Nuce Logo

شیکاری تایبەت بە نوچەنێت

هێرشە بەردەوامەکانی تورکیا بۆ دەرکردنی چەکدارانی پەکەکە لە شنگال، بۆ دەستڕاگەیشتن بە نەوتی ناوچەکانی(موسـڵـ)ە، ئەمەش کێبرکێ یەکی توندی لە نێوان تورکیا و ئێران دروستکردووە. 

دوای بڵاوبوونەوەی هەڵوێستی جەواد زەریف، وەزیری دەرەوەی ئێران بەرامبەر سیاسەتەکانی تورکیا لە عێراق و سوریا، کاردانەوەی جیاوازی لێکەوتەوە، ئەم کاردانەوانە لە کاتێک دابوون، کە زەریف گوتی: "تاران بوونی سوپای تورکیا لە سوریا و عێراق ڕەتدەکەنەوە و، سیاسەتەکانی ئەنقەرە بەرامبەر ئەو دوو وڵاتە بە هەڵە دەزانن!" 

هەرچەندە بەرپرسان ئەو لێدوانەیان بە ناوی وەزیری دەرەوەی ئێران ڕەتکردووتەوە، بەڵام ئاستی ململانێکان جۆرێکە، مەیدانی عێراقی بۆ ڕکابەرییەکان ئاڵۆزتر کردووە. 

ئەم ڕکابەرییەی نێوان ئەنقەرە و تاران لە کاتێکدایە، کە تورکیا ئۆپەراسیۆنی چنگی پڵنگی، بۆ سەر چیایی گارە ئەنجامدا، چەکدارانی حەشدی شەعبی (پاڵپشتی کراو لە لایەن ئێرانەوە) سێ لیوای سەربازی لە شەنگال بڵاوکردەوە. 

 ئیره‌ج مه‌سجدى باڵیوزى ئێران له‌ عێراق له‌دیمانه‌یه‌كى له‌گه‌ڵ كه‌ناڵى رووداو، هۆشداریى به‌ توركیادا له‌وه‌ى هیچ كرده‌یه‌كى سه‌ربازى له‌ناو خاكى عێراق ئه‌نجام نه‌دات و له‌و سنووره‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌ بوه‌ستێ كه‌ بۆى دیاركراوه‌.

ئه‌و قسانه‌ى ئیره‌ج مه‌سجدى له‌كاتێكدا دێ كه‌ توركیا چه‌ند جارێك باسى له‌وه‌ كردووه‌ له‌ به‌هارى داهاتوو هێرش ده‌كاته‌ سه‌ر شنگال به‌ بیانوى ده‌ركردنى هێزه‌كانى په‌كه‌كه‌.

فاتیح یه‌ڵدز باڵیۆزى توركیا له‌ عێراق به‌ په‌له‌ وه‌ڵامى مه‌سجدى دایه‌وه‌ و گوتى، "باڵیۆزى ئێران ده‌بێت دوایین كه‌س بێت له‌سه‌ر رێزگرتن له‌ سنوورى عێراق وانه‌ به‌ توركیا بدات". گرژییه‌كه‌ هه‌ر به‌م وه‌ڵامه‌ى باڵیۆزى توركیا نه‌وه‌ستا. به‌ڵكو وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى ئێران به‌ په‌له‌ بانگهێشتى باڵیۆزى توركیاى كرد له‌ تاران و په‌یامى ناڕه‌زایى پێدا. هاوكات وه‌زاره‌تى ده‌ره‌وه‌ى توركیایش بانگهێشتى باڵیوزى ئێرانى كرد و په‌یامى ناڕه‌زایى پێدا.

بۆچی شنگال؟!! 

شنگال ناوچەکەیە، دەکەوێتە ڕۆژئاوای موسڵ، ئەو پارێزگایەی عێراق کە سەددەیەکە سەنتەری گواستنەوەی ڕێڕەوەکانی وزەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقایە بۆ بازاڕەکانی جیـهـان.

ناوەندی سەرنجی هێزە هەرێمی و ناودەوڵەتییەکان، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە دەیەیەکانی ڕابردوودا لێل و ئاڵۆز بووە، بە تایبەت دوای واژووکردنی ڕێککەوتنە مێژووییەکانی پرۆژەی سعودیە و میسر، ئەمەش هۆکار بووە لە لە هەڵکشانی سیاسەتەکانی عەرەبستان بەرەو ڕۆژهەڵاتی ناوچەکە، بە نموونە ئێران و تورکیا و ململانێیەکان لەسەر سنووری هاوبەشی نێوانیان کە (عێراق و سوریا)ن، هۆکاری ئەو ئاڵۆزیانەیش بە درێژایی مێژوو، پێوەستە بە پرۆژە هێڵەکانی گواستنەوەی بۆرییەکانی نەوت و گاز، بە سنوورە هاوبەشەکانیان لەگەڵ  عێراق. 

وەلید جومبلات، سەرۆکی پارتی سۆسیالیستی پێشکەوتنخواز لە لوبنان، لە سەرەتاییەکانی ساڵی 2019ـدا، گوتی: "بۆری نەوتی بەسڕە لە باشووری عێراقەوە بۆ بانیاس، لە کەناری سوریا ناونیشانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستی نوێیە!"

ئەم لێدوانەی سەرکردەی عەرەب لە کاتێکدایە، کە گەڕانەوەی هێزە هەرێمییەکانی ناوچەکە بە پاڵپشتی هێزە نێودەوڵەتییەکان، بۆ گرێبەستە مێژووییەکانی نێوان وڵاتانی ناوچەکەیە، هەروەها هەر هەیەکە لە ئێران و تورکیا، بە کلیلی کردنەوە و داخستنی ڕێگای دەستپێکردنەوەی ئەو پرۆژانە دادەنرێن، بۆیە بۆ تێگەیشتن لە دووبارە سەرهەڵدانەوەی ئەو پرۆژانە و ململانێیەکانی تورکیا و ئێران، بە تایبەت لە پرسی شنگال و کێشەکانی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ بەغدا، بنەمای سەرەکی کێشەکان و شرۆڤەکردنیان پێویستییان بە (کرۆنـۆلـۆژیـا)یەکی ئابووری وستراتیژی ئەو هێڵانە هەیە. 

بۆرییە نەوتیەکانی عێراق – سوریا بۆ دەریای ناوەڕاست 

بۆرییە نەوتییەکانی کێڵگەکانی کەرکوک، بای حەسەن، جامبور و عەین زالە، هەر لەسەرەتای دۆزینەوەی نەوت لەو کێڵگانە لە ساڵی (1924 تا 1972) کە بە نیشتیمانی کران، چەندین بۆری گواستنەوە، بۆ گواستنەوەی وزەی ئەو ناوچانە دروستکران ، بەڵام ئاڵۆزی و گرژی بەردەوامی نێوان ئەو وڵاتانەی کە هێڵەکانیان تیادا تێپەڕ دەبن، (تورکیا و ئێران) هۆکار بوون لە وەستان و داخستنی ئەو پرۆژانە بە درێژایی مێژوو، تا ئاستـێـک لە ساڵی 1984ـدا ئەو پرۆژە هێڵانەی کە وزەیان لە (عێراقـ)ەوە، هەناردەی سوریا و دەریایی سپی ناوەڕاست دەکرد وەستان. 

پاڵپشتی ئەمریکا، بۆ پرۆژەکانی عێراق دژی بەرژەوەندییەکانی یەکێتیی سۆڤیەت لەو کاتەدا بووە هۆی فشار خستنە سەر سوریا لە لایان مۆسکۆ، بۆ ڕاگرتنی هەناردەکردنی وزەی عێراق لە ڕێگەی (کەرکوك – بانیاس) و (کەرکوك – تەرابلوس)، دوای ئەوەی سوریا  تێچووی گواستنەوەی لە گواستنەوەی وزەدا بە ڕێژەی %86 بەرزکردەوە، ئەم هەوڵەی ڕووسیا بە هاوبەشی لەگەڵ ئێران بوو.

عێراق بۆ دۆزینەوەی هێڵی جێگرەوە، بۆ هەناردەکردنی (نەوتــ)ەکەی، ڕێککەوتنی لەگەڵ تورکیا واژووکرد.

بۆرییە نەوتییەکانی عێراق – تورکیا، بۆ دەریای ناوەڕاست

حکومەتی عێراق بە پاڵپشتی ئەمریکا و ئەورووپا لە ساڵی 1973ـدا، ڕێککەوتنی لەگەڵ تورکیا واژووکرد، بۆ گواستنەوەی وزەی وڵاتەکەی لە ڕێگەی بەندەرەکانی تورکیاوە، ئامانجی عێراق لەو ‌هێڵە، بەستنەوەی کێڵگەکانی باشووری عێراقە بە کێڵگەکانی کەرکوك و گواستنەوەیانە، بۆ بەندەری جەیـهـان، لەهەر ئەگەرێک ئەگەر ئێران گەرووی هورمز بە ڕووی بەندەرەکانی عێراق دابخات، لە لایەکی تر گواستنەوەی نەوتی کێڵگەکانی کەرکوکە بە کێڵگەکانی بەسڕە و، گواستنەوەیە بە دەریایی عەرەب،  لە ئەگەری داخستنی بەندەرەکانی سوریا و تورکیا. 

بـە واتـایـەکـی تـر، پرۆژەی جێگرەوەی عێراق، هێڵی  کەرکوک – جەیهان، و هێڵی بەسڕە – سعودیە، بۆ بەندەرەکانی عەقەبە، پرۆژەی ستراتیژی عێراق و کەنداوی عەرەبی بوون.

ڕووداوەکانی دوای ساڵی 2003 لە عێراق، ئاییندەی هێڵەکانی گواستنەوە

دوای ڕووخانی ڕژێمی پاشایەتی لە ئێران و نزیکبوونەوەی بەرژەوەنیدخوازی نێوان ئێران و ڕووسیا، کاریگەری لەسەر بونیاتنانی پرۆژەکانی ئەمریکا، بە هاوپەیمانی وڵاتانی کەنداو دروستبوو، بەڵام بە هەوڵەکانی تورکیا، توانرا ڕێککەوتن بۆ پرۆژەی تورکیا 1، 2 لە گەڵ عێراق ئەنجام بدرێت، لێ ڕووخانی ڕژێمی سەدام حسین و، زاڵبوونی هەژموونەکانی ئێران لەسنوورە ستراتیژییەکانی عێراق، ئاستەنگی خستە بەردەم پرۆژەکانی ڕۆژئاوا، بە تایبەت دوای ڕووداوەکانی بەهاری عەرەبی و، هاتنی ڕێکخراوی تیرۆرستی داعش، ئەم ڕووداوانە لە بەشێک لە ناوچەکان،  هاوپەیمانەکانی کردن بە نەیار و، دژبەیەکەکان بوون بە هاوبەشی بەرژەوەندیخواز نەک ستراتیژی، بە نموونە گرژییەکانی نێوان قەتەر و سعودیە، هەروەها تێکچوونی پەیوەندییەکانی ڕیاز و ئەنقەرە، بەرەی (ئێران و ڕووسیا و تورکیا)ـیی لێک نزیک کردەوە، بە تایبەت لەسەر خاکی سوریا، ئەمەش فشاری لەسەر بەرژەوەندییەکانی ڕۆژئاوا دروست کردو، هەوڵی دیپلۆماسی نوێ هاتنە ئاراوە، بۆ گۆڕینی ڕێڕەوەکانی گواستنەوەی وزەی ناوچەکە. 

پۆست داعش ( هەوڵەکان بۆ بردنەوەی گرێبەستە مێژووییەکان بە فۆڕمی نوێ).

عێراق وڵاتێکی دەوڵەومەند بە (وزە)ـیە، لە کێڵگەکانی باشووری و، هەروەها (هەرێمی کوردستانـ)یـش دەوڵەمەند بە گازی سروشتییە، ئەمانە هۆکاری سەرەکی بوون، لە ئاڵۆزترکردنی هاوکێشەکان.

خەونی عێراق، بوونی بە سێیەم گەورەترین وڵاتی بەرهەمهێنی وزەیە لە 2030ـدا، ئەمە لە کاتێکدایە لە ساڵی 2012 تا 2021 ڕێژەی بەرهەمهێنانی وزەی عێراق بە ڕێژەی %50 زیادیکردووە، واتە عێراق دەتوانێت خواستی وڵاتێكی بەکاربەری وەک ئەڵمانایا بۆ ماوەی  40 ساڵ بە تەنیا تێر بکات.

بۆیە دوورخستنەوەی عێراق لە هەژموونی ڕووسیا و ئێران، ئامانجی ئەمریکا و ئەورووپایە، بۆ ئاسایشی وزەی وڵاتەکانییانە، بەڵام بەدیهاتنی ئەم خەونە ئەستەمە، ئەگەر ئاڵۆزی لە پەیوەندییەکانی عێراق و حکومەتی هەرێمی کوردستاندا هەبێت، چونکە پێگەی جیوگرافیای هەرێمی کوردستان کلیلە، بۆ دابەشکردنی سنوورەکانی گواستنەوەی وزە لە بەرژەوەندیی دوو لایەنەی ئەمریکا و ڕووسیا. 

دۆسیەیی ناوبژیوانی، بۆ ئەو پرسە لە نێوان حکومەتی مەرکەزی و هەرێمی کوردستان، ماوەی 5 ساڵە بەردەوامی هەیە، بۆ ئەوەی هێڵی تورکیا ــ عێراق، ناسراو بە (ITP)، بۆ گواستنەوەی 600 هەزار بەرمیلی ڕۆژانەیە بە هێڵی  کەرکوک ــ جەیهان، کە لە ساڵی 1973ـدا ڕێککەوتنی لەسەر کرا، بکەوێتە کار، بەڵام  هاوکێشەکان قوڕستر بوون لەبەردەم عێراق و تورکیا، کاتێک هێزەکانی پێشمەرەگە توانیان بەرەنگاری چەکدارەکانی داعش ببنەوە، لە ناوچە جێناکۆکەکانی مادەی 140 و، دووبارە گەڕانەوەی ئیدارەی پارێزگای کەرکوک، بۆ ژێر دەسەڵاتی هەرێمی کوردستان، لەو کاتە حکومەتی هەرێمی کوردستان بڕیاریدا، نەوت لە کێڵگەکانی تەوکێ و تەقتەق هەناردەی  بەندەری جەیهان بکات، ئەمەش بۆ عێراق  بە شکاندنی پەیماننامەی ساڵی 1973 ئەژمار دەکرێت لەگەڵ تورکیا. 

کێشە یاساییەکانی نێوان عێراق تورکیا ڕێگر نەبوون ،لە هەناردەکردنی 400 هەزرا بەرمیلی، ڕۆژانەی هەرێمی کوردستان بۆ بەندەرت جەیهان، لە ساڵی 2018ـدا دوای ئەوەی حکومەتی عێراق بڕە بودجەدی حکومەتی هەرێمی کوردستانی بڕی، ئامانجی هەرێمی کوردستان بەرزکردنەوەی ڕێژەی بەرهەمهێنابوو، بۆ 1.5 میلیۆن بەرمیلی ڕۆژانە.

ئەم سیاسەتە ژیرانەی حکومەتی هەرێمی کوردستان، ترسێکی قوڵی لەلایەن عێراق دروستکرد، لە ئەگەری بەدەستهێنانی سەربەخۆیی ئابووری وزەی هەولێر، دوای هەناردەکردنی نەوت بێ گەڕانەوە بۆ بەغدا، چونکە هەرێمی کوردستان بە پێی دەستووری عێراق، قەوارەیەکی دەستووری و مافی  ئیدارەدانی ئابووری وڵاتەکەی هەیە، بەڵام کێشەی سەرەکی لە بەردەم حکومەتی عێراق مادەی 112ی تایبەت بە نەوت و گازە، چونکە لە 2006ـدا، کـوردسـتـان بەرهەمهێنانی نەوت وگازی نەبووە. بە واتایەکی تر، لە ساڵی 2005 کاتێک کورد بەشداربوو لە دارشتنەوەی دەستووری عێراق، ئەوکات کوردستان بەرهەمهێنا و هەناردەکردنی نەوتی نەبووە، بەڵام ژیرانە ماماەڵەی لەگەڵ پرس و مافەکانی هەرێمی کوردستان بۆ سەربەخۆیی ئابووری کردووە، چونکە ئەو هەرێمە بە گوێرەی دەستووری عێراق، هەرێمی سەربەخۆیە و مافی خۆبەڕیوەبردنی هەیە لەسەرجەم بوارەکان بە تایبەت نەوت، بەڵام دوای سیاستە چەوتەکانی سەرکردایەتی عێراق، بێ بەشکردنی کورد لە مافە دەستووریەکانی، هەرێمی کوردستان پێنگاڤی جێگرەوەی بەکارهێنا بۆ دابینکردنی بژێوی خەڵکی هەرێمی کوردستان، لە رێگەی دروستکردنی پەیوەندی دیپلۆماسی لەگەڵ وڵاتانی هەرێمی و ناودەوڵەتی، توانی ستارتیژی سنوورەکانی بەکاربهێنێت بۆ هەناردەکردنی وزەی هەرێمەکەی، بێ گەڕانەوە بۆ بەغدا دوای ڕووداوەکانی پۆست داعش.

ئەمە بەو واتایە دێت، هەرێمی کوردستان دەرفەتی گونجاوی لەبەردەمە، لە دووبارە دانان و داڕشتنەوەی یاسای تایبەت بە نەوت و گاز، چ لەگەڵ حکومەتی مەرکەزی، یانیش تایبەت بە هەرێمی کوردستان.

بارودۆخی سیاسیی و ستراتیژی کوردستان جیاوازترە لە، 2014 و 2017، چونکە بە پێی ئامارە نێودەوڵەتییەکان بێت، یەدەگی گازی سروشتی کێڵگەکانی خوڕماڵە ــ چەمچەماڵ زیاد لە 75 تریلیۆن پێ سێجایە، ئەمە لەلایەك، لە لایەکی تر رێککەوتنی نێوان هەرێمی کوردستان و ڕووسیا، کۆی هاوکێشەکانی پێچەوان کردووە، دوای ئەوەی تورکیا و ئێران  هەڕەشەی داخستنی سنوورەکانیان کرد، ئەمریکا پشتی لە خواستی کورد کرد.

ڕێککەوتنی حکومەتی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیای (رۆسنەفت)، دەرگای بۆ ڕێککەوتنی نێوان ڕووسیا، هەرێم و ئێرانی، بۆ هەناردەکردنی وزەی هەرێمی کوردستان، بۆ سنوورەکانی سوریا واڵاکرد، ئەم ڕێککەوتنە ئاسایشی وزەی ئەمریکا و ئەورووپای خستە مەترسییەوە، جگە لەوەی بازاڕەکانی تورکیا، بێبەش دەبن لە وزەی عێراق و هەرێمی کوردستان.

بۆیە ئەو هەوڵانەی کە لە ناوچەکانی شنگال و موسڵ ڕوودەدەن، پەیوەندی ڕاستەخۆیان هەیە، لە ڕکابەرییەکانی تورکیا و ئێران، بۆ دەستپێکردنەوەی پرۆژەکانی بەرەی ئەمریکا و ڕووسیا، لەسەر خاکی وڵاتانی عێراق، سوریا و تورکیا، بەڵام ئەوەی هێرشەکانی لەم ساتەی ئێستادا توندتر کردوون، ڕێککەوتنی نێوان حکومەتی عێراق  و تورکیا، بۆ کردنەوەی دەروازەیەکی نوێیی بازرگانی نێوان بەغدا و ئەنقەرە، لە هەمان کاتدا دووبارە ئاسایی بوونەوەی پەیوەندییەکانی نێوان وڵاتانی کەنداو و ئەگەرەکانی تەواوبوونی پرۆژەی هێڵی عەرەبی بەهێزترکردوون. چونکە ناوچەی شنگال خاڵی یەکتربڕینی پرۆژەی قەتەر و تورکیایە، بەرامبەر بە هێڵی ئێران و سوریا.