Nuce Logo

توركيا لە مێژووی خۆیدا بەگەورەترین گۆڕانكاری لە كەرتی وزە تێپەڕیت، كە پێی دەگوترێت "شۆڕشی گاز" كە تەنیا شێوازی بەكارهێنان و هاوردەی وزە لەناوخۆ داناڕێژێتەوە، بەڵكوو گۆڕانكاری لە هاوكێشەی هەناردەی گازیش لەو ناوچەیە درووست دەكات.

ئەو گۆڕانكارییانە لە ئەنجامی زنجیرەیەك بڕیار ئەو سیاسەتە ستراتیژیەی كە ئەنقەرە لە بواری وزە گرتووتیەبەر درووست دەبێت، بە وەبەرهێنانی گەورە لە دۆزینەوە و دەرهێنانی گاز لە دەریای رەش دەستی پێكردووە، تا دەگات بە پەرەپێدانی وێستگەكانی گازی شل و واژۆكردنی گرێبەستی درێژمەودا لەگەڵ بەرهەمهێنەرە ئەمەریكییەكان.

ئەنقەرە لە چوارچێوەی ئەو پڕۆژانە بەرەو ئەوە هەوڵ دەدات لە چەند ساڵی كەمی داهاتوو لەو ناوچەیە ببێتە وڵاتێك كە توانای دابینكردنی زۆرترین پێویستیەكانی گازی هەیە بەبێ پشتبەستن بە هێڵەكانی وڵاتانی دراوسێ. لەو چوارچێوەیەش توركیا لە كڕیارێكی بازاڕەكان بەكردەیی دەگوازێتەوە بۆ رۆڵ و دابەشكەری هەرێمی گاز، ئەو گۆڕانكارییە فشاری زیاتر بۆ سەر هەناردەكارانی كلاسیكی گاز بۆ توركیا دەسەپێنێت، لەوانە رووسیا.دەسەڵاتدارانی توركیا چەندین جار ئەوەیان دووبارە كردۆتەوە كە ئامانجی كۆتاییان چەسپاندنی "ئاسایشی وزە" و كۆتاییهێنانە بە هەژموونی سیاسی وڵاتانی هەناردەی گازی سرووشت بۆ سەر بازاڕی ناوخۆیی.

لە دۆخی چەسپاندنی ئەو ستراتیژە توركیا لە كۆتایی (2028) دەگاتە قۆناغێك لەناوخۆی نەك تەنیا پێویستی بە گازی ئێران نابێت، بەڵكوو پێویستی بە گازی تەنانەت رووسیاش نابێت، ئەو سیناریۆیە ریشەی پەیوەندییەكانی وزەی نێوان ئەو سێ وڵاتە دەگۆڕێت، لێكەوتەی ئابووری و جیۆسیاسی  ترسانی بۆ تاران لێ دەكەوێتەوە، لە رووی داهات و هەژموونی جیۆسیاسی. سەبارەت بە ئێران كە ماوەی زیاتر لە (20) ساڵە بەشێكی غازەكەی بۆ توركیا رەوانە دەكرد، ئەو گۆڕانكارییە واتا لە دەستداننی یەكێك لە رێڕەوە دەگمەنە متمانەپێكراوەكانی.

ئاڵنگەرییەكان لە رووبەڕووبوونەوەی گۆڕانكارییەكان

لە دوو دەیەی رابردوو ئێران یەكێك بوو لەو سێ سەرچاوە سەرەكەیەی كە گازی بۆ توركیا رەوانە دەكرد، ئەوەش بەگوێرەی گرێبەستێك بوو  كە لە ساڵی (2001) واژۆكرا، بەگوێرەی ئەو گرێبەستە ئێران ساڵانە ملیارەها مەتر چوارگۆشە گازی سرووشتی لە رێگەی هێڵەكان بۆ توركیا رەوانە دەكات، ئەو گرێبەستێكە لە ناوەڕاستی ساڵی داهاتوو كۆتایی دێت، تا ئێستا هیچ ئاماژەیەكی روون بۆ نوێكردنەوەی نییە، سەرچاوە ئاگادارەكان لە پیشەسازی گازی توركیا ئاماژ بەوە دەكەن ئەنقەرە بەپێچەوانەی پێشوو خواستی نوێكردنەوەی ئەو گرێبەستەی لەگەڵ ئێران نییە، هیچ بایەخێكی گەورەشی بە نوێكردنەوەی ئەو گرێبەستە بۆ ماوەیەكی درێژ نەداوە، بەڵكوو پێی باشە رێككەوتنەكانی كورتمەدواتر و زیاتر نەرمی تێدا بوو، ئەوەش بۆ سوودوەرگرتنە لە گازی شل و دابەزینی نرخی لە بازاڕەكانی جیهان.

لەو چوارچێوەیە ئێران تووشی ئاڵنگەری گەورە دەبێتەوە، سزا دارییەكان و كەموكوڕی ژێرخانی توانای رەوانەكردنی لەسەر ململانێ لەگەڵ سەرچاوە نوێكان تووشی بەربەست دەبێتەوە، بە پێچەوانەی رووسیا، ئێران خاوەنی توانای هەناردەی گازی شلی نییە، ئەوەش ناچاری دەكات پشت بە هێڵە وشكانییەكان ببەستێت، لە بەرانبەردا توركیا كار لەسەر توانای هاوركردنەكانی گازی شل لە ئەمەریكا و قەتەر و جەزائیر دەكات، ئەوەش دەبێتە لاوازكردنی پێگەی ئێران لە بازاڕی گازی توركی، كە لە كۆتاییدا دەبێتە لە دەستدانێكی دیكەی بازاڕە جێگیرەكانی.

زۆری گازی شل لە جیهان

سوبحەت قەربوز، پسپۆڕ لە رێكخراوی ناوەند، بۆ ورزە و كەشوهەوا لە پاریس دەڵێت، توركیا سوود لە زۆری گازی جیهان وەردەگرێت بۆ فرەكردنی پێكهاتەی هاوردەی وزە، سەرچاوە كلاسیكیەكانی وەك ئێران كە خاوەنی توانای رەوانەكردنی گازی شلیان نییە، بەراورد بەوانەی دیكە زیاتر زەرەرمەند دەبن، لەو ساڵانەی دوای هەوڵەكانی توركیا بەرەو خۆژینێی و فرەكردنی وزە خێرابووە.

ئامانجی كۆمپانیای "TPAO"ی حكومی لە رێگەی پەرەپێدانی كێڵگەی گازی سەكاری لە سێ ساڵی داهاتوو لە دەریای رەش بەرزكردنەوەی بەرهەمی ناوخۆییە بۆ زیاتر لە (15) ملیار مەتری ساڵانە، لە هەمانكاتدا توركیا وێستگەكانی هاوردەی گازی شل لە بەندەری مێرسن و عەلی ئاغا پەرەپێ دەدات بۆ ئەوەی توانای هاوردەكردنی ساڵانەی بگاتە (58) ملیار مەتر چوارگۆشە، كە ئەو ژمارەیەش لەسووری بەكارهێنانەی ساڵانەی خۆیەتی.

فشارە سیاسییەكان و كاریگەری واشنتن

ئەو گۆڕانكارییانە هاوكاتە لەگەڵ فشارە روونەكانی واشنتن بۆ كۆتاییهێنان بە پشبەستنی رووسیا و ئێران، لە دیداری (2025/9/25) دۆناڵد ترەمپ، سەرۆكی ئەمەریكا لە كۆشكی سپی داوای ئەردۆغان كرد، سنوورێك بۆ هاوردەی گاز لە هەردوو وڵاتی رۆژهەڵات دابنێت و پشكی هاوردە لەگەڵ كۆمپانیای "میركۆریا"ی ئەمەریكی بۆ هاوردەی گازی شل زیاد بكات، لە هەنگاوێكدا پەیوەندییەكی نوێی بواری وزە لەنێوان ئەنقەرە و واشنتن كرایەوە.

بەڵام ئێران تاكە زیانمەند نییە لەو گۆڕانكارییە، بەڵكوو پشكی رووسیاش لە بازاڕی گازی توركیا كە لە دوو دەیەی رابردوو لە (60%) بوو، لە ناوەڕاستی (2025) بۆ لە (37%) دابەزی، لەگەڵ نزیكبوونەوەی كۆتاییهاتنی گرێبەستە درێژمەوداكانی رووسا كە بۆ هەناردەكردنی (22) ملیار مەترچوارگۆشە بە هێڵەكانی "بلوستریم" و "تورك ستریم" سەرچاوە توركییەكان ئاماژە بەوە دەكەن، كە حكومەتی توركیا مەرجی توندتری بۆ نوێكردنەوەی ئەو گرێبەستانە سەپاندووە.

جیاوازی نێوان ئێران و رووسیا

لەگەڵ ئەوەشدا بەراورد بە ئێران رووسیا تایبەتمەندی گەورەی هەیە، خاوەنی ئامێری كاراترە بۆ پارێزگاری لە هەژموونیان، رووسیا نرخی كێبڕكێی پێشنیاركردووە، رۆڵی گەورەی لە پڕۆژە سەرەكییەكانی وەك بنیادنانی وێستگەی "ئاك كویو"ی ئەتۆمی و هاوردەی نەوتی خام هەیە، ئەوەش پشبەستنی دوولایەنەی لە بڕیارەكان لێكەوتۆتەوە، بەبێ ئەوەی ئەنقەرە لە بڕیارەكانی بەرانبەر مۆسكۆ پەلە بكات، لە بەرانبەردا ئێران پێویستی بە میكانزیم دانوستاندنی بەهێز هەیە، چ لە رووی نرخ، یاخود توانای تەكنیكی و دارایی و پەرەپێدانی هەناردەی، لە حاڵەتی نوێنەكردنەوەی گرێبەستی ئێستاش تاران بەشێكی گەورەی هەناردەی گازی لەدەست دەدات، ئەوەش ناچاری دەكات پشت بە بەكاربردنی ناوخۆی یاخود بازاڕیە بچووكەكانی خاوەن ژێرخانی لاوازن ببەستێت.

داهاتووێكی نادیار

ئەلوب ئەرسەلان بەیرەقدار، وەزیری وزەی توركیا رایگەیاند، پێویستە توركیا لە هەموو سەرچاوەكان گاز هاوردە بكات، لە رووسیا بۆ ئێران و ئەمەریكا، بەڵام لە هەمان كاتدا ئاماژەی بەوەش كردە، گازی شلی ئەمەریكی بژاردەیەكی سەرنجراكێشترە لەرووی نرخمی و نەرمی نواندن تێیدا، هەبەشێكی دیكەی بەروونی ئاماژەی بەوە دا كە داهاتووی سیاسەتی وزەی توركیا بەرەو كوێیە.

ئەو بەرەوپێچوونانە لە سیاسەتی گازی توركیا، تەنیا گۆڕیی ئاراستەی هاوردەی وزە نییە، بەڵكوو رەنگدانەوەی دووبارە هاوسەنگی هێزە لە بازارەكانی گازی ناوچەیی، ئەنقەرە زۆر بە زیرەكانە كێبركێی نێوان هێزەكانی وزەی جیهانی دەقۆزێتەوە، لە ئەمەریكا و رووسیاوە بۆ ئێران قەتەر، ئەوەش بۆ دابینكردنی ئاساییشی وزەیە بۆ ماوەیەكی درێژمەودا، گۆڕیینەتی بۆ كاراكتەرێكی داهاتوو لە هاوكێشەكانی وزەی جیهانی. ئەو گۆڕانكارییە لە رووكەشدا ئابوورییە، بەڵام لە كرۆكدا جیۆسیاسیە، هەركات پشتبەستنی بەهێەڵەكانی رۆژهەڵات كەمكردەوە، هەژموونی سیاسی تاران و مۆسكۆ پاشەكشە دەكات، ئامادەیی ئەمەریكا لە بازاڕەكانی وزەی توركی بەهێز دەكات، ئەوەش دەبێتە بەهێزبوونی هەژموونی واشنتن لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست.

سەبارەت بە ئێران كە تووشی قەیرانی تەكنەلۆژیای گازی شل و كۆتوبەندی سزاكان بووە، لەدەستدانی بازاڕی ئێرلن گورزێكی كوشندە دەبێت لە هەناردەی گازەكەی، ئەو گورزە تەنیا لە لایەنی ئابووری وێرانكەر نابێت، بەڵكوو كاریگەری نەرێنی لەسەر پێگەی جیۆسیاسی لەو ناوچەیەش دەبێت، لەو چوارچێوەیەش "شۆڕشی گازی توركی" تەنیا دووبارە داڕشتنەوەی كەرتی وزە نییە لە وڵاتێك، بەڵكوو خاڵی دەست پێكە بۆ دووبارە داڕشتنەوەی نەخشەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، نەخشەیەك ئێران لە هاوكێشەكانی گازی هەرێمی دەخاتە پەراوێزەوە.

سەرچاوە: ماڵپەڕی میدل ئیست نیوز