Nuce Logo

نووسينى: سۆنەر چاگاپتاى

وەرگێڕانى: ئيسماعيل تەها

وڵاتانى رۆژئاوا دەتوانن دەستپێشخەريى پەيوەست بە بازرگانى و بەرگرى بۆ توركيا بكەن، ئەنجامەكەى دەبێتە پاڵپشتى بەهێزبوونى ديموكراسى و رێگرتن لە دەستوەردانى ڤلاديمێر پۆتين، سەرۆكى رووسيا.

ئەگەر هەيە شكستى رەجەب تەيب ئەردۆغان، لە هەڵبژاردنەكانى رۆژى يەكشەممەى داهاتوو كە  لە ژێر چاودێرى وردى ركابەرەكەيەتى و ئەنجامەكانيشيان لێكنزيكە، توركيا بە هێزەوە بگەڕێتەوە بۆ رێڕەوى ديموكراسى، بەڵام ئاڕاستەى رێڕەوى جيپۆلۆتيكى توركيا لە جيهانى گريمانەيى دەمێنێتەوە، ئەوەش دەفەتێك بۆ هاوكارى هاوبەشە رۆژئاواييەكان لە قۆناغى دواى ئەردۆغان دەرەخسێنێت، بۆ ئەوەى بەرەو ئاڕاستەى دروستيان ببات.

كەمال كليچدار ئۆغلۆ، سەرۆكى پارتى گەلى كۆمارى، كە پارتێكى ئۆپۆزسيۆنە بەڵێنى داوە لە يەكەم رۆژى دواى سەركەوتنى سەروەريى ياسايى لە سەرۆكايەتى كۆمار بگێڕێتەوە، بۆ ئەو مەبەستە هاوپەيمانييە گەورەكەى كە شەش پارتى لەخۆى گرتووە، بەڵێنى داوە زييندانييە ستەملێكراوەكان ئازاد بكات كە حكومەتى ئاكپارتى بە سەرۆكايەتى ئەردۆغان دەستگيرى كردووە، هەروەها كۆتوبەند لەسەر ئازادييە بنەڕەتييەكان لابدات.

هەروەك بەڵێنى گێڕانەوەى سەربەخۆيى بۆ ئەو دامەزراوانە داوە كە كەوتوونەتە ژێر فشارى حكومەتى رەجەب تەيب ئەردۆغان، لەوانەش دادگا، ئەوەش لەبەر پابەندى بە ئيدارەى بايدن بۆ پاڵپشتى ديموكراسى دژ بە ستەمكارى، هەموو ئەو گۆڕنكاريانەش دەبنە مايەى پێشوازى گەرم.

بەڵام لێكەوتە جيپۆلۆتييەكان تا ئێستا روون نين، بە درێژايى ساڵانى رابردوو ئەردۆغان هەنگاو هەنگاو توركياى لە وڵاتانى ئەوروپا و ئەمەريكا دوورخستۆتەوە، چەندين پەيوەندى لەگەڵ رووسيا دروستكردووە، بە دياريكراويش لەدواى كودەتا شكستخواردووەكەى هاوينى (2016) هەردوو سەرك چەندين جار كۆبوونەوە، چەندين رێككەوتنيان بۆ دابەشكردنى دەسەڵات لە سووريا و ليبيا و باشوورى قەوقاز هەيە.

سەرەڕاى پێدانى فڕۆكەى بێفڕۆكەوان و پێداويستى ترى سەربازى بە ئۆكراينا دا، بەڵام ئەردۆغان رەتى كردەوە باشى لە سزاكانى ئەمەريكا بۆ سەر رووسيا بكات، ئەوەش دەرفەتێكى گەورەى دا بەڕووسيا بۆ گەيشتن بە بازاڕەكانى جيهان.

كليچدارئۆغلۆ دۆستى رووسيا نييە، لە ديدارێكى لەگەڵ رۆژنامەى (وۆڵ ستريت جۆرناڵ) دەڵێت، “ئەنقەرە سەبارەت بە سزاكان لە داهاتوو نوێنەرايەتى رۆژئاوا دەكات." وەك بەڵێنيشى دابوو توركيا لە هاوپەيمانى ناتۆ و يەكێتى ئەوروپا نزيك بكاتەوە، هەروەها بەڵێنى داوە پێش لوتكەى وڵاتانى ناتۆ لە مانگى تەمووزى ئەمساڵ رەزامەندى لەسەر وەرگرتنى سويد لە ناتۆ بدات، كە تا ئێستا ئەردۆغان رايگرتووە.

سەرەڕاى بەڵێنەكانى كليچدارئۆغلۆ، دەكرێت پەيوەندييە ئابوورييەكان ببنە رێگر لەبەردەم رێككەوتنى تەواو لەگەڵ رۆژئاوا، هەروەك سەرۆكى جەهەپە لە ديدارەكەى لەگەڵ (وۆڵ ستريت جۆرناڵ) كاتێك باسى لە هاوسەنگى كرد، ئاماژەى بەو بەربەستە كرد و گوتى، "هەوڵدەدەم پارێزگارى لە وەبەرهێنانى توركيا لە رووسيا بكەم."ئەوەش لە كاتێدايە پاڵپشتى سياسەتى سزاى گشتگير بۆ سەر رووسيا دەكات، بۆيە واقيعى كارەكان سنوورێك بۆ توانى كليچدار بۆ ياريكردن لەنێوانە دادەنێت. 

ئەگەريش هەيە نزيكبوونەوەى توركيا و ئەمەريكا سەرۆكى رووسيا هەراسان بكات، كە خواستى ئەوەى هەيە بەربەست لەبەردەم كەمال كليچدارئۆغلۆ بۆ سەرۆكايەتى دروست بكات، بەڵام چاوەڕوان دەكرێت خۆى لە رووبەڕووبوونەوەى راستەوخۆ لەگەڵ توركيا بپارێزێت، لە روانگەى مێژووييەوە ئەگەر توركەكان بكەونە بەر هەڕەشەى رووسيا هاوپەيمانى لەگەڵ رۆژئاوا دروست دەكەن.

لەبەرانبەردا ئەگەرى بەهێز هەيە سەرۆكى رووسيا ئابوورى توركيا بكاتە ئامانج، بە پاساوى ئەمنى رێگە لە گەشتيارانى رووسيا بەرەو توركيا بگرێت، هەروەها ئەگەريش هەيە سنوورێك بۆ هاوردەى كشتوكاڵى توركيا دابنێت، هەروەك دەكرێت دەستبەجێ داواى پارەى هەناردەى گازى سروشتى بۆ توركيا بكات، ئەو هەنگاوانە دەيان مليار دۆلارى پێويستە، ئەوەش لەكاتێدايە دۆخى ئابوورى توركيا داتەپيووە، لەوانەشە ببێتە قەيرانێكى نوێ لە بازاڕى ئاڵوگۆڕى دراو.

پێويستە هەموو ئەوانە لە كارە لەپێشينەكانى كليچدار ئۆغلۆ بن، ئەو دەزانێت لە شەستەكانى سەدەى رابردووەوە هيچ حكومەتێكى ئيتلافى بەتەواوەتى نەيتوانيووە سەركردايەتى توركيا بكات، لەگەڵ ئاڵۆزيى و ململانێكانى حكومەتى ئيتلافى ئەگەرى داروخانى ئابوورى هەيە، بەڕێوەبردنى وڵات لاواز دەكات، كاريگەرييەكانى ئەو كەسايەتييە لە ديدى دەنگدەر بەتاڵ دەكاتەوە، بۆيە ئەو رووداوانە دەبنە ئەگەرى دووبارە گەڕانەوەى ئەردۆغان هەروەك هەمان دۆخ ئيسرائيل درووست بوو، بووە هۆى ئەوەى بنيامين ناتەنياهۆ جارێكى تر بگەڕێتەوە سەر دەسەڵات، بەڵام يەكێتى ئەوروپا و ئەمەريكا دەتوانن هاوكارى توركيا بكەن بۆ گواستنەوەى يەكجارى بۆ ديموكراسى.

لە ساڵى (1995) رێككەوتنى يەكێتى گومرگى واژۆكراوە جگە لە كاڵاى پيشەسازى هيچ شتێكى ترى نەگرتۆتەوە، ئەو پەيوەندييە ئابووريانە كۆڵەگەى پەيوەندييەكانى نێوان يەكێتى ئەوروپا و توركيان، راستە كەمال كليچدار ئۆغلۆ دەيەوێت پەيوەندييەكانى لەگەڵ يەكێتى ئەوروپا قووڵتر بكاتەوە، بۆ ئەوەى خزمەتگوزارييەكانى تريش بگرێتەوە، بۆيە لەسەر يەكێتى ئەوپاش پێويستە لەگەڵ دەستپێكردنى سەرۆكايەتى توركيا خواستى ئەو قووڵكردنەوە رابگەينێت.

هەروەها ئەمەريكاش لەو پرسە دەتوانێت رۆڵى سەرەكى ببينێت، ئەوەش لە رێگەى دووبارە بونيادنانەوەى پەيوەنديى بەرگرى، لێرە پێويستە ئاماژە بەوە بكەين يەكێكە لە دۆسيەكانى بۆتە بەربەست لەنێوانيان، بڕيارى كڕينى سيستەمى مووشەكى بەرگرى (ئێس 400)ى رووسييە لەلايەن ئەردۆغانەوە، لە ئەنجامى ئەو بڕيارە واشنتن توركياى لە دوورستكردنى پڕۆگرامى (ئێف 35)ى ئەمەريكى لە (2019 ) دوورخستەوە، بۆ ساڵى دواتر سزاى بەسەر كەرتى بەرگرى توركيا سەپاند.

پێويستە ئيدارەى بايدن دەرچەيەك بۆ ئەو تەنگەژەيە بدۆزێتەوە، ئەگەر كليچدار ئۆغلۆ پابەند بێت، بە كارانەكردنى ئەو سيستەمە رووسيە، لە كۆتايش رەزامەندى لەسەر ئەوە دەربڕێت لەژێر چاودێرى هاوبەشى توركيا و هاوپەيمانى ناتۆ بێت، ئەوكاتە پێويستە ئەمەريكا رەزامەندى لەسەر پێدانى هەردوو جۆرى فڕۆكەى (ئێف 16 و ئێف 35) بە توركيا دەربڕێت.

هەرچەندە ئەو جۆرە دەستپێشخەريەش سەرجەم ناكۆكييەكانى نێوان توركيا و هاوپەيمانەكانى چارەسەرناكات، بە دڵنياييەوە ئەمەريكا پاڵپشتى يەكينەكانى پاراستنى گەل دەكات، كە رێكخراوێكى كوردين لە سووريا، ئەوەش وەك بەربەستى پەيوەندييەكانى نێوان ئەمەريكا و توركيا دەمێنێتەوە.

بەڵام ئەو دوو هەنگاو ئەگەر پێكەوە گيرانەبەر پەيامێكى بەهێز دەبێت بۆ بازاڕەكان، وەبەرهێنەرانى جيهانى بايەخێكى بەهێز بە ئاڕاستە جيۆپۆليتيكيەكان دەدەن، بەهۆى نيگەرانيان لە گۆڕينى ئاڕاستەى توركيا بەرەو رووسيا بۆ ماوەيەكى درێژخايەن، بەڵام ئەگەر روون بۆوە، توركيا بەهێزەوە دەگەڕێتەوە هاوپەيامانى ناتۆ، ئەوە دەبێتە هۆى هەڵڕژانى پارەيەكى زۆر لەناوخۆ، كە ئەگەر هەيە يارمەتيدەر بێت بۆ هەر زيانێك كە رووسيا بە توركياى بگەيێنێت.

هەرچەندە سەرۆكايەتى كليچدار گومانى زۆرى لەسەرە، بەڵام ئەگەر هاووڵاتيانى توركيا ديموكراسيان لەبرى خۆسەپێنى هەڵبژارد، پێويستە ئەمەريكا و ئەوروپا پاڵپشتى ئەو بژاردەيە بكەن، گۆڕينى توركيا بۆ زياتر ديموكراسى بوون كارێكى ئاسانە، لە بەرژەوەندى هەموو لايەكدايە.

 سەرچاوە: پەيمانگەى واشنتن