Nuce Logo

وەرگێڕانی: ئیسماعیل تەها

لەگەڵ نزيكبوونەوەى هەڵبژاردنەكانى توركيا، رۆژ لە دواى رۆژ ژمارەى راپرسييەكان لەو وڵاتە زياتر دەبێت، هەندێك لەو راپرسيانە ئاماژە بە پاشه‌كشه‌ی دەنگى ئاكپارتى و رەجەب تەيب ئەردۆغان دەكه‌ن، هەندێك ئاماژە بە زيادبوونى دەنگەكان دەكەن، كە بە بەراورد بە سياسييەكانى تر لە پلەى يەكەم دايە، بۆیە بەلای چاودێرانی سیاسیەوە ئەو راپرسیانە جێگەی متمانە نین.

رۆژانە ناوەندەكانى لێكۆڵينەوە و بەدواداچوون ئامارى تازەی راپرسییه‌كان بڵاوده‌كه‌نه‌وه‌، بەتايبەت ناوەندەكانى نزيك لە ئۆپۆزسيۆن وەك رۆژنامەى (جمهوريەت و سۆزكۆ)ى توركى، هەروەها (حوريەتى توركى و سەباح) نزيكن لە حكومەتى توركيا، ئەوانيش راپرسى جۆراوجۆر بڵاودەكەنەوە.

لە چەند رۆژى رابردوو دەزگاى (ميترۆپۆل) ئەنجامى راپرسييەكى بڵاوكردەوە، پرسيارەكەى بەو جۆرە بوو، "ئەگەر ئەم يەكشەممە هەڵبژاردن بكرێت، ئايا ئەردۆغان سەردەكەوێت؟".

ئۆزير سنجار لەرێگەى تۆڕەكۆمەڵايەتييەكان ئەو راپرسييەى كردووه‌، لە (16.4%)ى بەشداربوان دەنگيان بەوە دەدا، "بەدڵنياييەوە ئەردۆغان سەردەكه‌وێت، لە (27.6%) دەنگيان ئه‌گه‌ری سەردەكه‌وتنی هه‌یه‌، لە (12.3%) سووربوون لەسەر ئەوەى ئەردۆغان سەرناكەوێت، لە (6.1%) بە نازانم وەڵاميان دايەوە".

چاودێرانى سياسى توركيا پێیانوایه‌، ئەو راپرسيانە جۆرێكی تره‌ له ململانێی هەڵبژاردنەكان.

دەزگاى ميترۆپۆڵ بەو جۆرە پێناسەى خۆى كردووە، "ده‌زگایه‌كی سەربەخۆيە لە بوارى لێكۆڵينەوەى ستراتيژى كۆمەڵايەتى كار دەكات"، ئەو راپرسييەى لەو دواييە ئەنجامى دابوو، بەناوبانگترين كارى بوو، راگەياندنەكان زۆر بەفراوانى رووماڵيان كرد، لە كۆتا راپرسى ئەو ناوەندە لە ئەنجامەكەى ئەوە بڵاوكرایه‌وه‌ مەنسوڕ يافاش لە براوەكان بوو، كە سياسييەكە لای خه‌ڵكی توركيا خۆشه‌ویسته‌. 

لێدوانی ئەردۆغان

لەماوەى رابردوو زۆربەى سياسييەكانى تورك قسەيان لەسەر ئەنجامى راپرسيەكان كرد‌، ئەردۆغان بەر لە گەشتەكەى بۆ وڵاتانى ئەفريقيا لەسەر ئەو راپرسيانە گوتى، "كه‌س ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌كانه‌ی ئه‌و دواییه‌ی نه‌زانی، تەنانەت ئەوانەشى زۆر بە وردى هەڵيانسەنگاند كەوتنە هەڵە، چونكە دوايى زۆربەڕوونى ئەنجامى هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى كۆمارمان بينى، كه‌ پێچه‌وانه‌ی پێشبینییه‌كان بوو".

لە بەشێكى ترى قسەكانى، ئەردۆغان ئاماژەى بەوە كرد، "ئەنجامەكان بەگوێرەى پێشبينى ئەو كەسانەيە كە لە بەرژەوەندى حزبەكان كاردەكەن"، بە ناڕاستەوخۆش ئاماژەى بە راپرسيەكەى (ميترۆپۆڵ) كرد.

جگە لە (ميترۆپۆڵ) چەند ناوەندێكى ترى تايبەت بە راپرسى گشتى لە توركيا هەيە، ديارتريینیان ناوەندى ئۆبيتيمار،  ناوەندى عادل گور بۆ لێكۆڵينەوە، ناوەندى گەنار، ناوەندى كۆندا بۆ لێكۆڵينەوە و وەبەرهێنان، ناوەندى سۆنار بۆ لێكۆڵينەوە.

تا ئێستا بەروونى ديار نييە، ئەو  ناوەندانە راستەوخۆ سەربە چ لەلايەنێكی سیاسین، چ كەسايەتييەكى سياسى له‌ حكومه‌ت يا ئۆپۆزسيۆن پاڵپشتيان دەكات، ئەوەش بۆ ئامانجى هەڵبژاردنەكانە، كە تايبەتە به‌ ئاڕاسته‌كردنی شەقامى ناوخۆى ئەو وڵاتەیه‌.

پێش ئەردۆغان دەوڵەت باخچەلى سەرۆكى مەهەپە باسى لە هەمان بابەت كرد، لە مانگى ئابى ئەمساڵ رۆژنامەى يەنى شەفەق لە راپۆرتێكدا بڵاویكرده‌وه‌، پڕۆژە ياسايەكیان پێشكه‌ش به‌ پەرلەمانى توركيا كردوه‌، كە لەو پڕۆژە ياسايە داواى كردووە، ئەو ناوەندانەى راپرسى گشتى ئەنجام دەدەن بخرێنە ژێر چاودێرى توند، كاتێك باس لە ئەنجامدانى راپرسى گشتى دەكەن، دەبێت ناچار بكرێن بەڵگەنامەى خۆيان لەسەر بەشدارييەكان بخەنەڕوو، هەروەها كێ هاوكارييان دەكات، تێچووى ئەو لێكۆڵينەوەى بڵاوكرايتەوە چەندە. 

ئەگەر ئەو لێكۆڵينەوەى بڵاوكرايەوە پەيوەندى بە لێكۆڵەران، يا ناوەندەكانى راپرسى گشتى هەبوو، مەرجە پێشنيازكراوەكانى تێدا نەبوو، پێويستە (10) بەرانبەرى تێچوونى لێكۆڵينەوەكە غرامە بكرێن.

ئەگەر دەركەوت هەر ناوەندێكى راپرسى يارى بەو راپرسيە كردووە، دوو ساڵ تا پێنج ساڵ زيندانى بكرێت.

دژبەيەكى روون لە راپرسيیەكان

ئەو راپرسيانەى رۆژانە دەزگا راگەياندەكانى توركيا بڵاويدەكەنەوە، لەسەر رێژەى دەنگى كەسايەتييەكان دژبەيەكى زۆرى تێدايە.

ناوەندى ميترۆپۆڵ و ئۆبتيمار راپرسيیەكيان لە پێنجى ئەو مانگە بڵاوكردەوە، ئەو راپرسيە لە (19 تا 22)ى مانگى رابردوو ئەنجامدرابوو، لەو راپرسييە (1938) كەس بەشدارى كردبوو. 

راپرسييەكە رێژەى ئەوانەى هێشتا بڕياريان نەداوە، زۆر گەوره‌ كردبوو، لە هەمانكات ئەردۆغان زۆر لە پێش ئەوكەسانە بوو، كە ئەگەرى هەيە ببن بە ركابەرى.

بەشێوەيەكى گشتى ئه‌ردۆغان له‌ 39.2% رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا بوو، لە بەرانبەردا مه‌نسوڕ یافاش (13.6%) رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا بوو.

هه‌روه‌ها بۆ یه‌كه‌م جار كەمال كليچدار ئۆغلۆ سەرۆكى جەهەپە پلەى دووەمی بەدەست هێنابوو‌، كە دەنگەكانى بەشێوەيەكى بەرچاو زيادى كردووە، رێژەى دەنگەكانى لە (8.7%)، ميرال ئەكشنارى سەرۆكى پارتى چاكە لە (8.1) رێژه‌‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنابوو

راپرسیەكان مەرجە پێشنیاركراوەكانیان تێدا نییە

سەبارەت بە ئەكرەم ئيمامئۆغلۆ كە ئەگەر هەيە لە بەرانبەر ئەردۆغان كانديد بكرێت، لە پلەى شەشەم دابوو، تەنيا لە (7%) دەنگەكانى بەدەستهێنا بوو.

مەحمود عەلوش لێكۆڵەرى سياسى تورك، بە ماڵپەڕى (حوڕەى) راگەياند، "لەكاتى چاوخشاندن بە ئەنجامى زۆربەى راپرسى دەزگاكان، ناكۆكى زۆريان تێدايە، ئەوەش لە راستگۆيى راپرسييەكان كەم دەكاتەوە، گومان دەخاتە سەر ميتۆدى راپرسييەكەيان كە لەو لێكۆڵينەوە بەكارييان هێناوە، بۆيە پێويستە ئەو ناوەندەى ئەو كارەى كردوە، ئاراستەكەى فراوانتر بكات، بۆ ئەوەى هەموو لايەك بگرێتەوە".

لە لايەكى ترەوە هيشام گۆناى لێكۆڵەرى سياسى تورك، بە (حوڕەى) راگەياند، " ئەوانەى راپرسيیەكان دەكەن سەر بە لايەنێكى دياريكراون، هەندێك ناوەند لە ئۆپۆزسيۆن نزيكن، هەندێكيان بەشێوەى نا فەرمى لەلايەن حكومەتەوە هاوكارى دەكرێن، هەندێكيان لە ئاكپارتى نزيكن، هەر هاوكاريەكى راستەوخۆی حكومه‌ت بۆ ئەو ناوەندانە كارێكى ناياساييە، چونكە ئەو راپرسيانە بەشێكى دانەبڕاون لە بانگەشەى هەڵبژاردنەكان".

كاريگەرى لەسەر دەنگى خۆڵەمێشى 

بە پێچەوانەى ساڵانى رابردوو، بەگوێرەى دەرهاوێشتەكانى سەر گۆڕەپانى ناوخۆ، كە ئێستا باس لە هەڵبژاردنى پێشوەختە دەكرێت، ئامادەسازى پارتە سياسيەكانى دەسەڵات و ئۆپۆزسيۆن دەرخەرى ئەو  راستيەن.

تێبينى دەكرێت، زياتر لە ساڵێكە ئۆپۆزسيۆن فۆكەسى لەسەر تۆمەتباركردنى پارتى فەرمانڕەوايە، لەبەرانبەردا ئاكپارتى و مەهەپەى هاوپەيمانى لە رێڕەوى ئامادەسازييەكان بۆ هەڵبژاردنەكان دەرنەچووينە، بەڵام بە شێوەيەكى جياواز، سەرقاڵى هەنگاونان بۆ خۆئامادەكردن، به‌ هەمواركردنەوەى دەستوو دەستيان به‌خۆئاماده‌كردن كردووه‌، ئەوەش جەختكردنەوەيە لەسەر ئاماده‌سازی بۆ هەڵبژاردنەكانى داهاتوو.

بەگوێرەى هەندێك چاودێرى سياسى، لەو قۆناغەى ئێستا لايەنە سياسيەكان هەوڵدەدەن شەقامى توركى بۆ بەرژەوەندى خۆيان بەكاربهێنن.

هەر لەبەر ئەوەشە ناوەندەكانى راپرسى دەستيان بەكار كردووە، چونكە ئەگەرى هه‌یه‌ ئه‌و راپرسیانه‌ كاريگەرى لەسەر توێژێكى گرنگ هەبێت.

مەحمود عەلوش ئاماژە بەوەش دەكات، "راپرسيەك دەبينين باس لە سەركەوتنى گەورەى ئەردۆغان دەكات، لە هەمان كات راپرسيەكى تر دەبينين باس لە سەركەوتنى ئۆپۆزسيۆن دەكات، لێرەوە تێدەگەين ئەو راپرسيانە بەشێكن لە ململانێى سياسى بۆ دروستكردنى كاريگەرى لەسەر رايگشتى و ئاڕاستەكردنى بەرەو ئەو ئامانجەى خۆى دەيەوێت، بەتايبەت ئەو دەنگە خۆڵەمێشيەى كە هێشتا بڕيارى نەداوە دەنگ بەكێ دەدات، بۆيە ئەو ناوەندانە بە پلەى يەكەم رايگەيشتى ئاڕاستە دەكەن". 

لە بەشێكى ترى قسەكانيشى گوتى، "ئەو ناوه‌نده‌ی راپرسی ده‌كات هەوڵدەدات جۆرێك لە جياوازى ئەنجام نيشان بدات، هەرچەندە ناتوانێت ويستى خۆى بەلاى ئەو لايەنەى دەيەوێت نيشان بدات، به‌ڵام ده‌یه‌وێت له‌ به‌رژه‌وه‌ندی لایه‌نێكی دیاریكراو یه‌كلای بكاته‌وه‌".

عەلوش پێى وايە، "چەند فاكتەرێكى يەكلاكراوە لە دياريكردنى بژاردەكانى دەنگدەرى توركى هەيە، فاكتەرى ئايدۆلۆژيا ئەگەرى گۆڕينى تێدايە، بەڵام فاكتەرەكانى ئابوورى و نەخشەى هاوپەيمانييە سياسيەكان ئەگەرى گۆڕانى نييە".

باشتركردنى بەڕێوەبردن

لە هەڵبژاردنى رابردوو لە توركيا ململانێى نێوان هاوپەيمانى جمهوور، كە لە ئاكپارتى و مەهەپە پێكهاتبوو، له‌گه‌ڵ هاوپەيمانى میللەت لە جەهەپە و ئی پارت و هەدەپە و سەعادەت پێكهاتبوو".

هەرچەندە لەو دۆخەى ئێستا، هێشتا ئاراستەى هاوپەيمانیەكانى داهاتوو ديار نين، بەڵام ئەردۆغان وەك كانديدى فه‌رمی ئاكپارتى و مەهەپە دەردەكەوێت، لە هەمان كاتيش هيچ ئاسۆيەكى دەستپێكردنى رێككەوتن لەنێوان پارتەكانى هاوپەيمانى ئومەت، له‌سه‌ر دياركردنى كانديدێك یا دوو كانديد نییه‌.

عەبدولقادر سيلفى نووسەر رۆژنامەنووس، بەر لە هەفتەيەك بابەتێكى لە رۆژنامەى حوڕەيتى توركى بڵاوكردەوە، لەو بابەتە نووسەر دەڵێت، "ئەنجامى دوايین راپرسى ناوەندى ئۆبتيمار، خاڵێكى گرنگى پەيوەست بە هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى دەرخست‌".

نووسەر دەڵێت، " لەسەر حكومەت و ئۆپۆزسيۆن پێويستە، لەبرى سەرقاڵبوون بە ئەنجامى راپرسييەكان و بەلاڕێ بردنيان، سوود لەو دوو ساڵەی ماوه‌ وەربگرن".

مەحمود عەلوشى لێكۆڵەريش، دەڵێت، "بەپێچەوانەى ئەو بۆچوونە، لەگەڵ هەبوونى ناكۆكى لەو راپرسيانە، دەكرێت بچێتە خزمەتى حكومەت، يا ئۆپۆزسيۆن، بەڵام لەواقيعدا پێويستە دەرفەتێك بۆ هەردوولا هەبێت، لە پێناو باشتركردنى ئەركى سەر شانيان لە دوو ساڵەى ماوە".

هيشام گۆناى لێكۆڵەرى سياسيش لەسەر ئەو راپرسيانە دەڵێت، "ئەو راپرسيانە دۆخى ململانێی سياسیان لە توركیا بەهێز كردووە، ململانێیه‌كه‌ لە نێوان پارتى فەرمانڕەوا و پارتە ئۆپۆزسيۆنه‌كانه‌، لەم دوايەش جەماوەرى ئاكپارتى بەشێوەيەكى بەرچاو پاشه‌كشه‌ی كردووه‌، لەو بڕوايەش دام ياساى نوێى هەڵبژاردنەكان بەربەستەكانى چوونە پەرلەمان كەمتر دەكاتەوە، ئەوەش لە پێناو كۆنتڕۆڵكردنى زۆرينەى پەرلەمانە لایه‌ن ئاكپارتی.

لە سەرەتاى ئەيلوولى رابردوو ئاكپارتى و مەهەپە لەسەر كه‌مكردنه‌وه‌ی رێژەى دەنگدان لە (10%) بۆ رێژەى لە (7%) رێككەوتن".

 بەڵام لايەنە ئۆپۆزسيۆنەكان ئاماژەيان بەوە كرد، "ئەو رێژەيە بۆ دەربازكردنى مەهەپەيە". لەبەرانبەردا دەوڵەت باخچەلى ئەو قسانەى رەت دەكردەوە، بە تۆمەتى ناوبرد.

سەرچاوە: ماڵپەڕی حوڕە