Nuce Logo

بۆ شیکردنەوە و خوێندنەوەى گۆشە جیاوازەکانى کۆبوونەوەى هەردوو سەرۆکى هەرێمى کوردستان و سەرۆک کۆمارى فەرەنسا، لە بەرنامەى رووداوى ئەمڕۆ، لە گفتوگۆیەکى هاوبەشی هەر یەک لە کەریم پاکزاد، لێکۆڵەر لە پەیمانگاى پەیوەندى نێودەوڵەتى و ستراتیژى،  د. عادل باخەوان، سەرۆکى سەنتەرى لێکۆڵینەوەى فەرەنسى بۆ ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، شاڕلۆت مۆنێ، بەڕێوەبەرى بونیادنانى ئاشتى لە کوردستان و عێراق، گفتوگۆى لەسەر کرا.

جێگەى وەبیرهێنانەوەیە، ئەم گفتوگۆیە لە (30-3-2021) ئەنجامدراوە، لە دواى کۆبوونەوەى  نێچیرڤان بارزانى سەرۆکى هەرێمى کوردستان و ئیمانوێل ماکرۆن سەرۆک کۆمارى فەرەنسا لە کۆشکى ئێلیزێ، ئەمەى خوارەوە دەقى دیمانە هاوبەشەکەیە: 

ــ سەرەتا لەوە دەپرسین، بۆچى کۆشکى ئێلیزێ نێچیرڤان بارزانى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت دەکات بۆ پاریس و قسەى لەگەڵ دەکات، لە کاتێکدا سەرۆک کۆمارى عێراق هەیە، سەرۆک وەزیرانى عێراق هەیە، بۆچى ئەو پلانە نوێیەى کە فەرەنسا هەیەتى بۆ عێراق دەستپێشخەریەکەى لە ڕێگەى سەرکردەیەکى سیاسیى کوردستانییەوە دەکات؟

کەریم پاکزاد: پرسیارێکى زۆر باشە، بۆ وەڵادانەوە دەبێ وەبیرتان بێنمەوە کە وڵاتێک لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست هەیە و ناوى عێراقە و تایبەتمەندى لە خۆ گرتووە، تۆ دەبینى لە شوێنێک وڵاتێکى مەرکەزى ناوەندى هەیە، وە هەرێمى کوردستانمان هەیە کە هەرێمێکى فیدراڵییە، ئەم هەرێمە لەسەر بارودۆخى عێراق کاریگەرییەکى ئێجگار گەورەى هەیە، تەماشا بکەن عێراق لە دواى رووخانى سەددام حسێن، وە هەروەها ئەو کاتەى ئەمەریکا هێرشى کرد تاوەکو ئێستا سەقامیگرى خۆى بەدەستنەهێناوە، هێشتا دەبینین لە عێراق پێکدادان و ئاڵۆزى هەیە، وە ئێران هۆکارى ناسەقامگیرى عێراقە، ئێمە هێشتا دەبینین وێراى ئەوەى کە داعش لەڕووى سەربازیى و پێکهاتەکەییەوە لەناو نەچووە، بەڵام هێشتا دەبینین شانە نووستووەکانى لە عێراق و سووریا کاریگەرن، بۆیە دەبینین لێرە هەرێمى کوردستان دەتوانێ ببێتە فاکتەرێکى سەقامگیرى لە عێراق و ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست، دەکرێ ڕۆڵەکى ئەرێنى ئێجگار گەورە ببینێ.

ــ  ئەو پلانەى فەرەنسا هەیەتى وەک لە قسەکانى جەنابت تێگەیشتم، مەبەستیەتى لەگەڵ هەرێمى کوردستان بەشێوەیەک وەکو پارتنرێک ئەو پلانەى بۆ عێراق و ڕۆژهەڵاتى کوردستان بخاتە وارى جێبەجێکردنەوە، تۆ چەند پێشبینى دەکەى قابیل بێ بۆ جێبەجێ کردن، ئەو ئامانجەى کە هەیەتى لە ناوچەکە، یان دەتوانێ بگاتە ئامانجەکەى؟ 

کەریم پاکزاد: پلانى سەرەکى فەرەنسا لە ناوچەکە، ئامانجى ئەوەیە کە سەقامگیرى لە ناوچەکەدا هەبێ، ئەم ناوچەیە کە رووبەڕووى ناسەقامگیرى و ئاڵۆزى بۆتەوە، وە ئەو کێشانەى کە هەیە بۆ نموونە بابەتى فەڵەستین و ئیسرائیل، کە ئەمە یەکێکە لە دۆسییە ئاڵۆزەکانى ناوچەکە، بەڵام کێشەى دیکەش هەن بۆ نموونە ئەو کێشەیەى لە نێوان سعودیە و ئێران هەیە، وە بەرپەرچدانەوەى ئەو گرووپانەى لەعێراق دا هەن، ئەمڕۆکە بۆ نموونە ئێمە بینیمان کە دەوڵەتى کۆنۆڵى تورکیا، کە ئێستا ئەردۆغان بە سیاسەتى نەتەوەیى بەرگرى لە تورکنیزیم دەکات، وە هەروەها دەیەوێت هەژموونى تورکیا لە ناوچەکە فراوان تر بێ، ئەمە ئاڵۆزى لێدەکەوێتەوە و وادەکات فەرەنسا تۆزێک ئاڵۆز بێ و بە ئاڵۆزى تەماشاى ناوچەکە بکات، مەبەستم ناوچەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە، وە یەکێکى دیکە لە بابەتەکان بابەتى کوردە، سەیرکە لەڕووى مێژووییەوە فەرەنسا هەمیشە بەرگرى لە کورد کردووە، لەسەردەمى سەددام حسێن، حکوومەتە یەک لە دواى یەکەکانى فەرەنسا بە دیاریکراوى حکوومەتە سۆشیالیستەکانى فەرەنستا، لە فرانسۆ میرانەوە تا فرانسۆ هۆلاند، هەموو ئەوانە بەرگرى تەواویان لە مافى کورد و لە خۆگرتنى کوردییان کردووە، جیا لە حکوومەتى عێراق ئەم کارەیان ئەنجامداوە، لەم کاتەدا کە ئێستا کورد توانایان هەیە حکوومەتى خۆیان هەبێ و ئیدارەى حکوومەتى خۆیان بکەن، وە دەبینین حکوومەتى هەرێمى کوردستان چە لەوکاتەى شەڕى دژ بەداعش هەبوو ڕۆڵەکى زۆر گرنگیان گێرا، چە ئەمڕۆ و سبەینێیش ڕۆڵییان دەبێ لە سەقامگیرى هەرێمى کوردستان و عێراق، وە پارتە سیاسییەکانى کوردستان لەگەڵ هەموو لایەنەکانى عێراق پەیوەندى دۆستانەیان هەیە، هەر خودى ئەمە دەکرێت ڕۆڵەکى گرنگ بگێڕێت لە سەقامگیرى هەموو عێراق.

هەروەها پێموایە وڵاتى فەرەنسا بەڕاستى نیگەرانە لەو خواستە نەتەوەییەى ئەردۆغان، تورکیا لەوانەیە سبەینێ ببێتە فاکتەرێکى ئێجگار ناسەقامگیر لە ناوچەکە، لەکاتێکدا فەرەنسا بەرگرى لە مافى کورد لە سووریا و تورکیا دەکات، لەناو ئەو هەموو بارودۆخەى کە هەیە ڕۆڵى هەرێمى کوردستان، ڕۆڵەکى زۆر زۆر گرنگە.

ــ پێشتریش باسى ئەوەمانکرد، فەرەنسا پلان و ئامانجێکى هەیە، دەتوانین بڵێین فەرەنسا ئەمڕۆ یەک هەنگاو چووە پێشتر لەپێکانى ئەو ئامانجەى کە هەیەتى لە عێراق و ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست؟

د. عادل باخەوان: بە دڵنیاییەوە بانگهێشتکردنى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ پاریس، بە ئامانجى موجامەلات و تەشریفات نەبووە، بە ئامانجى ڕێککەوتن لەسەر کۆمەڵێک دۆسیەى کۆنکریتى بووە، ئەو دۆسیانەى بەلاى کۆشکى ئێلیزێیەوە گرنگن لە هەر یەکە لەو (10) دۆسیەیەى کە پێشتر باسمانکردووە بەرەوپێشوەچوونى کۆنکریتى ڕوویداوە.

ــ  ئەو بەرەوپێشوەچوونە کۆنکریتیەى کە هەیە، لەگەڵ خۆى چە دەهێنێ بۆ عێراق، با پرسیارەکە وەک خۆى بکەم، جەنابت لە بەرنامەیەکى پێشووتر گوتت ئەگەرى دووبارە بەفۆرم کردنەوەى عێراق هەیە، وە هەنگاونان لە فیدراڵییەوە بۆ فۆرمێکى دیکەى لەم وڵاتەدا، دەتوانین بڵێین ئەم پرۆسەیە دەستیپێکردووە؟

د. عادل باخەوان: نەخێر لەسەر ئەم دۆسیە گفتوگۆ نەکراوە، ئەوەى کە گفتوگۆى لەسەرکراوە ئەوەیە چۆن عێراق ڕزگار بکرێت لە پەڕینەوەى بۆ جەنگى ناوخۆ ئەوە خاڵى یەکەم. خاڵى دووەم، چۆن عێراق لەوە ڕزگار بکرێت تا ئیفلاسى ئابوورى خۆى ڕانەگەینێ، خاڵى سێیەم، چۆن ریفۆرمى دەزگا ئەمنییەکانى عێراق بکرێت، خاڵى چوارەم، چۆن لەسەر دۆسیەى داعش کاربکرێت، خاڵى پێنجەم، کە چۆن لە مەسەلەى ئامادەبوونى سەربازیى فەرەنسا لە عێراق و کوردستان سەرلەنوێ رێکبخرێتەوە و چڕ بکرێتەوە هەم لە چوارچیوەى هێزەکانى ناتۆ دا کە بە شێوەیەکى زۆر بەرفراوان لە عێراق زیاد دەکرێن، هەم وەکو هێزى تایبەتى فەرەنسا، خاڵێ شەشەم، کە زۆر گرنگە چۆن حکوومەتى هەرێمى کوردستان و سەرۆکى هەرێمى کوردستان بەشداری بکەن لەوەى کە هەژموونى تورکیا و ئێران وانەکەن کە عێراق ببێت بە گۆمى خوێن، خاڵى تر ئەوەیە کە چۆن سەرۆکى هەرێمى کوردستان بتوانێ بەشدارى بکات لە هێورکردنەوە و ئاساییکردنەوە و نۆرماڵەلیزەکردنى ڕۆژئاواى کوردستان، ئەوەش بە کاڵکردنەوى پەیوەندى ڕۆژئاوا بە پرسى پەکەکەوە، لەگەڵ کۆمەڵیک دۆسیەى ترى باسکراو. 

ــ ئەگەر بگەڕێمەوە نێو هەرێمى کوردستان، لە هەرێمى کوردستانیش چاوەڕوانییەکى زۆر بۆ ناوخۆ، کە چاکسازى لە ناوخۆى هەرێمى کوردستان دا بکرێت، کە ریفۆرمى یەکخستنەوەى هێزەکانى پێشمەرگە هەیە، فەرەنسا لەوەیاندا چە ڕۆڵەک دەبینێ، بەشێکە لەم پاکێجەى ئەمڕۆ بەرەوپێشچوونى کۆنکریتى لەسەر هاتۆتە کاییەوە؟

د. عادل باخەوان: ئێمە لە هەرێمى کوردستان دەبێ لەوە تێبگەین کە بەشێکین لە عێراق، هەموو ئەو ریفۆرمانە کە عێراق دەگرنەوە، هەرێمى کوردستانیش دەگرێتەوە، تا ریفۆرم لە عێراق نەکرێت مەحاڵە ریفۆرم لە کوردستان بکرێت، با من باسى نموونەیەک بکەم، بۆ مەسەلەى گەندەڵى، ئەوەى کە من لە توێژینەوەکانمدا پێیدەڵێم بە سیستەماتیکردنى گەندەڵى لە عێراق، تا گەندەڵى لە عێراق چارەسەر نەکرێت مومکین نییە لە هەولێر چارەسەر بکرێت، تا عێراق بە دیموکراسى نەکرێت، مومیکن نییە هەرێم بە دیموکراسى بکرێت، تا هێزە ئەمنییەکان لە عێراق دا ریفۆرم نەکرێت، مومکین نییە هێزە ئەمنییەکانى کوردستان لە سلێمانى و هەولێر ریفۆرم بکرێن، تا هێزە سەربازییەکانى عێراق یەکنەخرێنەوە مومکین نییە هێزى پێشمەرگە یەکبخرێتەوە، کوردەکانى عێراق پێویستە تێبگەن لەوەى کە ئەوان بەشێکن لە عێراق، وە کۆمەڵگەى نێودەوڵەتى، هەرێمى کوردستانى لە ناو چوارچێوەى عێراق دەوێ و مامەڵەى لەگەڵ دەکات ئەمە خاڵى یەکەم.

خاڵى دووەم، کوردەکانى عێراق پێویستە لەوە تێبگەن ئەوەى لە بەغدا روودەدات ڕاستەوخۆ کاریگەرى دادەنێ لەسەر ئەوەى لە هەرێم روودەدات، ئەگەر بەغدا بەرەو کارەسات و هەڵوەشاندنەوە و وێران بوون بڕوات، هەموو ئەوانە کارایى ڕاستەوخۆى بەسەر هەرێمى کوردستانەوە دادەنێت.

ــ شاڕلۆت مۆنێ بەڕێوەبەرى پرۆگرامى بونیادنانى ئاشتى لە عێراق و کوردستان لەگەڵمان دایە، بۆ خۆى کەسێکى فەرەنسییە و لە هەرێمى کوردستان کار دەکات. بەڕێز مۆنێ خۆت وەکو فەرەنسییەک کە لە کوردستان دا لە بوارى ئاشتییسازى کارتکردووە، دەتوانێ پێم بڵێی ئەو ئینتلاعەى لە هەرێمى کوردستان وەرتگرتووە، وە ئەو پەیوەندییانەى هەرێمى کوردستان و فەرەنسا هەیانە چۆن دەتوانێ خزمەتى کۆى گشتى عێراق بکات، وەکو د. عادل باخەوان باسیکرد، کە هەرێمى کوردستان بەستراوەتەوە بە عێراقەوە، چۆن چۆنى دەتوانرێت سوود لەوە وەربگیردرێت؟

شاڕلۆت مۆنێ: من لێرەم وەکو چالاکوانێکى مرۆیى نەوەک وەک سیاسەتمەدارێک، بەڵام من دەبینم لە هەولێر کە بۆتە بناخەیەکى گرنگ بۆ ژمارەیەک ڕێکخراوى مرۆیى، ئەوانەى کە لە عێراق کاردەکەن و هاوکارى پەنابەران دەکەن، هەروەها خەڵکى کوردستان هەمیشە باشبوونە لە بەرامبەر خەڵکى فەرەنسا.

ــ لەو پرۆگرامەى خۆت کارى تێدا دەکەى، پرۆگرامى بونیادنانى ئاشتى لە کوردستان و عێراق، هەندێکمان بۆ باسە بکە ئایا تا ئێستا توانیوتانە چى بکەن و چە ئەنجامێک بەدەست بێنن؟

شاڕلۆت مۆنێ: من بۆ ماوەى چەندین ساڵە لە عێراق کاردەکەم، ئێمە گفتوگۆى نێوان کۆمەڵگاکان دەکەین کە زۆر پێوست و گرنگە، وە بەشێکى گرنگە لە پێشکەشکردنى یارمەتییە مرۆییەکان. ئەگەر دیالۆگ لە نێوان کۆمەڵگاکان نەبێت بێگومان کارەکانمان تەواو نابێت، هەروەها ئێمە لەگەڵ منداڵان گفتوگۆ دەکەین، وە تا ئێستا کارەکانیشمان زۆر بەباشى بەڕێوەچووە. 

ــ د. عادل باخەوان ئەو تێزەى کە دەڵێت هەر کاتێ بەغدا بەهێزتر بێ زیاتر دەتوانێ هێرش بکاتە سەر هەرێمى کوردستان و سنووردارى بکات، لەگەڵ ئەو تێزەى جەنابتان  پێچەوانەى یەکترن، چۆن چۆنى دەتوانى ئەرگۆمێنت بۆ تێزەکەى خۆت بێنیتەوە؟

د. عادل باخەوان: ئەو کاتەى لە (23-8-1921)دا عێراق دادەمەزرێت، تا ئەمڕۆش کە من و تۆ باسى عێراق دەکەین بە داخەوە ئەو عێراقەى کە هەمیشە کوردستانى چەوساندۆتەوە، گرفتى ئێمەى کورد ئەوەیە لە دەرەوەى دەرگاکەى خۆمان هیچى تر نابینین، تەنانەت توانى ئەوەشمان تێدا نییە عێراق بخوێنینەوە و بیبینین، بۆ نموونە لە (1921 تاوەکو 2003) نابینین، کە ئەو عێراقەى کەمینەى سوننەى موتەکەبیر، کە مەلیک فەیسەڵى یەکەم خۆى ناوى ناوە سوننەى موتەکەبیر، کە چۆن خاکى شیعەکانى کردووە بە خاکى سووتاو، ئەوەى کە لە زانستە سیاسییەکان پێدەڵێن خاکى سووتاو، کە ئەو کەمینە سوننییە جینۆسایدى شیعەیان کردووە  بەڵام ئێمە نایبینین، ئێمە تەنها ئەوە دەبینین کە دەوڵەتێکى عەرەبى لە عێراق هەیە و هاتووە ئەنفال و کیمیابارانى ئێمەى کردووە ئەوە خاڵى یەکەم.

خاڵى دووەم، ئەوەى کە من باسى دەکەم عێراقى دەزگاکانە، ئەو عێراقەى هەمیشە کوردستانى چەوساندۆتەوە لە کاتى بەهێز بوونیدا عێراقى دیکتاتۆر و حیزبێکى شمولى بووە، ئەو عێراقەى کە فەرەنسا دەیەوێت بەهێزى بکات و من پێموایە پێشنیارێکى زۆر تەندروستە، عێراقى دەزگاکانە، با نموویەک بۆ بهێنمەوە، ئەگەر هاتوو عێراقى دەزگاکان بەهێزکرا، وە عێراق لەو لیستە هێندرایەدەرەوە کە پێیدەگوترێت لیستى وڵاتانى فاشیل و لەرزۆکەکان، وە کۆمەڵێک دامەزراوەى مەدەنى دیموکراسی بۆ دامەزێنرا، وە خەڵکى عێراق متمانەیان بەو دامەزراوانە هەبوو، کە یەکێک لە دامەزراوە گەورەکان بریتییە لە دەستوور، خۆ داواى هەموو خەڵکى هەرێمى کوردستان بریتییە لە چى؟ بریتییە لە جێبەجێکردنى دەستوور، لە جێبەجێکردنى دەستووردا کۆمەڵیک داواکارى زۆرى هەرێمى کوردستان تەواو دەبێت، کێ ڕێگە لەوە دەگرێت کە دەستوور جێبەجێ نەبێ، دەزانێ کێ؟ لە ئێستادا فەوزاى عێراق، نەبوونى دەوڵەت و دەزگا لە عێراق دا، ئەگەر تۆ دەوڵەتێکى بەهێزت هەبێ. لە یادەوەرى کۆلەکتیڤى کورددییدا کاتێ ئێمە باسى دەوڵەتى بەهێز دەکەین، یەکسەر بیر لە سەددام حسێن دەکەینەوە، بیر لە حکوومى بەعس یان بیر لە نوورى مالیکى دەکەینەوە وانییە؟! یان بیر لە عەبادى دەکەینەوە کە چۆن لە (16) ئۆکتۆبەر پەلامارى ناوچە دابڕێندراوەکان و کەرکووکى دا.

ئەم دەوڵەتە بەهێز نییە کە سوپا بەکاردەهێنێت، لە هیچ شوێنێکى جیهاندا دەوڵەت بەهێز نییە کاتێ دژى کۆمەڵگاکەى سوپا و هێزە ئەمنییەکان و پۆلیس بەکاربهێنێت، ئەوانە دەوڵەتى لەرزۆکن، دەوڵەتى بەهێز ئەوەیە کە لەڕیگەى دامەزراوەکانییەوە مامەڵە لەگەڵ کۆمەڵگاکەى بکات.

ــ ئەو بارودۆخە و هەلومەرجەى کە ئەمڕۆ عێراق تێیدایە، بەدەستوەردانى وڵاتانى دەرودراوسێیەشەوە، چەندە ڕێگە بەو ریفۆرمە دەدات لە ناوخۆى عێراق، وەک ئێوە باستان لە بەهێزکردنى دامەرزاوەکان کرد لە عێراق، ئەم پڕۆژەیە قابیلى جێبەجێکردنە؟

د. عادل باخەوان: من ڕاستگۆیانە پێت بڵێم ناڵێم موستەحیلە، چونکە لە زانستە سیاسییەکاندا وشەى موستەحیل زۆر بەدەگەمەن بە کاردێت، دەڵێم زۆر زۆر سەختە، چونکە تۆ لە وەڵاتێکدا دەژى کە میلیشیا تێدا دەبێ بە سیستەم، من هەمیشە دەڵێم ئەو تیزە هەڵەیە کە دەڵێ لە عێراق میلیشیا دەوڵەتى قووڵە یان هێزى سێیەمە، یان لایەنێکى ترە، نەخێر لە عێراق دا دەوڵەت بریتییە لە میلیشیا، میلیشیا بریتییە لە دەوڵەت، لە دەرەوەى دەوڵەت میلیشیا بوونى نییە، ئەوەى کە کۆنترۆڵى تەواوى دەوڵەتى کردووە، کە گرفتێکى زۆر گەورەى بۆ وڵاتانى ئەنتەرناسیۆنال دروستکردووە، کە چۆن مامەڵە لەگەڵ (164) هەزار ئەندامى میلیشیا بکەن لەگەڵ (163) ڕێکخراوى میلیشیایى سەر بە شیعە ئەمە خاڵى یەکەم.

خاڵى دووەم، سیستەمێکى ئابوورى زۆر زۆر سەختت هەیە، کە ئێستا کەوتۆتە سەر ئەژنۆکانى، خاڵى سێیەم، دەستوەردانى تورکیا و ئێرانت هەیە، کە خاکى عێراقییان کردووە بە تەراتێنى خۆیان بەبێ ئەوەى باسى سعودیە و ئیماراتت بۆ بکەم، خاڵى چوارەم، گەڕانەوەى داعشە، لە ناو هەموو ئەم قوڕاوەى عێراق دا، فەرەنسا کە ئەمە دەکات، فەرەنسا بەتەنها خۆى ناتوانێ خاوەنى ئەم پڕۆژەیە  بێ و بەبێ ئەمەریکا جیەجێیى بکات. 

ــ ڕێک دەمەوێ لێرەدا ئەوەت لێ بپرسم، بۆچى دەیانەوێ ئەو ڕۆڵە بە هەرێمى کوردستان بدەن و لە هەرێمى کوردستانیش ئەو ڕۆڵە بە سەرۆکى هەرێمى کوردستان بدەن، بۆ ئەو ئەرکە قورسەى کە تۆ باسى دەکەى، دەڵێى لەزانستى سیاسەتدا ئەگەر وشەى موستەحیل بەکاربهێندرایە وشەى موستەحیلم بۆ بەکاردەهێنا، چۆن چۆنى هەرێمى کوردستان دەتوانێ لەژێر ئەم بارە قورسە هەڵسێتەوە و ئەو ریفۆرمەى کە بە کەس ناکرێ هەرێمى کوردستان چۆن چۆنى ڕۆڵى سەرەکى تێدا ببینێ؟

د. عادل باخەوان: وڵاتانى ئەنتەرناسیۆنال یەکێک لە پرنسیپەکانیان، کە بەڕێوەیان دەبات و دەستنیشانى سیاسەت و ستراتیژییەتەکانیان دەکات، بریتییە لە عەقڵى ساردى دەوڵەت و کولتوورى ساردى دەوڵەت، ڕاستە تا ئاستێکى گرنگ پەیوەندییە زاتییەکان ڕۆڵ و کارایان هەیە و دەتوانن ئاسەوارى خۆیان بەجێبهێڵن لەسەر رووداوەکان، وە ڕاستە کولتوور و بەهاکان ڕۆڵى خۆیان هەیە، بەڵام لە کۆتاییدا ئەوەى کە هەموو بڕیارەکان یەکلایی دەکاتەوە بریتییە لە کتاب و حیسابى جیۆپۆلەتیک، واتە بۆ نموونە کاتێ سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت دەکرێت بۆ فەرەنسا، فەرەنسا پارەى خۆى نەدۆزیتەوە تا بە خۆرایى سەرفى بکات لەسەر سەفەرى ئەکتەرە سیاسییەکاندا، نەخێر، لە وڵاتە دیموکراتەکاندا یەک یۆرۆ سەرف بکرێ دواتر حیساب و کتابیان لەگەڵ دەکرێت، کە فەرەنسا بە شێوەیەکى فەرمى وەکو زیارەتى دەوڵەت، نازانم لە چەمکى زیارەتى دەوڵەت تێدەگەى یاخود نا، سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت دەکات و هەموو ئەرکەکەى دەگرێتە ئەستۆى خۆى لە فڕۆکەخانەوە بۆ فڕۆکەخانە، فەرەنسا زۆر بە وردى دیراسەى هەموو رەهەندەکانى کردووە، کە سەرۆکى هەرێمى کوردستان، لەڕووى هەلومەرجى بابەتییەوە لە دۆخێکدایە کە بتوانێ کارایى ڕاستەوخۆ دابنێت بەسەر ئەو پڕۆژە پراکتیکیە کۆنکریتییەوە، کە ئەمەریکا و فەرەنسا و وڵاتانى ئەوروپا دەیانەوێ لە عێراق دا جێبەجێی بکەن.

ئایا پڕۆژەکە سەرکەوتوو دەبێ؟ هیچ گەرەنتییەک نییە بۆ سەرکەوتنى ئەم پڕۆژەیە، ئایا ئەمە موغامەرەیەکە فەرەنسا و ئەمەریکا دەیکەن؟ بەڵێ موغامەرەیە، بەڵام خۆت دەزانى ژیانى سیاسى بەشێکى گرنگى بریتییە لە موغامەرەکردن.

ــ خاتوو مۆنێ پێکەوەژیانى ئاینیی پێکهاتە جیاوازەکان لە باشوورى کوردستان دا، ئەو نموونەیەى تۆ بینیووتە کە لە چەند ساڵى ڕابردوو لێرە کارت کردووە، تەسور دەکەى ئەمە چە کاریگەرییەکى دروست کردبێ لەسەر شکۆى هەرێمى کوردستان لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى، ئایا ئەوەى لە هەرێمى کوردستان هەیە، بۆ نموونە لە ناوەڕاست و باشوورى عێراق بینیووتە لە پێکەوەژیانى پێکهاتە و ئایین و نەتەوە جیاوازەکان؟

شاڕلۆت مۆنێ: بەڵێ پێکەوەژیان لە هەرێمى کوردستان بە بەربڵاوى هەیە، ڕۆژانە دەبینین حکوومەتى هەرێنى کوردستان ژمارەیەکى زۆرى ئاوارە و پەنابەرى وەرگرتووە، لە عێراق و ناوچەکانى دیکەى وڵاتانى دەورووبەر، بۆیە دەبینین زۆر هاوکار و پاڵپشت بووە بۆ دروستکردنى پێکەوەژیان. حکوومەتى هەرێمى کوردستانیش ڕۆڵەکى گرنگى هەبووە لێرە، وە ڕۆڵەکى گرنگیشى گێڕاوە لە بەرەوپێشبردنى پێکەوەژیان لە نێو عێراق دا، بەڵى بێگومان لە کارکردنى خۆماندا ئەوەمان بینیووە، کە بەڵێ ڕۆڵى کوردستان لە پێکەوەژیان ڕۆڵەکى باشى هەبووە.

ــ ئەوە لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى چە دەنگدانەوەیەکى هەبووە، دەتوانى تۆ وەکو بیانییەک ئەوەمان پێ بڵێی وەکو پێناسەیەک لە پایتەختى وڵاتان ناوى هەرێمى کوردستان دەهێندرێت، یەکەم وشە کەبیرت بێتەوە ئایا ئەو پێکەوەژیانەیە کە ئێستا لە هەرێمى کوردستان دا هەیە؟ 

شاڕلۆت مۆنێ: ڕۆڵى هەرێمى کوردستان بەڕاستى ڕۆڵەکى گرنگ بووە، چونکە خۆى تووشى جەنگ بووە، بۆیە ئێستا دەتوانێ لەژێر کاریگەرییەکانى جەنگ هەڵسێتەوە سەرپێى خۆى، ژینگەیەکى ئارام و باشترى دروستکردووە بۆتە نموونە بۆ جیهان، وە ئەو وڵاتانەى کە بەنێو ململانێ و جەنگ دا ڕۆیشتوون، بۆیە دەبێ ڕۆڵى هەرێمى کوردستان لەبەر چاو بگیرێ لەسەر ئاستى نێودەوڵەتى. 

ــ دەمەوێ ئەوت لێ بپرسم، سەبارەت هەرێمى کوردستان ئەوە موغامەرەیەکى سیاسى نییە؟

د. عادل باخەوان: موغامەرەى سیاسى بەنسبەت هەرێمەو کەمترە، ڕاستە موغامەرە هەیە لەسەر ئەوەى کە هێزى پێشمەرگە و ئاسایش یەکبخرێتەوە، ئیدارەى سیاسى بکرێ بەیەک، هەموو ئەوانە کۆمەڵیک موغامەرەن، بەڵام ئاستى موغامەرەکان ئەگەر بە ڕێژەى سەدیت دەوێ بە بۆچوونى من ڕیژى سەدى هەرێمى کوردستان لە چاو عێراق لە (15%) تێناپەڕێ؟

ــ  ئەگە هەموو شتێک باش ڕۆیشت، ئیمانوێل ماکرۆن ئەم پلانە بە پشتبەستن بە جۆبایدن بیکات و بایدنیش لەگەڵى بێت، تەنها بابەتەکە ئەوەیە عێراقێکى باشتر و موسەساتر و دیموکراسى تر بێ یان دەوڵەتێکى فیدراڵى باشتر هەبێ بۆ ئەوەى کوردستان وەکو هەرێمێکى فیدراڵى تێیدا بژیت یان دەستکەوتێکى باشتر بۆ کوردى باشوورى کوردستان لێدەکەوێتەوە؟

د. عادل باخەوان: هەرێمى کوردستان لە عەقڵى سیاسى فەرەنسادا ئەکتەرێکى بەهێزە لە ناو عێراق دا، لە ئێستادا کە عێراق بەرەو هەڵوەشاندنەوە و جەنگى ناوخۆ و ئیفلاسبوون دەچێ، زیاتر لە (13) نەخۆشى هەیە کە هەر یەک لەو نەخۆشیانە دەکرێت بیکوژێت لە ژوورى عەمەلیات دا، لەناو ئەو هەموو قوڕا و کارەساتەى کە عێراق تێیدا، فەرەنسا پێیوایە هەرێمى کوردستان بەشێکە لە چارەسەر نەک بەشێک بێ لە گرفتەکان، ئەوە خاڵى یەکەم.

خاڵى دووەم، ئەگەر بەیانى ئەم پڕۆژەیە جێبەجێ بکرێت، لە عەقڵى سیاسى فەرەنسى، هەرێمى کوردستان چە وەک دەستەجەمعى چە وەک بەشێک لە کۆمەڵگاى عێراقى براوەى یەکەم دەبێت، بۆ براوەى یەکەم دەبێت؟ چونکە حکوومەتى هەرێمى کوردستان لە (2003)وەڕا تاوەکو ئێستا داواى جێبەجێکردنى دەستوور و بڕیار و یاسا و دیموکراسى و مافى مرۆڤ دەکات، هەموو ئەو شتەى کە ئێستا فەرەنسا دەیەوێت بۆ عێراق و زائیدەن پڕۆژەى سەروەرى عێراق، هەمووى لە بەرژەوەندیى هەرێمى کوردستانە، بۆیە ئەو سیناریۆیەى کە فەرەنسا و ئەمەریکا ئێستا تەسەورى دەکەن بۆ عێراق، ئەگەر حکوومەتى هەرێمى کوردستان براوەى یەکەمیش نەبێ بە دڵنییایەوە پێگەکەى بەهێزتر دەبێ لە ئێستا. 

ــ مستەفا کازمى لە کوێی ئەو هاوکێشەدایە، کازمیش بەشێکە لە چارەسەر؟

د. عادل باخەوان: با من ڕاستەوخۆ پێت بڵێم، کازمى حیزبى سیاسى نییە، یەک ئەندام پەرلەمانى نییە، کازمى بنکەى جەماوەرى و عومقى نییە لە ناو کۆمەڵگەى عێراق دا، کازمى ئەوەى هەیەتى و نیەتى تەنها پشتیوانى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنالە، خۆت دەزانى سیستەمى ئەنتەرناسیۆنالیش لە هەر چرکە ساتێکدا دەست لە ئەکتەرێک بەردا، کۆتایی بە ژیانى سیاسى دەهێنێت، پێموایە کازمى هیچ داهاتوویەکى نییە لە عێراق، داهاتوو بۆ ئەو ئەکتەرانەیە کە زەمینەى جەماوەرییان هەیە، حیزب و مێژوو و ڕەگوڕیشەیان هەیە، کە بە ناو کۆمەڵگەى عێراق دا کشاون. ئەم پڕۆژەى فەرەنسى - ئەمەریکى ناتوانێ بە هیچ شێوەیەک جێبەجێ بکەین، من ئەوەم لە چەندین شوێن لە فەرەنسا گوتووتە تۆ ناتوانى هیچ جۆرە پڕۆژەیەک لە عێراق جێبەجێ بکەى بەبێ مامەڵەکردن لەگەڵ هەموو شەیتانەکان.

ــ ئەوە دێڕێکى گرنگە و دەمانەوێ یەک یەک باسى ئەو لایەنانە بکەین کە تۆ پێیان دەڵێت شەیتانەکان، بەس پێش ئەوەى بچینە شەیتانەکان، لەلایەن عێراقییەکان لە ناو سوننە و شیعەکان، کام ڕێکخراو و حیزب و گرووپ هەن کە لەم پرۆسەیە بتوانن ببن بە بەشێک لە چارەسەرەکە، لە ناو هاوکێشەکەیە بەشدار و هاوشان بن لەگەڵ هەرێمى کوردستان بۆ پرۆسەى چاکسازى لە عیراق، بۆ نموونە سەدر، مالیکى، عەبادى، هەر یەکێک لەوانە؟ 

د. عادل باخەوان: ئەم پڕۆژەیەى فەرەنسا بە پشتیوانى ئەمەریکا، لەوەوە دەست پێدەکات چیتر گرەو ناکرێ لەسەر تاکە کەسێک، چیتر ئەو بازەى دواتر لە سەر شانى یەکێک دەنیشێتەوە، گرەو لەسەر بازەکە ناکرێت بڕوات بەسەر شانى ئەکتەرێکەوە و بنیشێتەوە و بڵێ ئەم ئەکتەرە زۆر چاکە، نەخێر، ئەوەى من ئاگام لێیی بێت، ئەوەى ئێستا ئامادەکراوە چوارچێوەیەکى چەمکى و مفاهیمیە، ئەم چوارچێوە چەمکییە کێ دەتوانێ بێتە ناوییەوە، وە کێ ناتوانی بێتە ناوییەوە.

ئەم چوارچێوەیە زۆر زۆر ئاسانە، خۆتان دەزانن لە دونیاى سیاسییە دەبێ شتەکان زۆر ئاسان بکرێنەوە، چونکە مرۆڤى سیاسى بە دەگمەن هەیانە بتوانن لە ئاڵۆزى شتە فکرییەکان تێبگات، لەبەر ئەوە دەبێ چەمکە سیاسییەکان تاڕادەى بوون بۆ سادە بکەیتەوە، چەمکە سادەکانیش بریتین لەچى؟ بریتین لەوەى ئێمە دەبێ هەموو تواناکانمان بخەینەکار بۆ دروستکردنى ناسیۆنالیزمێکى عێراقى، کە باز بدات بەسەر ناسیۆنالیزمى عەرەبى و ئیسلامییزم و تائیفیەت و ناسیۆنالیزمى کوردییدا، باز بدات بەسەر ناسیۆنالیزمى (KRG)دا، شتێک دروست ببێت بەناوى ناسیۆنالیزمى عێراقى، وە ئینتیماى عیراقییەکان تەعریق بكرێ، بەرەو ئەو ناسیۆنالیزمە ببدرێت، بە ماناى ئەوەى کە ئیتر عێراقى بوون بریتیی نەبێ لە گریان بۆ حسێن و سەردەمى سەددام حسێن و هەموو ئەو سیمبولانەى کە سوننەکان دەیانهێنا، یاخود عێراقى بوون بریتیی نەبێ لە گریانێکى بەردەوام بۆ هەڵەبجە و ئەنفال، لەسەرووى هەموو ئەو تراژیدیانەوە کۆمەڵێک سیمبول دابەشکراوە، وەکو گرێبەستێکى کۆمەڵایەتى لەسەرى ڕێکبکەون، فەرەنسا و بەریتانیا و ئەمەریکا و وڵاتانى ئەوروپا گەیشتوونەتە ئەو قەناعەى کە ئەو سەردەمە کۆتایی پێهات کە تۆ گرێبەستێک فەرز بکەى بەسەر خوارەوە، دەبێ لە خوارى خوارەوە ئەو گرێبەستە وردە وردە تێکەڵ بکرێ.

بۆ نموونە بەشى سێیەمى دەستوورى عێراقى دەڵێ، زمانى عەرەبى و زمانى کوردى هەردووکیان دوو زمانى نەتەوەیى عێراق و دەوڵەتى عێراقن، تۆ سەرۆک کۆمارێکى عێراقت هەیە لە گەڕەکى عەقارییەوە ڕۆیشتووە بۆ کۆشکى سەلام، تا ئێستاش ڕستەیەک بە کوردى ناڵێت، وەکو ئەوەیە کە زمانى کوردى زمانى فەرمى عێراق نەبێ بەپێى دەستوور، یانى بەپێى دەستوور سەرۆک کۆمارى عێراق مافى ئەوەیە یەک وشە بە عەرەبى نەڵێ، بۆى هەیە لە نەتەوەیەکگرتووەکان یا کاتێ پێشوازى لە وەفدەکان دەکات لە کۆشکى سەلام، کە لەگەڵ جیهان و وەزیرەکان کۆدەبێتەوە بە زمانى کوردى قسان بکات، بەڵام بۆچى تا ئێستا بە زمانى کوردى قسان ناکات؟ لەبەر ئەوەى ئەم ڕێککەوتنە لە خوارى خوارەوە وەک کەندا، سویسرا، بەلجیکا دەقى نەگرتووە و سەرئاونەکەوتووە و وایلێ نەهاتووە کە ئێمە لەسەرى ڕێککەتووین، ئەوەى هەیە ڕێککەوتنێکە لەسەرەوە فەرزکراوە ئەوەندە لەرزۆکە هەر جووڵەیەکى حەشدى شەعبى دەتوانێ بە پۆستاڵەکەى کۆتایی پێبهێنێت. 

ــ  بەریتانییەکان و فەرەنسییەکان هەردووکیان لەسەرەتاى سەدەى ڕابردوو بە هەمان بۆچوونەوە هاتنەپێشەوە، گوتیان ئێمە ناسنامەیەکى عێراقیبوون دروست دەکەین، کە دەبێتە هۆکارى ئەوەى بە کورد و تورک و شیعە و سوننە و بە ئایینەکانەوە، یەک نەتەوەن  دەبێ لە ناو عێراقدا بەخۆشى بژین، بەڵام سەرى نەگرت، ئێستا گەیشتوونەتە ئەو باوەڕەى دواى سەد ساڵ لەبەر ئەوە سەرینەگرتووە، چونکە لەسەرەوە فەرزمانکردووە، ئەم شتە دەبوایە لە خوارەوە و ناو کۆمەڵگە هەڵقوڵایە، وەرن با لەناو کۆمەڵگە هەڵیبقوڵێنین، ئەمە پوختەى مەسەلەکەیە؟ 

د. عادل باخەوان: ئەوەى ئێوە دەیڵێن لەگەڵ ڕێزم، کە دەزانم ئەوە تێز و خوێندنەوەى خۆت نییە، ڕەنگە پرسیارێکە کۆمەڵگا دەیکات، کۆمەڵگەى عەرەبى، کوردى، شیعە، سوننە دەیکات، هەوڵدەدەى گوزارشتى لێ بکەی، بەڵام لە ڕاستیدا هەرگیزا و هەرگیز بەریتانییەکان و فەرەنسییەکان، بەتایبەتى بەریتانییەکان کە لە عێراق بوون، بابەتەکەى جەنابت لەسەر عێراقە ئەگەرنا دەتوانین لەسەر سووریا و لبنانیش قسە بۆ فەرەنسییەکان بکەین، هەرگیزا و هەرگیز بەریتانییەکان ئەم پڕۆژەیان نەبووە کە تۆ باسى دەکەى، وە لە حکوومەتى بەریتانیایە لە (1921) کە عێراق دروست دەبێت تۆ دوو قوتابخانەت هەیە، قوتابخانەیەکت هەیە کە چەرچل سەرکردایەتیى دەکرد، قوتابخانەیەکەى تر سێر کۆکس بەڕێوەى دەبرد.

چەرچل پێیوابوو دەبێ دەوڵەتێک بۆ کورد دروست بکرێ، دروستکردنى دەوڵەتیک کە لە مووسڵەوە دەست پێدەکات بە دیاربەکردا دەڕوات تا دەگاتە سەر دەریاى سپى ناوەڕاست، ئەمەیش لەبەرژەوەندى بەریتانیاى عوزەما بوو لەڕووى ئابووریی و سەربازیى و کۆمەڵایەتی و شارستانییەتەوە، وە دەتوانم هەموو بەڵگەکانیشت بۆ بنێرم، دەقى وتارەکەى چەرچل بۆ بنێرم، ئەوە خاڵى یەکەم.

 خاڵى دووەم، بریتییە لە قوتابخانەى سێر کۆکس، ئەم قوتابخانەیە بە پێچەوانەى چەرچل پێیوابوو دەبێ عێراق دروستب بکرێ و ولایەتى مووسڵ دەبێ بخرێتەسەر عێراق، لەبەر کۆمەڵیک هۆکار کە رێزى کردبوو، بەشێکى ئابوورى بوو بەشێکى مەزهەبى و جوگرافى بوو، لەبەر ئەو هۆکارانە دەبێ کلیلەکەشى بدرێت بە دەستى ئەو سوننیانەى کە بە پرۆسێسى بە عوسمانیزاسیۆن تێپەڕیوون، پرۆسێسى عوسمانیزاسیۆن چى بوو؟ هەموو ئەو ئەو ئەفسەرە سوننیانە بوون، کە بەناو فلتەرى بە کۆمەڵایەتى بوون و پەروەردەى عوسمانى تێپەڕیبوون، وە کولتوورێکى باڵاى دەوڵەتدارییان هەبوو، لە سووریا و وڵاتانى تر لەگەڵ مەلیک فەیسەڵ هاتن، کە نزیکەى (1200) ئەفسەر بوو، عێراقییان سپارد بەم ئەفسەرە عوسمانییە سوننیانە، کە دەیانویست دەوڵەتێکى سوننى دروست بکەن، ئاخر ڕستەشت پێبڵێم، دروست بوونى ئەو دەوڵەتە عێراقییە بە قووڵاییە سوننیە پرۆسێسکراوە خستیانەکار، پاکتاوکردنى جەستەى کۆمەڵایەتى و فکرى و پەروەردەیى و سەربازی و دیپلۆماسى عێراق لەشیعەکان، بێ هودە نییە کە یەکەم فەیلەقى جەیشى عێراقى ناوى لێدەنین ئیمام موساى کازم بۆ سوتاندنى خاکى شیعەکان.

ــ دەتەوێ پێم بڵێى لەسەرەتاى سەدەى ڕابردوو هەوڵێک نەبووە بۆ دروستکردنى ناسنامەى عێراقى، بەڵکو هەوڵێک هەبوو فەرزکردنى ناسنامەى سوننى عەرەبى پەروەردەکراو بەدەستى عوسمانییەکان بەسەر عێراقییەکاندا، دواین پرسیارم ئەوەیە، جەنابت زۆر لە نزیکەوە ئاگادار ئەو سەردانییەى نێچیرڤان بارزانى بووى بۆ پاریس، چیت بینى، بە کۆنکریتى تر پێم بڵێى لەدانیشتنەکانى ئەمڕۆ، کە دوێنێ شەو نێچیرڤان بارزانى گەیشتە پاریس، چە جیاوازییەک هەبوو لەگەڵ سەردانییەکانى پێشووتر کە دەکرا؟

د. عادل باخەوان: جیاوازى یەکەم ئەوەیە کە ئەم سەردانییە لەسەر داواى هەولێر نەبووە، لەسەر داواى بەغدا نەبووە، لەسەر داواى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست نەبووە، بەڵکو لەسەر داواى کۆشکی ئێلیزێ بووە، وە کۆشکى ئێلیزێ لە چرکە ساتێکدا سەرۆکى هەرێمى کوردستانى بانگهێشت کردووە، کە چەند پێمخۆشبوو ئێستا پاریست ببینایە، پاریس لە چۆڵەوانییەک دەچێ، چونکە کۆرۆنا دۆخێکى دروستکردووە، ئەسڵەن کە دیمانەکەم تەواو بوو دەبێ بە خێرایى ماسکەکەم ببەستم، ئێستا کە لەگەڵ ئێوە دیمانە دەکەم پشتیوانى نامەیەکم لە گیرفاندایە کە چوومە دەرەوە یەکسەر پۆلیس داوام لێدەکات چۆن هاتوومەتە دەرەوە بەو کەرەنتینەیە، لە دۆخێکى ئاوادا کە سەرۆکى فەرەنسا موغامەرە دەکات بەو کۆنتڕۆڵ و فلتەرە سەرۆکى هەرێم بانگهێشت دەکات، تۆ دەبێ وشیار بى و ئەم ئاماژانە بخوێنیتەوە، بەوەى کە کۆمەڵێک دۆسیەى بە پەلە هەیە، دەبێ بە خێرایى و لە ئێستادا قسەى لەسەر بکرێ، ڕێککەوتنى لەسەر بکرێ، لێدوانى لەسەر بدرێت، کۆبوونەوەى لەسەر بکرێ، چونکە ئەم دۆسیانە دۆسیەى دوێنێ بوون ناتوانن ببنە دۆسیەى سبەینێ.

سەرچاوە: رووداو