارکردن لە عێراق کە خزمەت بە کۆمپانیا ئەمەرکییەکان بکات، واشنتن گەیشتە ئەو بڕوایەى کە فشار لەسەر ئەنقەرە بکات بۆ کۆتایهێنان بە هاوردەى نەوتى رووسى، ئەو پرسیارانە سەبارەت بە ئەگەرى جێگرتنەوەى نەوتى خامى کوالێتى بەرز درووست بوو، هەناردەى نەوتى باکوورى عێراق کە کۆمپانیا سۆمۆ لە بەغدا بە بازاڕى دەکات، ئەوەش بەگوێرەى میکانزمێکى نوێ دەبێت، یەکێکە لە گرنتگرین ئەگەرى جێگرەوەکان بۆ تورکیا.

بۆ ئەوەش پێویستە ئیدارەى ترەمپ روون بێت سەبارەت بە سنورداریەتى چاوەڕوانى دەستبەرداربوونى تورکیا بە تەواوى لە نەوتى رووسى و کاریگەرى کەمى لەسەر ئەو هەنگاوەى کە لە فرۆشتنى نەوتى رووسى لە جیهان درووست دەبیێت.

لەگەڵ کەمى رێژەکەى نەوتى خامى دیاریکراو، بەڵێندراو کە ئەگەر دانوستاندنەکان بە لێهاتوانە بەڕێوە بچێت، ئەوە تەنیا لە بەرژەوەندى پاڵاوگە تورکیەکان نییە، کە لە داهاتوو پێویستیان بە فرەکردنى سەرچاوە نەوتییەکان دەبێت، بەڵکوو پێویستیان بە خزمەتگوزاریى فراوانکردنى پەیوەندییەکانى نێوان ئەمەریکا و عێراق و تورکیاش دەبێت.

گۆشەنیگاى تورکی

پەیوەندییەکان لەگەڵ رووسیا: تورکیا هاوردەکارێکى سەرەکى نەوتى رووسییە، ئەگەرى بەهێز ئەوەیە بەو جۆە دەمێنێتەوە، بەڵام دەکرێت لەسەر ئاستى پشبەستن هەنگاوهەنگاو ئەو پشتبەستنە کۆتایی پێبهێنێت، لە لایەک بە هاوردەکردنى ئەو نەوتەى کە لە باکوورى عێراق هاوردەى دەکات کە لە تایبەتمەندییەکانى نەوتى ئۆرالى رووسى دەچێت، سەرەڕاى ئەوەى نەوتى خامى رووسى بە نرخێکى هەرزانتر دەفرۆشرێت، ئەنقەرە پێىوایە هاوردەى نەوتى عێراق میکانزمێکە بۆ فرەکردنى هاوردەى نەوت، بەتایبەت بەهۆى سزا توندەکانى ئەوروپا لەسەر هاوردەى رووسى، جگە لەوەش پشبەستنى فراوانى تورکیا لە کەرتى وزە و ئابوورى بە رووسیا کەم دەکاتەوە. 

بۆ بەدیهێنانى ئەو ئامانجانەش، پێویستە واشنتن بەردەوام بێت لە ئاسانکارى دانوستاندنەکانى نێوان بەغدا و هەولێر  بکات، بە جۆرێک ببێتە گرەنتى بەردەوامى هەناردەى نەوتى باکوورى عێراق بە شێوەى پێویست هاندەر بێت بۆ زیادکردنى هەناردەى نەوت، چ لە کێڵگە نەوتییەکانى کورد بێت، یاخود ئەو کێڵگانەى کە لەژێر کۆنتڕۆڵى حکومەتى فیدراڵین لە کەرکوک، کە بە گوێرەى دۆخى بازاڕى ناوخۆیى و بەرووپێشچوونى داواکاریى هەرێمى بێت.

پەیوەندییەکان لەگەڵ عێراق: لە چوارچێوەى ئەو چەند ساڵەى رابردوو لەگەڵ پێشبینى کشانەوەى هێزەکانى ئەمەریکا لە عێراق و ترسى درووستبوونى بۆشایى لە دەسەڵات لەو ناوچانە تورکیا رۆڵى کاراى لە دووبارە بەهێزبوونەوەى دەوڵەتى عێراق هەبوو، ستراتیژى ئەنقەرە بەرانبەر عێراق لەسەر بنەمایەکى روون بونیادنراوە، کە بریتییە لە بەهێزبوونى هەژموونى ئابوورى تورکیا بەرانبەر نەهێشتنى هەژموونى ئێران کە لەسەر بنەماى چەک و گرووپە چەکدارەکان بونیادنراوە.

لەو سۆنگەیەوە ئەنقەرە پێشنیارى پڕۆژەى "رێگەى گەشە"ى کرد، کە رێگەى خێرا و هێڵى ئاسنى و هێڵى نەوتى لەخۆى گرتووە، لەنێوان عێراق و تورکیایە، بازاڕەکانى ئاسیا و ئەوروپا لە رێگەى زەریاى هیندى و دەریاى سپى ناوەند پێکەوە دەبەستێتەوە، دووبارە کردنەوەى هێڵەکانى نەوت نێوان عێراق و تورکیا یەکەم بەرهەمى بەرچاوى ئەو پڕۆژەیە.

پەیوەندییەکان لەگەڵ ئەمەریکا: لەم دوایە ئەنقەرە بەشێوەیەکى بەرەچاو هەوڵى بەهێزکردنى پەیوەندییەکانى لەگەڵ واشنتن دەدا، ئەو هەوڵانەى بەشێکى بۆ گرەنتى کڕینى فڕۆکەى جەنگى جۆرى ئێف 35، كە دواى ئەوەى لە (2017) تورکیا سیستەمىى مووشەکى بەرگرى رووسى لە جۆرى ئێس 400ى رووسى کڕی، بەگوێرەى یاساى بەرەنگاربوونەوەى ئەمەریکا لە رێگەى سزاکان و یاساى پێدانى بەرگرى نیشتیمانى (2020) کە سنوور بۆ کڕێنى چەک بۆ تورکیا دادەنێت، واشنتن ئەنقەرەى سزا دا، لەگەڵ ئەوەشدا ترەمپ پێیوایە تورکیا  لە چوارچێوەى ململانێى هێزە گەورەکان هاوپەیمانێکى گرنگە، ئەوەش لە دیدى ترەمپ پاساوە بۆ دووبارە رێکخستنەوەى پەیوەندى سەربازیى و رێگەدان بە دەسپێکردنەوەى گرێبەستى چەک لەگەڵ تورکیا.

بۆ بەدیهێنانى ئەو خواستانەش ئەگەرى بەهێز ئەوەیە لە چەند مانگى داهاتوو لە ئەمەریکاوە لێخۆشبوونى نیشتیمانى دەربکرێت، تاوەکوو کۆت و بەندى "یاسى بەرەنگاربوونەوەى دوژمنانى ئەمەریکا لە چوارچێوەى سزاکان" تێپەڕینێت، پشت بە پاڵپشتى هاوپەیمانەکانى لە کۆنگرێس ببەستێت لە چوارچێوەى هەڵبژاردنە دوو ساڵییەکان، بۆ هەڵوەشاندنەوەى ئەو بەندانەى لە "یاساى پێدانى بەرگرى نیشتیمانى" هاتووە، کە فرۆشتنى چەک بە تورکیا قەدەغە دەکات.

لە بەرانبەردا ئیدارەى ئەمەریکا چاوەڕوانە ئەنقەرە هەنگاوى کردەیى بۆ بونیادنانى متمانە بنێت، لێرەدا پڕۆگرامى "کردنەوەى هێڵى عێراق" لە پێشەوەى ئەو هەنگاوانەیە، لەبەر هۆکارى سیاسى و ئابوورى ستراتیژى بەدوور نازاندرێت لەناکاو تورکیا سەرجەم هاوردەکانى نەوتى رووسى رابگرێت، بەڵام رەوانەکردنى نەوتى عێراق بۆ بازاڕەکانى جیهان دەستپێشخەری نیەتباشى واشنتن و بەغدایە، تەنانەت ئەگەر بەراورد بە هەناردەى نەوتى رووسى بکرێت ئەو بڕە کەمیش بێت، هەروەک ئەردۆغان لە دیدارەکەى بە ترەمپى راگەیاند، ئەنقەرە گازى سرووشتى ئەمەریکى (LNG) زیاد دەکات، ئەو هەنگاوەى خزمەتى ئەجێنداى ترەمپ دەکات کە لەسەر بنەماى فرۆشتنى بەرهەمەکانى ئەمەریکا بونیاند نراوە، لە هەمانکاتدا پاڵپشتى کۆتاییهێنان بە پشتبەستن بە هاوردەى وزەى رووسى دەکات، بەتایبەت لەگەڵ بەردەوامى بڕێکى زۆر لە گازى رووسى هاوردە دەکرد، ئەو هەنگاوانە تورکیا نزیک دەکاتەوە لە هەنگاوێکى دیکە بەرەو گێڕانەوەى پێگەى  خۆى وەک هاوبەشێکى شایستەتر لە پێشوو بۆ بەدەستهێنانى فڕۆکەى ئێف 35.

وردەکارى رێککەوتنى عێراق

چاوەڕوان دەکرێت ئەو رێککەوتنە کاتییە لە پڕۆگرامى هەناردەى نەوت بە رێگەى هێڵى عێراق ــ تورکیا ببێتە هۆى دەستپێکردنى دانوستاندنى نوێ بۆ چارەسەرکردنى پرسە سیاسى و تەکنیکى و ئیدارییە هەڵپەسێدراوەکانى نێوان هەولێر و بەغدا کە چەندین ساڵە بە هەڵپەسێدراوى ماونەتەوە و پەیوەستە بە هەناردەى نەوتى باکوورى عێراق، هەروەک ئەو رێککەوتنە رێگە خۆشکەرە بۆ دەستپێکردنى گفتوگۆ لەنێوان حکومەتى هەرێمى کوردستان و کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان، کە بۆ چارەسەرکردنى کێشەى دواکەوتنى زیاتر لە ملیارێک دۆلاری لە شایستەدواخراوە داراییەکانیانى کۆمپانیاکان لەسەر هەولێر.

بەگوێرەى سەرچاوەیەکى ئاگادار لە وردەکاریى گفتوگۆکان رێککەوتنى سەرەتایى بۆ قۆناغى کاتى بۆ ماوەى سێ مانگ کراوە، کە دەرفەت دەرەخسێنێت بۆ دەستپێکردنەوەى هەنگاو بە هەنگاوى رەوانەکردنى نەوتى خام، لەو ماوەیە کۆمپانیەکى راوێژکاریى سەربەخۆ تێچووى کردەیى بەرهەمهێنان و گواستنەوەى ناوخۆى هەرێمى کوردستان بەکردەیى هەڵدەسەنگێنێت، لە پاڵ ئەوەدا سەرپەرشتى چارەسەکردنى پێدانى شایستەداراییەکانى کۆمپانیا نەوتییە نێودەوڵەتییەکان دەکات، لەدواى (2025/12/31) رێککەوتنەکە دەخرێتە چوارچێوەى نوێکردنەوەى مانگانە.

ئێستا نەوتى خام لە کوردستان لە چەند گێڵگەیەک دەردەهێندرێت، هەشت کۆمپانیاى نێودەوڵەتى بوارى نەوت بەڕێوەى دەبەن، لەوانە کۆمپانیاى WesternZagros و Hunt Oil  HKN Energy، کە تاوەکوو ساڵى (2023) زیاتر لە پێنج ملیار دۆلارى لە هەرێم خستۆتە گەڕ بۆ وەبەرهێنان، بەگوێرەى ئەو رێککەوتنە نوێیە چاوەڕوان دەکرێت رۆژانە لە نێوان ( 180 بۆ 190 ) بەرمیل نەوتى خامى کوردى رادەستى کۆمپانیاى سۆمۆ بکات، کە دەبێتە تاکە لایەنى سەرپرشک بۆ پڕۆسەى بە بازاڕکردنى فەرمى نەوت.

لەگەڵ ئەوەشدا چاوەڕوان ناکرێت لەو نزیکانە هەناردەى نەوتى هەرێمى کوردستان بگەڕێتەوە بۆ پێش (2023) لە مانگى ئادارى (2023) دواى بڕیارى دادگاى نێودەوڵەتى پاریس لە بەرژەوەندى بەغدا بڕیارى دا، بەهۆى رێگەدان بە فرۆشتنى نەوتى هەرێمى کوردستان ئەنقەرەى پابەند کرد، کە بڕى یەک ملیار و نیو وەک قەرەبوو بدات بە حکومەتى عێراق، کە بە پێشێلکارى رێککەوتنى (1973) تاوانبارکرا، بۆڕى گواستنەوەى نەوتى عێراق و تورکیا رۆژانە نزیکەى (400) بەرمیل نەوتى خام دەگوازێتەوە، بەڵام لەکۆتایی مانگى ئادارى (2023) گواستنەوەى نەوتى کوردى بۆ بازاڕەکانى جیهان بەو هێڵە راگیڕا، وزەى بەرهەمهێنراو پاشەکشەى کرد.

سەرەڕاى داخستنى هێڵى رەوانەکردنى نەوت بەشێک لە نەوتى هەرێم بەرهەم دەهێندراو و لەناوخۆ دەفرۆشایەوە، راپۆرتەکان ئاماژە بەوەش دەکەن بەشێکى نەوتەکە لە رێگەى ئێران و تورکیا بە تانکەر دەفرۆشا.

بەراوردى رەوانەکردنى “هێڵەکانى عێراق و تورکیا” بە هاوردەى تورکیا لە رووسیاوە

پێش داخستنى هێڵى عێراق و تورکیا لە (2023) ئیتاڵیا و یۆنان و ئیسرائیل و کراواتیا و کرواتیا کڕیارى سەرەکى نەوتى باکوورى عێراق بوو، بەگوێرەى راگەیێندراوێکى دامەزراوەى کلیپەر لە چەند مانگێکى کەمى داهاتوو پاڵاوگە گەورەکانى تورکیا بە هۆکارى گرنگ دەست دەکەنەوە بە کڕینى نەوتى خام لە عێراق ئێستا ئەو پاڵاوگانە بەرهەمى دروستکراو لە نەوتى خامى رووسى رەوانەى بازەڕەکانى ئەوروپا دەکەن، بەڵام بەهۆى سزا نوێکانى ئەوروپا بۆ سەر رووسیا مامەڵەکان ئاڵۆزتر دەکاتەوە.

لە مانگى تەمووزى ئەم ساڵ یەکێتى ئەوروپا بڕیارى دا هاوردەى بەرهەمە نەوتییەکانى رووسیاى قەدەغە بکات، کە لە ساڵى (2026) جێبەجێکردنەکەى دەست پێدەکات، شارەزایانى نەوت لەسەر ئەوە کۆکن کە ئەوە گۆرانکارى لە هاوردەى نەوتى خام لە تورکیا درووست دەکات، کە ئەگەر باڵاوگەکانى تورکیا بڕیار بدەن سەرچاوەى دیکە بۆ نەوتى خام بدۆزنەوە، بەگوێرەى قسەکانى همایۆن فەلکشاهى، شارەزاى بەناوبانگ لە دامەزراوەى کیپلەر، باشترین بژاردە باکوورى عێراقە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەو پاڵاوگانە زیاتر لە بژاردەیەکیان لەبەردەستە، کاریگەرى لە بڕیارى کۆتاییدا کاریگەرى لەسەر گۆڕانکارییەکانى نرى بازاڕ دەبێت.

لە حەوت مانگى یەکەمى ئەمساڵ پاڵاوگە تورکییەکان رۆژانە (309) بەرمیل نەوتى خامى رووسیان هاوردە کردووە، زۆرینەی ئەو بڕە پشکى پاڵاوگەى تۆپراش و کۆمپانیاى سۆکارى ئازەربایجانى بووە، کە لە لایەن پاڵاوگەى ستار لە تورکیا بەڕێوەدەبرا.

لێکەوتەکان لەسەر سیاسەتى ئەمەریکا

تاوەکوو ئێستا ئەو رێککەوتنە نوێیەى سەبارەت بە هێلى عێراق و تورکیا پێش ئەوەى بە کردەیى دەست بە هەناردەى نەوت بکرێتەوە، رووبەڕووى چەندین ئاڵنگەرى بۆتەوە، لەوانە پرسە هەڵپەسێدراوەکانى دارایى و ئیدارى و پێویستى دانانى میکانزمێکى گشتگیر بۆ بەرهەمهێنانى نەوت و رەوانەکردنى لە باکوورى عێراقەوە، هەروەک ئاڵنگەرییە ئەمنییەکان تاوەکوو ئێستا بوونى هەیە، هێرشەکانى فڕۆکەى بێفرۆکەوان بۆ سەر کێڵگە نەوتییەکان لە هەرێمى کوردستان، کە هەندێک لەو بڕوایەدان گرووپەکانى نزیک لە ئێران بوو، کە بووە هۆى راگرتنى کار لە هەندێک لە کێڵگەکان.

لەگەڵ ئەوەشدا بەراورد بە سودەکانى رێککەوتنى ئەو رێککەوتنە بۆ عێراق و ئەمەریکا دەتواندرێت بەسەر ئەو ئاڵنگەریانە زاڵ بن، چونکە کۆمپانیا ئەمەریکییەکانن کێڵگە دیاریکراوەکان بەڕێوە دەبن، هەروەک دەستپێکردنەوەى هەناردەى نەوت بە رێگەى عێراق و تورکیا هەژموونێکى دیکە بە واشنتن دەبەخشێت، ئەگەر ئەو هەژموونە بەرانبەر رووسیا سنوورداریش بێت، ئەوەش لە رێگەى دووخستنەوەى کڕیارێکى سەرەکى وەک تورکیایە، پەیوەندییەکانى نێوان ئەو دوو هاوپەیمانە لە هاوپەیمانى ناتۆ باش دەبێت.پێویستە بەرپرسانى ئەمەریکى درک بەوە بکەن، پاڵپشتى سەقامگیرى سیاسى و ئەمنى لە عێراق کە دووەم گەورە وڵاتى وەبەرهێنەرى نەوتە لە رێکخراوى ئۆپێک، کارێکى زۆر گرنگە بۆ سەقامگیرى هاوکارییەکان لە بازاڕەکانى نەوت، بەتایبەت لە سایەى حاڵەتى نەبوونى دڵنیایى لە گرەنتى هاتنى نەوتى ئەو وڵاتانەى سزایان لەسەر وەک رووسیا، ئەوە لەسەر نەوتى خامى بەرهەمهێندراو لە هەرێمى کوردستان و باشوورى عێراق وەک یەک جێبەجێ دەبێت.

سەرەڕاى ئەوەش بەلەبەرچاوگرتنى ئەوەى کە ئێران تاوەکوو ئێستا زۆرترین هەژموونى لە عێراق هەیە، بەهێزبوونى پەیوەندییە ئابوورییەکانى تورکیا لەگەڵ بەغدا لە بەرژەوەندى ئەمەریکا دایە، کە لەگەڵ بەگەڕخستنەوەى هێڵى عێراق و تورکیا دەستى پێکردووە، بوونى ئەنقەرە وەک هێزێکى ئابوورى بەرانبەر تاران فاکتەرێکى ئەرێنى بۆ خزمەتکردنى سیاسەتى ئەمەریکا لە ناو عێراق.

بە لەبەرچاوگرتنى ئەو بەرژەوەندیانە پێویستە ئیدارەى ترەمپ پارێزگارى لە رۆڵىە دیپلۆماسى چالاک لە دانووستاندنى هێڵەکانى گواستنەوە بکات بۆ گرەنتى درووستنەبوونى بەربەست لەبەردەم ئەو رێککەوتنە. ئیدارە یەک لەدواى یەکەکانى ئەمەریکا رۆڵى سەرەکیان لە هاندانى بەغدا و هەولێر هەبووە بۆ چوونە ناو گفتوگۆى بونیادنەرانە بۆ چارەسەرەى ئەو قەیرانە کە ماوەى زیاتر لە دوو ساڵە تاوەکوو ئێستا بەردەوامە، پێوەستە پرسەکانى وەک پێدانى مووچەى فەرمانبەرانى هەرێمى کوردستان لە لایەن حکومەتى ناوەندیەوە چارەسە بکرێت، پێویستە واشنتن بەو فراوانییە ئامادەیى هەبێت، بە تایبەت ئەگەر واشنتن هەوڵى بەهێزکردنى ژینگەیەکى سەقامگیر بۆ کۆمپانیا ئەمەریکییەکان دەدات کە وەبەرهێنان لە هەرێم دەکەن و تمووحى ئەوەى هەیە بازنەى پڕۆژەکانیان لە هەموو عێراق فراوان بکەن.

سەرچاوە: پەیمانگەى واشنتن