ئاڵنگەرييەكانى بەردەم بونيادنانى توركياى گەورە

وەرگێڕانى: ئيسماعيل تەها

هەوڵدان بۆ دروستكردنى توركياى گەورە بيرۆكەيەكى كۆنە بۆ يەكەمجار لە لايەن كۆمەڵەى ئيتحاد و تەرەقييەوە برەوى پێدرا، كە هەوڵى دەدا كيانێك بەناوى تۆران لەسەر شێوەى ئيپڕاتۆرى پەرتبووى عوسمانى دروست بكاتەوە.

شوێنكەوتووانى بيرى تۆرانى پێيانوايە، ناوچانەى تۆران دەكەونە نێوان بانەكانى ئێران و دەرياى قەزوين، هەندێكى تر لەوانەى بەرگرى لە رەگەزى تورك دەكەن پێيانوايە رەگەزى تورك گەلانى رۆژئاواى چين بۆ ئەوروپاى رۆژهەڵات لەخۆ دەگرێت، دانيشتوانى توركياى ئەمڕۆ و قەوقاز و ئاساياى ناوەڕاست و بەڵكان دەگرێتەوە.

دواتر سەركردەكانى توركيا پرسى دروستكردنى دەوڵەتێكى گەورەى توركيان خستە بەرنامەوە، پارتى گەلى كۆمارى ئەو بيرۆكەى خستە بەرنامەى حزب، مستەفا كەمال ئەتاتورك جڵەوى دەستپێشخەرى پاڵپشتى ئەو پڕۆژەيەى گرتەدەست، دواتر رەجەب تەيب ئەردۆغان لە (2002) گەيشتە دەسەڵات پاڵپشتى سەرەكى ئەو پڕۆژەيە بوو، بەڵام ئەردۆغان بايەخى بە زيندكردنەوەى تۆرانى و تێكەڵكردنى بە عوسمانى نوێ دا، لەو خاڵە پێچەوانەى ئەتاتوركە، چونكە ئەو عوسمانيبوونى پێشتگوێ دەخست بوو.

بەدرێژايى چەندين ساڵ سەركردەكانى توركيا هەوڵى دروستكردنى هاوپەيمانيان لەگەڵ ئەو وڵاتانەدا كە زۆرينەيان مسوڵمانن بۆ فراوانكردنى هەژموونى توركيا.

تۆركۆت ئۆزاڵ ئەو قۆناغەى سەرۆك وەزيران بوو لە (1989 بۆ 1993) هەوڵيدا قۆناغێكى نوێ لە پەيوەنديى نێوان توركيا و وڵاتانى عەرەبى و ئيسلامى دەستپێبكات، ئەوەش دواى چەند ساڵ ئاڵۆزى توركيا بەهۆى جەهەپەوە لەگەڵ ئەو وڵانانە بوو.

لە (1997) نەجمەدين ئەربەكان رێكخراوى هەشت وڵاتە ئيسلامييەكەى دامەزراند، كە (ئيندەنووسيا و ماليزيا و ئێران و ميسڕ و پاكستان و بەنگلاديش و نەيجيريا و  توركيا) لەخۆ دەگرێت، كاتێكيش ئاكپارتى دەسەڵاتى گرتەدەست ئەحمەد داودئۆغلۆ وەزيرى درەوە بە ئامانجى كەمكردنەوەى كێشەكان لەگەڵ وڵاتانى دراوسێى لە رۆژهەڵاتى ناوەڕاست سياسەتى (سفركردنەوەى كێشەكان)ى پەيڕەو دەكرد.

توركيا كار لەسەر زيادكردنى هێز نەرم لە باشوورى قەوقاز دەكات، كە گرنگترين سەركەوتن بۆ ئازەربيجان بەدەستهێنا، كە سوودى هاوكارييەكانى توركيا لە جەنگى دووەمى كەرەباخ دژ بە ئەرمينيا لە (2020) لە  (2017) توركيا بنكەى سەربازى لە قەتەڕ كردەوە.

لە (2019) توركيا هێزەكانى لە ليبيا بڵاوە پێكرد گەمارۆى سەربازى سەر تەڕابلوسى بە سەركردايەتى خەليفە حەفتەر تێكشكاند و رێككەوتنى هاوئاهەنگى سەربازى لەگەڵ حكومەتى يەكێتى نيشتيمانى ليبى واژۆكرد.

لەكاتێدا توركيا پەيوەندييەكانى لەگەڵ سعووديە و ئيمارات ئاساييكردەوە ئامادەيشى نيشاندا ناكۆكييەكانى لەگەڵ ميسر چارەسەر بكات، بەڵام ململانێكانى لەگەڵ يۆنان و قوبڕس لەسەر ناوچە ئاوييەكان لە رۆژهەڵاتى دەرياى ناوەند سەرى هەڵدايەوە.

لە (2016) دەزگا راگەياندنەكانى توركيا نەخشەيەكى نوێى وڵاتەكەيان بڵاوكردەوە كە سنوورە دانپێدانراوە نێودەوڵەتييەكانى تێدا بوو، ئەو نەخشەيە هەندێك دوورگەى يۆنانى لە دەرياى ئيجە و باكوورى سووريا و عێراقى كە شارى كەركوك و موسڵى لەخۆى گرتبوو.

بڵاوكردنەوەى ئەو نەخشەيە هاوكات بوو لەگەڵ وتارێكى ئەردۆغان كە تێيدا باسى لە پێويستى هەمواكردنەوەى رێككەوتننامەى لۆزان بۆ (1923) دەكرد، سنوورى توركياى نوێى تێدا دياريكرا.

ئەنقەرە ماوەيەكى درێژە هەوڵدەدات بەرگرى لەو توركانە بكات كە لە دەرەوەى توركيا دەژين، لە (1920-1921) توركيا رەتيكردەوە دان بەو دابەشكارييەى فەڕەنسا لە سووريا دابنێت، كە بۆ پێنج ويلايەت دابەشى كردبوو، سنجەقى ئەسكەندەرونە خاوەن خۆبەڕێوبەرى بوو، كە دواتر ناوەكەى گۆڕا بۆ هاتاى، لە (1936) توركيا بەهۆى خراپى مامەڵەكردن لەگەڵ توركەكانى هاتاى لە ئەنجوومەنى گەلان سكاى بەرزكردەوە.

مانگێك بەرلە مردنى ئەتاتورك لە (1938) فەڕەنسييەكان رايانگەياند، هاتاى كاتى دروست دەكەين، كە فەڕەنسا و توركيا بەڕێوەىى ببەن، لە (1939) توركيا لە رێگەى راپرسييەوە زۆربەى دانيشتوانى ئەو ناوچايە دەنگيان بە چوونە پاڵ توركيادا.

لەدواى پێكدادانەكان لە (1963) لەنێوان دانيشتوانى قوبرسى يۆنانى و باكوور، توركيا هێزە ئاسمانييەكان لەو ناوچانە بڵاوەپێكرد و هەڕەشەى هێرشكردنى بۆ سەريان كرد، بەر لەوەى جەنگ دەستپێ بكات ليندۆن جۆنسۆن، سەرۆكى ئەوكاتەى ئەمەريكا هۆشدارى دا، لە  (1974) بەهۆى سەرقاڵى ئەمەريكا بە ئابڕووچوونى (وۆتريجێت) ئەنقەرە دەرفەتى قۆستەوە و هێزى جووڵەپێكرد لە (40%)ى ئەو دوورگەى كۆنتڕۆڵ كرد، دواتر سەربەخۆيى قوبڕسى باكوورى راگەياند، لە  (1983) كۆمارى باكوورى قوبڕسى راگەياند.

لە مانگى رابردوو تەقينەوەى شەقامى ئيستقلال لە ئيستەنبۆڵ كە بووە هۆى كوژرانى هەشت كەس و برينداربوونى دەيان كەسى تر، لێكۆڵينەوەكان پارتى كرێكارانى كورستانيان تۆرمەتباركرد، ئەردۆغان بەڵێنى دا لە رێگەى ئۆپراسيۆنى دژ بە هێزە كوردييەكان لە باكوورى سووريا بەتايبەت كۆبانێ تۆڵەى ئەو تەقينەوە بكاتەوە.

لەبەرانبەر ئەو تەقينەوە ئەنقەرە ئۆپراسيۆنێكى سنووردارى ئاسمانى دژ بە هێزە كوردييەكان لە حەلەبەوە بۆ هەولێر دەستپێكرد، ئەردۆغان رايگەياندووە، دەيەوێت پشتێنەيەكى ئەمنى لەسەر سنوورەكانى سووريا بە قووڵايى (30) كيلۆمەتر و درێژيى (900) كيلۆمەتر لە دەرياى سپييەوە بۆ سنوورەكانى عێراق درێژ بێتەوە دروست بكات.

ئۆپراسيۆنەكانى توركيا لە (2016) دەستى پێكردووە، ئێستاش چاوەڕوانى جێبەجێكردنى چوارەم ئۆپراسيۆنى سەربازى توركيا دەكرێت، لە هەموو ئۆپراسيۆنەكانى پێشوو توركيا بەشێكى لە باكوورى سووريا دياريكردووە بۆ ئەوەى ناوچەيەكى تايبەت بەخۆى دروست بكات و لەگەڵ ناوچە كوردييەكان جيايى بكاتەوە.

ئەردۆغان دەڵێت، "ئەوە تاكە رێگەيە بۆ پارێزگارى لە سنوورەكانى توركيا و نيشتەجێكردنى سێ مليۆن و (500) هەزار ئاوارەى سوورى كە ئێستا لە توركيا دەژين، بەڵام ئەمەريكا و وڵاتانى سەرەكى ئەوروپا پاڵپشتى ئەو داوايەى توركيا ناكەن، لە لايەكى تريشەوە رووسيا و ئێران كە لە دانيشتنەكانى ئاستانە هاوبەشى توركيان دژ بە هەر ئۆپراسيۆنێكى سەربازين لە باكوورى سووريا.

لەگەڵ ئەوەشدا ئەردۆغان هەوڵدەدات سوود لە پێگەى وڵاتەكەى وەك نێوەندگيرێك لە جەنگى ئۆكراينا وەربگرێت، بۆ ئەوەەى پشكى گەورەتر لە سووريا بەدەست بهێنێت، ئەنقەرە لەگەڵ واشنتن و مۆسكۆ رێككەوتنى جياوازى بۆ دەركردنى هێزەكانى سوورياى ديموكرات لە تەلرەفعەت و مينبەج هەيە، كە دوو شارى ستراتيژين لە رۆژئاواى فوڕات، هەروەك دوو خستنەوەى هێزە كووردييەكان بە درێژايى سنوورەكان، جێبوجێكردنى ئەو رێككەوتنە دەبێتە هۆكارى ئەوەى توركيا كۆنتڕۆڵى رێگەى سەرەكى M 4 بكات، بەڵام ئەمەريكا و رووسيا پاشگەزبوونەوە.

ئێستا رووسيا و ئەمەريكا لە جەنگى ئۆكراينا پێويستيان بە توركيايە، چونكە  بۆتە خاڵى سەرەكى بەيەكگەياندنى هەردوو وڵات، بەتايبەت دواى ئەوەى ئەنقەرە رێككەوتنى رەوانەكردنى گەنمى ئۆكرايناى لە رێگەى دەرياى رەوەشەوە واژۆكرد، ئێستاش ئەردۆغان هيواخوازە ئەو دەرگايە بكاتەوە بۆ ئەوەى ئۆپراسيۆنى چڕنووك ــ شمشێر قبووڵ بكەن.

پلانەكەى ئەردۆغان لە دوو بەش پێكهاتووە، ئاماژە بە هێرشى ئاسمانى و هێرشى زەمينى دەكات، توركيا لە قۆناغى يەكەم رەزامەندى ناڕاستەوخۆى هەردوو وڵاتى وەرگرتبوو، بەڵام گومانى هەبوو كە ئەمەريكا لە قۆناغەكانى ترى ئەم ئۆپراسيۆنە رێگە دەدات ياخود نا، كە هێرشى زەمينى بۆ سەر هێزەكانى سوورياى ديموكراتى لەخۆ گرتبوو.

لەو سۆنگەيەوە توركيا پێيوايە جووداخوازەكان لە كوردستانى عێراق ئاڕاستەى سياسى كورد لە سووريا ديارى دەكەن، توركيا زياتر لە (20) بنكەى سەربازى لە باكوورى عێراق هەيە، زۆربەى لە بەعشيقەى نزيك مووسڵن، هەروەك توركيا كار لەسەر پێگەى خۆى لەناوچەى مەتيناى پارێزگاى دهۆك دەكات، هەرچەندە حكومەتى عێراق دژ بەم هەنگاوەيە، بەڵام دەيەوێت بيكاتە خاڵى سەرەكى ئۆپراسيۆنوكانى دژ بە پارتى كرێكاران. 

بەرپرسانى توركيا جەخت لەسەر ئەوە دەكەنەوە توركيا بۆ پارێزگارى لە بەرژوەندييەكانى خۆى وەك سووريا مامەڵە لەگەڵ هەڕەشەكانى ناوخاكى عێراق دەكات.

لە (2020) ئەردۆغان لەكاتى كردنەوەى مزگەوتى ئايا سۆفيا گوتى، "دووبارە كردنەوەى مزگەوتى ئايا سۆفيا لە ئيستەنبۆڵ هێز و ئاماژەى هەڵشانەوە و شكاندنى كۆتوبەند بير گەلى توركى دەهێنێتەوە."بەڵێنيشى دا بەرەوام بێت تا توركيا دەگەينێتە لووتكە. هەروەها گوتيشى، "بەهاتنى (2023) توركيا يادى سەد ساڵەى دامەزراندنى دەكاتەوە، توركيا بەهێز و سەربەخۆ و گەشەكردوو دەبێت."

بەڵام ئەو هيوايانەى سەرۆكى توركيا بەر قەيرانێكى سەختى ئابوورى كەوت، كە كاريگەرى لەسەر جەماوەرى سەرۆكى توركيا كە لە كاتێكى زۆر هەستيارە و كەوتۆتە پێش هەڵبژاردنێكى چارەنووساز.

هەرچەندە جەنگى ئۆكراينا بايەخى توركيا لەلاى هاوپەيمانى ناتۆ زياد كرد، بەڵام واشنتن لە بەريەكەوتنەكانى لەگەڵ ئەردۆغان دوو دڵ نەبوو، كە ئەگەر هەڕەشە لە هاوپەيمانەكانى ترى لەو ناوچەيە بكات، ئەوەش ئاڵنگەرييەكى سەرەكييە بۆ پلانى توركياى گەورە.

سەرچاوە: الخليج جديد

بابەتی پەیوەندی دار

0 لێدوانەکان

نەزەری خۆتان بنووسن

ئیمەیلەکەتان بە هیچ شێوەیێک بڵاو نابێتەوە. هەموو فیڵدە ئەستێرە دارەکان ئیجبارین