Nuce Logo

وەرگێرانى: ئيسماعيل تەها

لەم ساڵانەى دوايى هاوئاهەنگى نێوان رووسيا و يەكێتى ئەوروپا لەبوارى گازى سرووشتى رووبەڕووى هەندێك بەربەست بۆوە، ساڵانێکە واشنتن هانی برۆكسل دەدات هاوردەى گازى رووسى كەم بكاتەوە، بەڵام هیچ هەوڵێکی بۆ کەمکردنەوەی گازى  ڕووسی نەدا، تەنانەت هەندێکجار بەرژەوەندییەکانی خۆشی دەکردە قوربانی.

لەدواى دەستپێكردنى هێرشى سەربازى رووسيا بۆ سەر خاكى ئۆكراينا پرسى گاز بەسياسيكرا، ئەوەش لەدواى ئەوە هات كۆشكى سپى توانى وڵاتانى ئەوروپا رازى بكات هەنگاوێكى نوێ دژ بە رووسيا بگرنەبەر، هەرچەندە ئەو هەنگاوە ئەنجامێكى وێرانكەريشى بۆ وڵاتانى ئەوروپا هەبێت، ئەويش گۆڕينى گازى رووسييە بەگازى ئەمەريكى، ئەو ستراتيژيەتە قەيرانێكى بێپێشنەى لەبوارى وزە لە ئەوروپا دروستكرد، كە ئێستا هەڕەشە لە هەموو ئەوروپا دەكات. 

ئەم دۆخەى ئەمرۆ ئاڵۆزى جييۆستراتيژى هەيە، چونكە لە قەيرانى گازى سرووشتى تەنيا ئەمەريكا سوودمەند نابێت، بەڵكو توركياش لەو قەيرانە سوومەند دەبێت، بۆيەش ئەنقەرە بڕياريداوە ئەو دەرفەتە بقۆزێتەوە بۆ ئەوەى ببێت بە گەورەترين ناوەندى گازى سرووشتى، ئەوەش وايكردووە ماوەى زياتر لە مانگێكە دانوستاندنەكان بەردەوامن بۆ ئەوەى توركيا ببێتە ناوەندێكى بڵاوكردنەوەى گازى رووسى لە ئەوروپا، لە ئەنجامى ئەو ياريەى سياسيەى يەكێتى ئەوروپا مۆسكۆ پەناى بردەبەر ئەو ئەنگاوە، كە پێش جەنگى ئۆكراينا  بووە هۆى وەستاندنى هێڵى (نۆرد ستريم 2) لەپاڵ ئەوەش تواناى رێگاكانى تر بۆ گەياندنى گازى رووسى بۆ بەكارهێنەرانى ئەوروپا كەم دەبۆوە. 

كەمكردنەوەى هاوردەى گازى رووسى لەلايەن يەكێتى ئەوروپا بۆ لە (7%) كە لە ساڵى رابردوو (40%)، ئەمەريكاى كردە سەرچاوەيەكى سەرەكى بۆ رەوانەكردنى گازى سرووشتى بۆ ئەوروپا، كە (48) مليار مەتر چوارگۆشە گازى بۆ ئەوروپا رەوانە كرد.

ئەوەش لەكاتێدا بوو، پێش هێرشكردنە سەر هێڵى (نۆرد ستريم2) لە مانگى ئەيلوولى ئەمساڵ دەرفەتێك بۆ گۆڕينى ئەو واقيعە هەبوو، بەڵام يەكێتى ئەوروپا ئاشكراى كرد، كە بەدەستپێشخەرى خۆى بێت، ياخود لەژێر فشارى ئەمەريكا و بەريتانيا لە داهاتووێكى نزيك دەستبەردارى گازى رووسى دەبێت، ئەگەريش هەيە دۆخەكە خراپتر بێت، كاتێك وارشۆ بڕيارىدا پشكى كۆمپانياى گازپڕۆمى رووسى لە كۆمپانياى يۆرۆپۆڵى پۆڵندى بەشى ئەو وڵاتە لە هێڵەكانى گازى ياماڵى ئەوروپا بە نيشتيمانى بكات.

ئاڵۆزبوونى زياترى دۆخەكە خزمەت بە بەرژەوەندى ئەو بەكارهێنەرە ئەوروپيانە ناكات كە گازى رووسيان بە نرخێكى هەرزان بەدەست دەكەوت، رووسيا بوودجەى خۆى لەسەر داهاتى نەوت و گاز دەخەمڵاند، بەتايبەت لەو دۆخەى ئێستا كە گەمارۆى ئابوورى خراوەتە سەر، بەپشتبەستن بەو رووداوانەى لە گۆڕەپانى نێودەوڵەتى روودەدەن، رووسيا سەرنجى توركياى بۆ دروستكردنى ناوەندێك بۆ گازى وڵاتەكەى راكێشا.

ئەردۆغان بەوە ناسراوە تواناى قۆستنەوەى دەرفەتەكانى هەيە، بەتايبەت لەو شتانەى پەيوەستە بە تواناى كەسايەتى خۆى، بيرۆكەى كردنى توركيا بە ناوەندى گازى نێودەوڵەتى لە بۆشاييەوە نەهاتووە، بەڵكو ئەو كێشە ئابووريانەى كە رووبەڕووى ئەو وڵاتە دەبنەوە پاڵنەرێكى سەرەكى بوو بۆ ئەوەى توركيا بۆ دەرچوون لەو قەيرانە بەدواى دەرچەيەك بگەڕێت، تا ساڵى رابردووش سەرۆكى توركيا بيرى لە فراوانكردنى هاوئاهەنگى لەگەڵ رووسيا لە كەرتى گاز هەبوو.

پڕۆژەى هێڵى توركى كە رووبەرەكەى دەگاتە (31) مليار مەتر چوارگۆشەيە، جێگرەوەى پڕۆژەى (ساوس ستريم)ە كە هێڵى گازى رووسيا بۆ بولگارياى لەخۆى گرتووە، كە بە دەرياى رەش تێدەپەرێت و ساڵانە (63) مليار مەتر چوارگۆشە گاز دەگوازێتەوە، لە ساڵى (2014) سۆفيا رەتيكردەوە ئەو پڕۆژە جێبەجێ بكرێت، ئەوە رەتكردنەوەش لەژێر فشارى ئەمەريكا بوو، توركياش هيچ خواستێكى نەبوو دەستكەوتى تر بەرانبەر گواستنەوەى گازى رووسى بەدەست بهێنێت، چونكە توركيا ئەو توانايەى نەبوو پڕۆژەى هێڵى توركى دروست بكات تواناى گواستنەوەى (31) مليار مەتر چوارگۆشە گازى هەبێت.

تا ئەو کاتە، ڕوون بوو  ئەنقەرە حسابى بۆ فراوانکردنی بەشداريی لە گواستنەوەی کەرەستەی وزەی ڕووسیا دەكرد، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا چاوەڕوانى دەرفەتێكى گونجاوى دەكرد بۆ ئەوەى شتێكى هاوشێوە بخاتە بەردەم مۆسكۆ.

مامەڵەى هاوسەنگى ئەردۆغان و نەسەپاندنى مەرجى توند بەسەر رووسيا و گوێگرتن لە مۆشكۆ دەرفەتێكى ترى بۆ توركيا رەخساند، كە  بووە هۆى گرتنەبەرى ستراتيژيەتى زيادكردنى بڕى گازى رووسيا لە هێلەكانى توركيا بەدرێژايى ئەمساڵ.

لە مانگى ئابى ئەمساڵ ئەردۆغان لەگەڵ ڤلاديمێر پۆتين بۆ كڕينى گازى رووسى بە دراوى رۆبڵ كۆبوونەوە، لەسەرەتاى ئەم مانگەش بۆيەكەمجار خرايە بوارى جێبەجێكردن، كە لە (25%)ى نرخەكە بە دراوى رووسى دەبێت، بەڵام هەردوولا پلانيان هەيە ئەو رێژەيە لەداهاتوو زياتر بكەن.

بيرۆكەى دروستكردنى ناوەندى گازى رووسيا لە توركيا بۆ يەكەمجار لە (12)ى مانگى رابردوو لەلايەن سەرۆكى رووسياوە ئاشكرا كرا، ئەوەش بەرئەنجامى بەرەوپێشچوونى پەيوەندى نێوان توركيا و رووسيا بوو، كە لەيەكەم هەنگاودا ئەردۆغان ئامادەيى خۆى بۆ پاڵپشتى ئەو بيرۆكەيە دەربڕى. 

لە (25)ى مانگى رابردوو توركيا دەستى بەجێبەجێكردنى ئەو دەستپێشخەرييە كرد، لەسەرەتاى ئەو مانگە لە راگەيێندراوێكدا خواستى خۆى بۆ گۆڕينى هەماهەنگى لەگەڵ توركيا بۆ پڕۆژەيەكى گەورە بۆ دروستكردنى ناوەندێكى نێودەوڵەتى بۆ گازى سرووشتى، بڕياريشە پێش كۆتايى ئەمساڵ هەموو وردەكارييەكانى ئاشكرا بكرێت.

لاى خۆشييەوە فاتيح دۆنماز، وەزيرى وزە و سەرچاوە سروشتييەكانى توركيا رايگەياند، "توركيا گفتوگۆ لەگەڵ هەموو لايەنە پەيوەنديدارەكان دەكات، هەنگاوە سەرەتاييەكان بۆ جێبەجێكردنى ئەو پڕۆژەيە بۆ هاوردەكردنى گازى رووسى بۆ وڵاتانى ئەوروپا دەگرێتەبەر كە بتوانێت لە سەرەتاى ساڵى داهاتوو گازەكە بگوازێتەو."

هەروەها وەزيرى وزەى رووسى نوێترين داتاكانى زيادبوونى قەبارەى گواستنەوەى هێڵى دووەمى توركياى بڵاوكردەوە، كە گاز بۆ بازاڕەكانى باشوورى رۆژهەڵاتى ئەوروپا دەگوازێتەوە.

هۆكارەكانى بيرۆكەى گۆڕينى توركيا لە ناوەندێكى بچووكەوە بۆ ناوەندێكى نێودەوڵەتى بۆ گازى رووسى، نەك تەنيا بەرژەوەندييەكانى ئەنقەرە بەڵكو بەرژەوەندييەكانى مۆسكۆش روون دەكاتەوە، لەو قۆناغەى ئێستا رووسيا و ئێران و ئازەربيجان پێداويستييەكانى گازى توركيا دابين دەكەن، لە ساڵى رابردوو توركيا (23) مليار (300) مليۆن مەتر چوارگۆشە گازى لە رووسيا كڕيووە، كە يەكسانە بە (45%) گازى توركيا، هەروەها (10) مليار مەتر گازى لە ئێران كڕيووە، كە لە ساڵى رابردوو پشكى لە (16%)ى گازى ئەم توركيا بوو.

سەرەڕاى ئەمەش توركيا رێگەيەكى گرنگە بۆ گوازستنەوەى بەشێكى زۆرى گاز بۆ ئەوروپا، هێڵى گازى رووسيا كە بەهێلى گازى باشوور ناسراوە لە ئازەربيجانەوە بەرێگەى خاكى توركيا تێدەپەرێت، كە هێڵەكە دێتە ئەنادۆڵ لەوێوە بۆ سنوورەكانى يۆنان، هێڵى دەرياى ئەرياتيكيش يۆنان و ئەلبانيا و باشوورى ئيتاڵيا پێكەوە دەبەستێتەوە. 

پلانى ئەمساڵ ئەوەيە ئەو قەبارەيە بۆ گواستنەوەى هێڵەكانى ئەنادۆڵ زياد بكرێت بۆ ئەوەى ببێتە (16) مليار و (200) مليۆن مەتر چوارگۆشە.

لە مانگى ئەيلوولى ئەمساڵ ئيلهام علێف، سەرۆكى ئازەربايجان پلانێكى ئاشكرا كرد كە قەبارەى رەوانەكردنى گاز لە رێگەى بۆڕى ئەنادۆڵەوە دەگەێنتە (32) مليار مەتر چوارگۆشە، هەروەها لەرێگەى هێڵى ئەدرياتيك دەگاتە (20) مليار مەتر چوارگۆشە

لە پاڵ چەندين هێڵى رەوانەكردنى گاز، توركيا خاوەنى دوو وێستگەى شلكردنەوەى گازە، هەروەها دوو كۆگاشى بۆ هەڵگرتنى گاز هەيە، ئەوە جگە لە بوونى دوو كۆگاى تر لە ژێر زەوى، لە ماوەى رابردووش سەرۆكى توركيا ئاماژەى بەوە دەكرد كە لەم نزيكانە دەست بەدەرهێنانى گاز لە كێڵگەى نوێى سەكاريا لە دەرياى رەش دەكەن، ئەوەش رەنگدانەوەى توانايەكى گەورەى توركيا كە وەك لايەنێكى گرنگ لە بازاڕى گازى ئۆڕاسيا دەردەكەوێت، هەروەها ئەو توانايە وايكردووە ببێت بە ناوەندێكى نێودەوڵەتى بۆ دابەشكردنى گازى سروشتى.

ئەگەر سەيرى ئەم ئاڵۆزييانە بكەين كە ئێستا هەيە و هەڵوەستە بەرانبەر پرسە سياسييەكانى بەردەم هاوئاهەنگى راستەوخۆى نێوان رووسيا و يەكێتى ئەوروپا لەبوارى وزە بكەين، دەبينين ئەو جۆرە پڕۆژانە لەبەرژەوەندى رووسيا دايە، دروستكردنى ناوەندێكى نێودەوڵەتى لە توركيا دەرفەت بۆ مۆسكۆ دەڕەخسێنێت هاوكارييەكانى بۆ داهاتوو لە هەموو جۆرە رووداوێك دابين بكات، كە زۆرجار هێڵەكانى تووشى مەترسى دەبنەوە، سەرەڕاى ئەوەش ناسنامەى گازەكەى دەشاردرێتەوە، بە جۆرێك ئەو ناوەندە نوێيە دەكەوێتە سەر سنوورى ئەوروپا و گاز لە رووسياوە هاوردە دەكات، بۆ ئەوەى دواتر ببێتە موڵكى كۆمپانيايەكى بيانى، ئەو فاكتەرەش هاوكارى بازاڕى ئەوروپا و خزمەتى كۆمپانياى گازپڕۆم دەكات.

لەم ساڵانەى رابردوو كۆمپانياى گازپڕۆم بايەخى تايبەت بە بازاڕەكانى ئەوروپا دەدا، بەتەواوى هاوبەشەكانى لە رۆژهەڵات پشتگوێخستووە، تەنانەت هێڵى (ئينەرجى سيبيريا) ساڵانە تواناى گواستنەوەى (38) مليار مەتر چوارگۆشەى هەيە، كە گاز رەوانەى ناوچەى ئاسايا و زەرياى هێمن دەكات، هێڵى نۆرد ستريم لە ڕوويى فراوانى و قازانج جێگەى نەگرتۆتەوە، ئەوەش بەو واتايە دێت توركيا ناچارە بەدواى رێگەيەك بگەرێت بۆ ئەوەى پارێزگارى لە هاوكارييەكانى بەرەو يەكێتى ئەوروپا بكات.

بۆ چارەسەكردنى ئەم كێشەيە جگە لە دروستكردنى ناوەندێك لە توركيا هيچ بژاردەيەكى لەبەر دەست نييە، هەرچەندە ئەم پڕۆژەيە چەندين بەربەستى رووبەڕوو دەبێتەوە كە بە پلەى يەكەم تەكنيكى و ئابووين.

بۆ نموونە لەپێناو جێبەجێكردنى ئەم دەستپێشخەرييە پێويستە رووسيا هاوكارى گازيەكانى بەشێوەيەكى بەرچاو بۆ بەشى ئەوروپا لە وڵاتەكەى لە رێگەى هێڵى توركى و هێڵى شين زياد بكات، ئەو هەنگاوەش مەرجى فراوانكردنى سيستەمى گواستنەوەى گازە لە ياماڵەوە بۆ ئانابا و دروستكردنى هێڵى گازى نوێى دەريايى، بەڵام دواتر ئەوە روون نييە چەندە لە تواناى گازپڕۆمە ئەم كارە بكات، بەتايبەت بەهۆى قووڵى دەرياى رەش و سزاكانى رۆژئاوا جێبەجێكردنى كارەكان قوورسە.

لەو قۆناغەى ئێستا ناكرێت هيواى گەورە بە بايەخى وڵاتانى ئەوروپا بۆ كڕينى گاز لە ناوەندى توركى هەڵبواسرێت، چونكە بە پلەى يەكەم روو لە باشوورى ئەوروپايە كە لە وەرزى سەرما پێويستى زۆرى بەگاز نييە، كەرتى پيشەسازى بەراورد بەناوەڕاست و باكوورى ئەو كيشەوەرە جياوازە.

لە دۆخێكى دياريكراو ناوەندى گاز تەنيا لە رووسيا يا ئێران، يا ئازەربيجان گازى پێناگات، بەڵكو لە باكوورى عێراق و ميسر و ئيسرائيل و قوبڕيش گازى پێدەگات، ئەوەش جۆرێك لە ململانێ لەگەڵ رووسيا دروست دەكات، ناچار دەبێت نرخ دابەزێنێت.

ئەگەر سەيرى ئەوەش بكەين كە بۆ دروستكردنى ژێرخانى ئەو ناوەندە كە گۆڕانكارييەكان بەراورد بەڕابردوو زۆر خێرايە، كۆمپاناى گازپڕۆم پێويستە بە تێچووێكى زۆر هەيە.

هەندێك لە شارەزايان پێيانوايە، لايەنى رووسيا دەتوانێت پەنا بباتە بەر بژاردەى تر بۆ فراوانكردنى پڕۆسەى ساغكردنەوەى  گازى سروشتى لەناوەخۆ لە رێگەى بازاڕە ناوخۆييەكان بە بڕى (31) مليار (500) مليۆن مەتر چوار گۆشە ساغ بكاتەوە، بەڵام تا ئێستا ئەم پلانە ئاشكرا نەكراوە ئەوەش بەشدارى گازپڕۆم لە دروستكردنى ناوەندێكى نێودەوڵەتى لە توركيا دوور دەخاتەوە.

لەراستيدا هاوئاهەنگى كەرتى گاز لەنێوان مۆسكۆ و ئەنقەرە سوودى هەردوو وڵاتى هەيە، توركيا دەستكەوتى ئابوورى لەو هاوبەشييە دەبێت و زياتر دەبێتە جێى بايەخى يەكێتى ئەوروپا، رووسياش دەتوانێت خۆى لەو سزايانەى بپارێزێت كە لە داهاتوو دەخرێتە سەرى، لەگەڵ پارێزگارى لە هاوكاريكردنى بەكاربەرەكانى گاز لە ئەوروپا.

هەرچەندە ئەو پڕۆژەيە لەگەڵ بەرژەوەندييەكانى ئەمەريكا بەريەك دەكەوێت، بەڵام واشنتن هيچ لەو نزيكانە هيچ هەنگاوێكى بۆ هەڵوەشاندنەوەى ئەو پڕۆژانە نييە.

سەرچاوە: نون بوست