Nuce Logo

دواى چەندين مانگ لە ديدار و كۆبوونەوەى نێوان نوێنەرانى پارتەكانى (جەهەپە، پارتى چاكە و پارتى ديموكراسى و پێشكەوتن، پارتى سعادە، پارتى ئاييندە، پارتى ديموكرات) رێككەوتن پێكەوە داواى گەڕانەوەى سيستەمى پەرلەمانى بكەن، بەگوێرەى راپرسييەكانيش لە هەڵبژاردنى سەرۆكايەتى ساڵی (2023) تائێستا  ده‌نگی ئەردۆغان زۆر لەپێش كانديدى پارتە ئۆپۆزيسيۆنەكانە.

ئاكپارتی جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌وه‌ ده‌كاته‌وه‌، "گۆڕينى سيستەمى سياسى لە پەرلەمانييەوە بۆ سەرۆكايەتى بە ئامانجى سەقامگيریى وڵات و دووركەوتنەوەيە لە حكومەتى ئيتلافى، كه‌ ڕاستەوخۆ هۆكارى شكست و پێشنەكەوتنى وڵاته‌كامن بوو، كە ببووه‌ هۆكارى ئاڵۆزى سياسى و ئابورى و كۆمەڵايەتى."

 لەبەرانبەريشدا پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان ره‌تیده‌كه‌نه‌وه‌ و پێیانوایه، ‌"سيستەمى سەرۆكايەتى سياسەتى تاكەكەسييە، ديكتاتۆرى بەهێز دەكات و بەربەست دەخاتە بەردەم پرۆسەى ديموكراسى."

ئێوارەی سێشەمە جێگری سه‌رۆكی سێ پارتی ئۆپۆزسیۆن به‌ نوێنه‌رایه‌تی ئەو شەش پارتە، لە ديدارێكى تەلەفزیۆنى موحەڕەم ئەركەك، جێگرى سەرۆكى جەهەپە و بادر ئەردەم، جێگرى سەرۆكى پارتى چاكە و مەستەفا ينەرلى ئۆغلۆ، جێگرى سەرۆكى پارتى ديموكراسى و پێشكەوتن لە كۆبوونەوەيەك ئاشكرايان كرد، "هه‌ر شه‌ش لایه‌ن رێككەوتن لەسەر ياساى دەستپاكى سياسى كە هەموو پارتەكان و پێكهاتەكان و نوێنەرانى پەرلەمان دەگرێتەوە، رێگە دەدات گەل چاودێرى به‌رێوه‌چوونی ده‌سه‌ڵات بكات، سيستەمى خوێندنى باڵا دەگۆرێت، كۆمەڵەى پەرلەمانتاران لە دەرەوەى توركيا دادەمەزرێنێت، سەربەخۆيى بانكى ناوەندى بەهێز دەكات."

ئەو پرەنسيپانەى لەسەرى رێككەوتوون دەسەڵاتەكانى سەرۆك كۆمار ديارى دەكات، دەزگايەك دادەمەزرێنن كە يەكێك لە ئەندامانى ئۆپۆزسيۆن سەرۆكايەتى دەكات بۆ لێپرسينەوە، ميكانزم و كارى دەزگاى باڵاى چاودێرى ئيدارى دەگۆڕن، رێژەى دەنگ بۆ گەيشتن بە پەرلەمان دەكەن بە (3%( كە ئەوە رێگە بۆ زۆر پارت خۆش دەكات بچێته‌ پەرلەمان كە ژمارەى دەنگدەرانى ئەو پارتانە نزيكەى يەك مليۆن و (500)  دەنگدەر دەبێت.

موحەرەم ئەركەك رايگەياند، "ماوەى سێ مانگە نوێنەرانى ئەو شەش پارتە سەرقاڵى كۆبوونەوەن، بۆ دروستكردنى هاوپەيمانييەك لە پێناو ديموكراسيەتى توركيا لە رێگەى سيستەمێكى بەهێز، ئەو سيستەمەى ئێستا هەموارى تێدا ناكرێت، پێويستە دەسەڵاتەكان جيابكرێنەوە، چونكە لە سيستەمى سەرۆكايەتى ئێستا دەسەڵات هەمووى لە دەستى سەرۆك كۆمارە."

يەنرلى ئۆغلۆى ئاماژەى بەوە كرد، "هەندێك هێڵى زۆر روون لە ئەرك و دەسەڵاتەكانى سەرۆك كۆمار هەيە، كە رێگە نادات بەشدار بێت لە ململانێى سياسى رۆژانە، ئەو مافى جێبەجێكردن، ياخود ڤيتۆى نييە، به‌ڵكو ده‌بێت تەنيا دوو دەسەڵاتى هه‌بێت، یه‌كه‌م ره‌تكردنه‌وه‌ی یاسایه‌ك ئه‌گه‌ر پێى وابوو پێچەوانەى ياساكانى تره‌، ياخود ئاراستەى دادگاى باڵاى دەستوورى ده‌كات، ئەگەر پێى وابوو پێچەوانەى دەستوورە، سەرۆك وەزيران بۆ ئەو پارتە دەبێت كە زۆرترين كورسى پەرلەمانى بەدەستهێناوە، سەرۆكى وڵات بۆى نييە دەست لە كاروبارى سياسى وەربدات، كاتێك هەڵبژێردرا نابێت پەيوەندى بە هيچ پارتێكى سياسى هەبێت، ئەوەش وەك نمونەى نەمسا دەبێت، كە سەرۆك لەلايەن گەلەوە هەڵبژێردێت، بەڵام دەسەڵات بەدەست پەرلەمان دەبێت، دەكرێت هاوشێوەى وڵاتانى ئەوروپا حكومەتى ئيتلافيش دروست بكرێت ."

لە (2017) توركيا لە چوارچێوەى هەموارى دەستوور و راپرسى سيستەمى سەرۆكايەتى جێبەجێكرد، لەو راپرسيە لە (51%) بەشداربووان دەنگيان بە بەڵێ دا، ئه‌وه‌ش بووە سەركەوتنێكى نوێ بۆ ئاكپارتى و ئەردۆغان، چونكە  كردى بە دەستكەوێتێكى مێژوويى پڕبایه‌خ، به‌وه‌ش راستەوخۆ بەگوێرەى داواكارى گەل و دوور لە كودەتاى سەربازى كە چەندين دەيە بوو توركيا گيرۆدەى ببوو،  سيستەمى حكومڕانى لە توركيا گۆڕا.

لەنێوان ساڵانى (1961 تا 2002) لە توركيا زياتر لە (33) حكومەت هاتنە سەر دەسەڵات، زۆربەيان كەمترين ماوە لەسەر دەسەڵات مانەوە، ئەوانەشى مانەوە لە ساڵ و نيوێك زیاتر نه‌بوو، ئەو ناجێگيرييە سیاسییە يەكێك بوو لە پاساوەكانى ئاكپارتى بۆ گۆڕينى سيستەمى سياسى حكومڕانى. 

لەو قۆناغەى ئێستاش پارتە ئۆپۆزسيۆنەكان هەوڵەكانيان چڕكردۆتەوە بۆ ئەوەى هەڵبژاردنى پێشوەختەى سەرۆكايەتى و پەرلەمانى بەرێوە بچێت، بەپاساوى ئەوەى توركيا بە قۆناغێكى سەختى ئابوورى دا تێدەپەڕێت، بەڵام ئەردۆغان سوورە لەسەر ئەوەى هەڵبژاردن لە مانگى حوزەيرانى ساڵى  داهاتوو بەرێوە بچێت.

جەماوەرى ئەردۆغان

پارتە ئۆپۆزيسيۆنەكان ئاماژە بەوە دەكەن، جەماوەرى ئاكپارتى بەشێوەيەكى بەرچاو پاشەكشەى كردووە، بەڵام راپرسييەكان پێچەوانەى ئەو بۆچوونەوەى ئۆپۆزيسيۆنن.

بە گوێرەى دواين راپرسى ناوەندى ئۆيتمار، كە رۆژنامەى حوڕيەتى توركى بڵاويكردۆتەوە، ئاكپارتى بە رێژەيەكى زۆر لەپێش پارتەكانى ترە، ئەردۆغان لە هەردوو شارى ئەنقەرە و ئيسنتەبوڵ دەنگەكانى لەپێش دەنگى ڕكابەرەكانيەتى.

ئه‌و راپرسییه‌ چه‌ند گریمانه‌یه‌كی خستۆته‌ به‌رده‌م هاووڵاتیانی توركیا، ئه‌وانیش به‌ گوێره‌ی گریمانه‌كان ده‌نگیان له‌سه‌ر كاندیده‌كان داوه‌، ئه‌و راپرسییه‌ لە رۆژانى (20  تا 28) ، لە دواى هەنگاوەكانى حكومەتى توركيايە كە بۆتە بەرزبوونەوەى به‌های ليرەى توركى مانگى كانوونى يەكەمى ساڵى رابردوو ئەنجام دراوە.

 لەو راپرسييە دوو هەزار و (526) كەس بەشدارى كردووە، پارتى دادوگەشەپێدان رێژەى لە (39.1%) دەنگەكانى هێناوە، لە راپرسى پێشتر رێژەى دەنگەكانى لە (37.5%) بوو، پارتى گەلى كۆمارى  رێژەى لە (24%) دەنگەكانى هێناوە، مەهەپە لە (10.1%)ى هێناوە، پارتى چاكە (10%) هەدەپە لە (10%.) دەنگى هێناوە.

چەند ساڵێكه‌ ئاكپارتى و مەهەپە هاوپەيمانييەكيان هەيە بەناوى هاوپەيمانى گەل، پێكەوە دەچنە هەڵبژاردنەكان.

لەو راپرسييە هاتووە چ حزبێك دەتوانێت كێشە ئابوورييەكان چارەسەر بكات، لە (32.3%) دەنگيان بە ئاكپارتى داوە، لە هەڵبژاردنى پێشوو  لە (27.88%) دەنگى هێنا بوو، جەهەپە پاشەكشەى كردووە و لە (25.17% بۆ 21.3%) ئەوەش بايەخى هەنگاوەكانى حكومەت دەردەخات لە مامەڵەكردنى لەگەڵ قەيرانى ليرە.

زۆربەى سياسيەكان بە ئەردۆغان سەرسامن، كە توانى رێژەى دەنگەكانى بۆ (30.1%) بەرز بكاتەوە، دواى ئەردۆغان مەنسور يافاش له‌ (11.4%) هێناوه‌، دواتر ئەكرەم ئيمامئۆغۆ رێژەى دەنگەكانى لە (8.5%) كەمال كليچدار ئۆغلۆ (6.2%.) ده‌نگی له‌ هه‌موو كاندیده‌كان كه‌متره‌.

لە پرسيارێكى تر هاتووە ئەگەر هەڵبژاردن لەنێوان ئەردۆغان و كليچدارئۆغلۆ بكرێت دەنگ بەكاميان دەدەن؟ لە (43%) دەنگيان بە ئەردۆغان داوە، لە بەرانبەر دا لە (28.4%) كلچيدار داوە، لە (28.6%) يەكلا نەبووينەوە.

لە حاڵەتێكدا ئەگەر ململانێ لەنێوان ئيمامئۆغلۆ و ئەردۆغان بێت، لە (41.3%) دەنگيان بە ئەردۆغان داوە، لەبەرانبەردا لە (32%) دەنگيان بە ئيمامئۆغلۆ داوە، رێژەى يەكلانەبۆوە لە (26.7%.).

ئەگەر ململانێ لە نێوان ئەردۆغان و مەنسور يافاش بێت، لە (38.8%) دەنگيان بە ئەردۆغان داوە، لە (34.8%) دەنگيا بە يافاش داوە، رێژەى (26.4%) يەكلا نەبووينەوە، ئەوەش بەڵگەيە كە يافاش بەهێزترين ركابەرى ئەردۆغانە، هەرچەندە كلچيدار هەوڵدەدات بانگەشە بۆخۆى بكات، بەڵام  رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی زۆر كه‌مه‌.

ئەگەر عەبدوڵا گول ببێتە ركابەرى ئەردۆغان، لە (40.2%) دەنگيان بە ئەردۆغان داوە، لە (24.8%) دەنگيان بە گول داوە، رێژەى ئەوانەى يەكلا نەبووينەوە بەرزترين رێژەيە، كە لە(34%.).

چاوەڕوان دەكرێت لە مانگى حوزەيرانى ساڵى داهاتوو هەڵبژاردنێكى چارەنووساز بكرێت، ئۆپۆزيسيۆن بەهەموو هێزى خۆى هەوڵدەدات لەر ێگەى هاوپەيمانييەكى فراوان ئەردۆغان له‌ دەسەلات دوور بخاتەوە.