Nuce Logo

د. عادل سەرۆکى بەشى توێژینەوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە ئینستیتۆتى فەرەنسى، دەربارەى بانگهێشتکردنەکەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ فەرەنسا لە دیمانەیەکى لە کەناڵى nrtدا،  بە نائاسایی ناو دەبات و و وەک خۆى دەڵێت،  ئەم بانگهێشتکردنە یەکێکە لە حاڵەتە ناوازەکان با نەڵێم بۆ یەکەمجار، کە کۆشکى ئێلیزێ بە پێویستى دەزانێ ئەو بانگهێشتنامەیە بنێرت بۆ سەرۆکى هەرێمى کوردستان لە ساتەوەختێکدا، کە ناوچەى پاریس، نقوم بووە لە زەڵکاى ڤایرۆسى کۆرۆنا و ڕەنگە ماکرۆن لە هەفتەیە کەرەنتینەى هەموو ناوچەى پاریس ڕابگەینێ.

لەسەردەمى ویلایەتى مالییکى، فەرەنسا یەکێک بوو لەو دەوڵەتانەى پشتگیرى لە مانەوەى نوورى مالیکى دەکرد، بەڵام ئێستا وەک د. عادل باخەوان دەڵێت، بیرکردنەوەى فەرەنسا گۆڕاوە و دەرسى لە ڕابردووى خۆى وەرگرتۆتەوە، لێرە بەدواوە فەرەنسا پشتگیرى لە شەخس نەکات، بەڵکو پشتگیرى لە بەهێزکردنى دەزگاکانى عێراق دەکات، ئەمەیش یەکێک لەو دۆسیە گرنگانەى کە لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان باسى دەکات، چونکە لە عەقڵیەت و جیهانبینى ئیمانوێل ماکرۆن، هەرێمى کوردستان بەشێک نییە لە زەلکاو و قوڕاوەکەى عێراق و گرفتەکانى، بەڵکو بەشێکە لە چارەسەر.

دەقى دیمانەى د. عادل سەرۆکى بەشى توێژینەوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە ئینستیتیۆتى فەرەنسى: 

ــ بە پرسیارێکى سادە و گشتى دەست پێدەکەم بەوەى گرنگى ئەو سەردانە چییە، وەختێک سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت دەکرێ و دەچێتە فەرەنسا و لەلایەن ماکرۆنەوە پێشوازیى لێدەکرێ، گرنگییەکەى چییە؟

د. عادل باخەوان: پرسیارەکەى جەنابت گرنگە و ئەوەى کە گرنگتربوو، سەرەتاکەى کە دەستتپێکرد، ئایا ئەمە تەنها سەردانێکى تەشریفاتییە یا سەردانى دەوڵەتە، چونکە دوو شت هەیە، سەردانى تەشریفاتى هەیە و سەردانى دەوڵەتیش هەیە، لەڕاستیدا من ئاگادارى ئەوەم لە عێراق چى ڕوودەدات، ئێمە لە ئینستیتیۆتى فەرەنسى بۆ توێژینەوە لەسەر وڵاتانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و وڵاتانى مێدیتەرانە، عێراق یەکێکە لە بوارەکانى توێژینەوەکانمان، ڕۆژانە کارى لەسەر دەکەین، دەزانین چى لە عێراق روودەدات، وە لە هەروەها هەرێمى کورستانیش چى ڕوودەدات، ئەوەى کە گرنگە لەم بەرنامەیەدا بیخەینەڕوو دۆسیەى هەرێمى کوردستان و دۆسیەى عێراق جیابکەنەوە لە پەیوەندییەکانى هێز و پەیوەندییەکانى ململانێ لە ناوخۆى هەرێمى کوردستان و عێراق.

ئەگەر دۆسیەکە ڕاستەوخۆ ڕەبتى بکەینەوە بە سیستەمى هەرێمایەتیى و ئەنتەرناسیونالەوە، دڵنیاتان دەکەمەوە لەو دیوى پەردەکانەوە، لە دیوى کەوالیسەکانەوە، کە ئەم سەردانییەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان بۆ فەرەنسا سەردانێکى تەشریفاتى نییە، وە ئیمانوێل ماکرۆن لە ئێستادا کاتى ئەوەى نییە سەردانى تەشریفاتى قبووڵ بکات، تەنانەت خودى سەردانەکە لە سەر داواى سەرۆکایەتیى هەرێمى کوردستان و سەرۆکى هەرێمى کوردستان و عێراقییەکان بەگشتى نەبووە، بەڵکو یەکێکە لەو حاڵەتە ناوازانە با نەڵێم بۆ یەکەمجار، کە کۆشکى ئێلیزێ بە پێویستى دەزانێ، ئەو بانگهێشتنامەیە بنێرت بۆ سەرۆکى هەرێمى کوردستان و لە پاریس گفتوگۆى لەگەڵدا بکات، لە ساتەوەختێکدا، کە ناوچەى پاریس بۆ زانیاریتان نقوم بووە لە زەڵکاى ڤایرۆسى کۆرۆنا، وای لێهاتووە ڕەنگە سبەینێ کاتژمێ (8)ى ئێوارە بە کاتى پاریس گریمانەى ئەوە هەیە، کە ئیمانوێل ماکرۆن کەرەنتینەى هەموو ناوچەى پاریس ڕابگەینێ و پاریس کەرەنتینە بکات، وە چەندین دۆسیەى زۆر زۆر پەلە و ئیمیرجسنى لەبەردەستى ماکرۆن دا هەیە لەسەرئاستى جیهان کە دەبێ مامەڵەیان لەگەڵ دا بکات، لە ناو ئەو هەموو قەرەباڵغییەى کۆشکى ئێلیزێدا ڕاستەوخۆ بانگهێشتنامەیەک لەم چرکەساتەجا دەنێردرێت بۆ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، بۆ ئەوەى گفتوگۆى لەگەڵدا بکات بەلایەنى کەمەوە لەسەر (10) دۆسیە، لەنێوان ئیمانوێل ماکرۆن و نێچیرڤان بارزانى (10) دۆسیە هەیە تا لەسەر مێز گفتوگۆى لەسەر بکەن.

ــ گرنگترین ئەو دۆسیانە چین بە ریزبەندى؟

د. عادل باخەوان: بۆ زانیاریت هەر ئەمەیش وایکرد کە کۆبوونەوەکە دەبوایە کاتژمێر (3) تەواو بێت بە کاتى فەرەنسا، بەڵام دواى کاتژمێر (3) تەواو بوو، بەڵام هێشتا وەک ئەوەى من ئاگام لێیەتى وەکو پێویست نەتوانراوە دۆسیەکان گفتوگۆى لەسەر بکرێت. بە شێوەیەکى گشتى ئەوەى کە زۆر گرنگە، لەم چرکەساتەدا فەرەنسا  دۆستێکى هەیە لە کۆشکى سپى، شەقاوەکەى کۆشکى سپى دۆناڵد ترامپ ڕۆیشت و کۆتایی پێهات، "دۆناڵد ترامپ"ێک كە تاکە دڵنیاییەک هەمانبوو لە سیاسەتى ترامپ، هیچ جۆرە دڵنیاییەکمان نەبوو، ئەوەى کە ئێوارە دەیگوت، بەیانى هەڵیدەوەشاندەوە، ئەوەى سبەینێ هەڵیدەوەشاندەوە، دووسبەى سەرلەنوێ دەستى پێوەدەگرتەوە و ئەگەڕاییەوە بۆى، واتە ئێمە لە ناو سیاسەتى ناروونى و نادیارى دابووین لەگەڵ دۆناڵد ترامپ، دۆناڵد ترامپ کە سەرەتا بەوە دەستپێکرد، سەردانى فەرەنساى کرد و خۆى بە دۆستى ئیمانوێل ماکرۆن دانا و فەرشى سوورى بۆ ڕاخرا، بەڵام مانگێک دواتر هەموو ڕیککەوتنەکانى لەگەڵ یەکێتى ئەوروپا و فەرەنسا هەڵوەشاندەوە، کۆمەڵێک گرفتى گەورەى بۆ فەرەنسا و یەکێتى ئەوروپا تەنانەت بۆ سیستەمى ئەنتەرناسیونال دروستکرد.

چۆنیەتى کاراکردنەوەى هێزە سەربازییەکانى فەرەنسا لە کوردستان و عێراق، یەکێکە لەو دۆسیانەى فەرەنسا دەیەوێت ڕاستەخۆ لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان گفتوگۆى لەسەر بکات.

 ئێستا هەلومەرجەکە گۆڕاوە، هەلومەرجەکە گۆڕانەکەى لە کوێدایە، ئێستا ئیمانوێل ماکرۆن لە ئێستادا دۆستێکى زۆر بەهێزى لە کۆشکى سپى دا هەیە، ئەو دۆستە بەهێزەى کە هەفتانە پەیوەندییان هەیە و پەیوەندییەکەش سیستەماتیکە، جۆبایدن متمانەیەکى گەورەى بە ئیمانوێل ماکرۆن  هەیە، لەم چوارچێوەیەدا، فەرەنسا بڕیارى داوە تەواوى سیاسەتى خۆى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستدا بینابکاتەوە، بینایبکاتەوە وەکو سیاسەتى پۆست دۆناڵد ترامپ، بۆ بیناکردنەوەى ئەم سیاسەتەشە، گەورەترین چەقى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بریتییە لە عێراق، هیچ شوێنێکى دیکە نییە جگە لە عێراق، فەرەنسییەکان بڕیاریانداوە عێراق بکەنەوە بە دەوڵەتێکى بەهێز، گوێ لەم ڕستەیە بگرن، کە دەڵێم دەوڵەتێکى بەهێز، دەوڵەتێکى بەهێزى تاکەکەسى نا، فەرەنسا دەرسى لە هەڵەکانى ڕابردووى خۆى وەرگرتۆتەوە، لە هەشتاکان و نۆهەتەکان، تەنانەت لە دوو هەزارەکانیش کاتێک زۆر بە توندى پشتگیرى لە نورى مالیکى دەکرد، لێرە بەدواوە فەرەنسا بڕیارى داوە پشتگیرى لە شەخس نەکات، بەڵکو پشتگیرى لە بەهێزکردنى دەزگاکانى عێراق بکات، بەهێزکردنى ئەو دەزگایانە لە هەموو ئاستەکاندا، ئەوە یەکێک لەو دۆسیە گرنگانەى کە لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان باسى کردووە بۆ؟ چونکە لە عەقڵیەت و جیهانبینى ئیمانوێل ماکرۆن، هەرێمى کوردستان بەشێک نییە لە زەلکاوە و قوڕاوەکەى عێراق، بەشێک نییە لە گرفتەکانى، بەڵکو بەشێکە لە چارەسەر.

ــ دەمانەوێ بزانین بۆچى تارگێتەکە، یان ئەوەى کە چاوى لەسەرە، بۆچى سەرۆکى هەرێمى کوردستان، خۆت گوتت چەقەکە عێراقە، بەڵام بۆ سەرۆکى هەرێمى کوردستان؟ 

د. عادل باخەوان: لەبەر ئەوەى سەرۆکى هەرێمى کوردستان، بەمشێوەیەى خوارەوە ڕۆیشتۆتە ناو عەقڵى سیاسى ئیمانوێل ماکرۆن و کۆشکى "ئێلیزێ"وە، لە ناو کۆشکى ئێلزێ شانەیەک هەیە پێدەگوترێت شانەى دیپلۆماتیک، کە قەیرانەکان بەڕێوەدەبات، نەک قەیرانەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بەڵکو قەیرانەکانى جیهانیش، ئەم شانەى دیپلۆماتیکە سەر بە وەزارەتیى دەرەوەى فەرەنسا نییە، بەڵکو ڕاستەوخۆ سەر بە کۆشکى ئێلیزێیە، وە لەناو کۆشکى ئێلیزێ دەوام دەکات، وە ئیمانوێل ماکرۆن خۆى دروستیکردووە و ڕاستەخۆش بە تەوجیهاتى ماکرۆن دەجوڵێنەوە، سەرۆکى بەشى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست و ئەفریقیاى باکوور و خودى ئیمانوێل ماکرۆن بەمشێوەیەى خوارەوە لە نێچیرڤان بارزانى وەکو سەرۆکى هەرێمى کوردستان تێگەیشتوون. یەکەم، نێچیرڤان بارزانى کەسایەتیێکە پەیوەندییەکى زۆر زۆر بەهێز و ئیجابیانەى لەگەڵ تەواوى ئەو ئەکتەرانە هەیە، کە لە عێراق لە چرکەساتى ململانێ و پەیوەندى ململانێن، هەر لە شیعەکان بگرە تا دەگاتە سوننەکان و تورکمانەکان و ئێزدییەکان، هەموو پێکهاتەکانى کۆمەڵگاى عێراق هەیە ئەوە خاڵى یەکەم.

خاڵى دووەم، سەرۆکى هەرێمى کوردستان وەکو ئەو ئەکتەرە وێناکراوە، ئێستا من باسى ئەوە ناکەم چەند ڕاستە چەندە ڕاست نییە، من تەحلیلى عەقڵى سیاسى و جیهانبینى کۆشکى ئێلیزێ دەکەم، کە پەیوەندییەکى بەهێزى لەگەڵ ئەو ئەکتەرانە هەیە، کە ڕاستەوخۆ دەست وەردەدەنە کاروبارى عێراق و وڵاتانى ناوچەکە، وە دەبنە مەترسى بەسەر سەقامگیریى ئاسایشى عێراق و گەشەکردنى ئابووریى عێراقەوە. ئەو دوو ئەکتەرە بریتین لە ئەنقەرە و تاران، سەرۆکى هەرێمى کوردستان وا وێناکراوە لە عەقڵى سیاسى ئیمانوێل ماکرۆن-ە، کە پەیوەندییەکى زۆر ئیجابیانەى هەم لەگەڵ تاران هەم لەگەڵ تورکیا هەیە، جگە لەوەش پەیوەندییەکى شەخصى و ڕاستەوخۆى زاتیانەى لەگەڵ ئیمانوێل ماکرۆن دروستکردووە، وە ئیمانوێل ماکرۆن سەر بەو نەوە گەنجە سیاسیەیە، کە گرەوەى زۆر لەسەر پەیوەندییە شەخصییەکانى دەکات، هەموو ئەمانە وا دەکات سەرۆک کۆمارى عێراق و سەرۆک وەزیرانى عێراق وەک کەسى یەکەم بانگ نەکرێت، بەڵام سەرۆکى هەرێم بانگ دەکرێت.

 لە ناو پەیوەندییەکانى هێزدا، سەرۆکى هەرێمى کوردستان لەپێشى پێشەوەى هەموو ئەو ئەکتەرانەوەیە، کە ئیمانوێل ماکرۆن لەگەڵ کۆمەڵێک هۆکارى بابەتى دەیەوێت گرەوى لەسەر بکات.

ئەگەرچى تۆ سەرۆک کۆمارێکت (د. بەرهەم ساڵح) هەیە کە تەنها دوو کورسى هێناوە لە پەرلەمانى عێراق، پێش ئەوەى بگەڕێتەوە بۆ ناو یەکێتى نیشتمانى کوردستان، سەرۆک وەزیرانێکت (مستەفا کازمى) هەیە، تەنها کورسییەکیشى لە پەرلەمان نییە، تەنها و تەنها ئەوەى کە هەیەتى پشتیوانى کۆمەڵگەى نێودەوڵەتییە، ئەگەر ئەم پشتیوانییەى کۆمەڵگەى نێودەوڵتى لێبکەیتەوە ئەمڕۆ بێ پەڕوباڵ دەبێ لە بەرامبەر حیزبەکان، بەڵام سەرۆکى هەرێمى کوردستان بەمشێوەیە نابیندرێت.

ــ دوو پرسیارمان بۆ دورست بوو، یەکەمیان کەواتە ئەو گرنگییە بۆ خودى نێچیرڤان بارزانییە وەکو سەرۆکى هەرێمى کوردستان وەک شەخس، یاخود گرنگییەکە بۆ هەرێمى کوردستان و کورد دەگەڕێتەوە؟ 

د. عادل باخەوان: ئەم پرسیارەت زۆر گرنگە، ڕاستییەکەى نە بۆ سەرۆکى هەرێمى کورستانە نە بۆ هەرێمى کوردستان بە پلەى یەکەم، بەڵکو بە پلەى یەکەم عێراقە، ئەوەى کە فەرەنسا چاوى لەسەریەتى و فۆکەسى دەخاتەسەرى و هەموو رووناکییە ئاراستە دەکات بریتییە لە عێراق، عێراق بە شێوەیەکى گشتى لە فاو تا دەگاتە زاخۆ، لە ئەنبار تا دەگاتە تەوێڵە، ئەوەى کە دەیەوێت بینابکرێتەوە عێراقێکى یەکگرتووە بە هەرێمێکى کوردستانى بەهێزەوە، ئەو عێراقەى کە فەرەنسا دەیەوێت دروستى بکات، بریتیى نییە لەو عێراقەى کە "سێر کۆکس"ى بەريتانى لە (1921)دا دروستیکرد، وە ئەو عێراقەش نییە کە "پۆل بریمەر"ى ئەمەریکى لە (2003)دا دروستی دەکات، ئەو عێراقەى کە لە خەونى ئیمانوێل ماکرۆن و شانەى دیپلۆماتکى قەیرانەکانى کۆشکى ئێلزێیە، بریتییە لە عێراقێک کە هى هەموو عێراقییەکان بێ، بەو مانایەى فەرەنسا دەیەوێت لەسەر ناسیۆنالیزمێک دروستى بکات کە ناسیۆنالیزمى عەرەبى تێپەڕاندبێت، ناسیۆنالیزمى کوردى تێپەڕاندبێت، تەنانەت ناسیۆنالیزمى شیعە و سوننیشى تێپەڕاندبێ، ناسیۆنالیزمێکى عێراقى بێت کە هەموان بە یەکەوە ئینتیمایان بۆى هەبێ و بە یەکەوە بیپارێزن و بەیەکەوە درێژەپێدەرى بن.

ــ ئەوەى کە گوتت لە عەقڵى فەرەنسییەکان یان سیاسییەکانى فەرەنسا دا هەیە بۆ نێچیرڤان بارزانى، ڕەنگە ئێستا لاى بینەرەکانى من پرسیارێک دروست بکات، باشە ئەگەر ئەوەندە باش و دروستە هەیە هەم سەرکردە عێراقییەکان هەم بۆ وڵاتانى دەوروبەریش، بەڵام ئێمە گرفتمان لەگەڵ بەغدا هەیە و نەمانتوانیوە  چارەسەرى بکەین، خۆ دەبوو نێچیرڤان بارزانى بیتوانیایە ئەم گرفتانە چارەسەر بکردایە، مەبەستم ئەوەیە، مبالەغە نەکراوە لەو تەسەوڕەى کە فەرەنسییەکان لەسەر سەرۆکى هەرێمى کوردستان هەڵیانچنیووە یان دروستیان کردووە؟ 

د. عادل باخەوان: فەرەنسا بە تەواوى وشیارە بەوەى کە چى لە عێراق روودەدات، فەرەنسا لەبەردەم کۆمەڵێک بژاردە دایە، بژاردەى یەکەم، بریتییە لە شەڕى ناوخۆیى عێراقە کە بەڕێوەیە، بۆ ئەم شەڕى ناوخۆیە کۆمەڵێک هۆکارى بابەتى هەن، ئەم هۆکارانە بەشێکى پەیوەندى بە ئاسایشەوە هەیە، بەشێکى پەیوەندى بە ئایدۆلۆژیاوە هەیە، بەشێکى پەیوەندى بە ئابوورییەوە هەیە، بەشێکى پەیوەندى بە مەزهەبەوە هەیە، بەشێکى پەیوەندى بە کولتوورەوە هەیە، بەشێکى پەیوەندى بە هەلومەرجى کۆمەڵایەتییەوە هەیە، ئەم شەڕى ناوخۆیە، شەڕى ناوخۆى نێوان عەرەب و کورد نییە واتە شەڕى ئیتنیک نییە، هەروەها شەڕى مەزهەبى نییە لە نێوان شیعە و سوننە، ئەو شەڕەى کە بەڕێوەیە شەڕى برا شیعەکانە لە نێوان خۆیاندا.

ئیمانوێل ماکرۆن گرەو لەسەر پەیوەندییە شەخسییەکانى دەکات، هەر ئەمەیش وایکرد لە جیاتى بانگهێشتکردنى سەرۆک کۆمار و سەرۆک وەزیرانى عێراق وەک کەسى یەکەم لەو وڵاتە، سەرۆکى هەرێم بانگ  بکات.

ئەوە ئەو شەڕەیە کە فەرەنسا لێیدەترسێ، کە بە (380) پلە شەڕى ناوخۆى هەرێمى کوردستانى نۆهەتەکان تێدەپەڕێنێ، چونکە ئەگەر پارتى و یەکێتى بە بڕنۆیەکى شەنگاوییەوە پەلامارى یەکتریان دابێ، ئێستا برا شیعەکان کە (163) هەزار چەکداریان هەیە لە ناو میلیشاکانى حەشدى شەعبى، درۆن و هەلیکۆپتەر و دەبابەیان هەیە، چەکى قورسیان هەیە، دەتوانن باشوورى عێراق بکەن بە گۆمى خوێن، کە باشوورى عێراق بوو بە گۆمى خوێن، بە لایەنى کەم (65%)ى عێراق دەبێت بە گۆمى خوێن، واتە ئەو عێراقە نامێنێت، بۆیە فەرەنسا وشیارە بەوەى ئەو عێراقە نامێنێت کە لە (1921)وە تا ئێستا دروست بووە وەکو دەوڵەت و سنوور و کۆمەڵگا، ئەمە سیناریۆیەکە کە فەرەنسا تەواو وشیارە پێى،  وە هەموو داتاکانیان لایە بە گرافیک و بە فاکتەوە، لەبەردەمى ئیمانوێل ماکرۆن خۆیەتى.

ئیمانوێل ماکرۆن و خانەى دیپلۆماتیک، تەواو وشیارن بەوەى کە سیستەمى ئابوورى عێراق لە کارەسات و قەیرانێکى زۆر زۆر سەختدایە، بە هۆیەوە دەکرێ هەر لە چرکەساتێکدا ئەم سیستەمە ئابوورییە ئیفلاسى خۆى بەپێى یاساى نێودەوڵەتى ڕابگەینى، خۆتان دەزانن ڕاگەیاندنى یاساى ئیفلاس چوارچێوەى خۆى هەیە، ئەوکاتەى دەوڵەتێکى وەک یۆنان ئیفلاسبوونى خۆى ڕاگەیاند، ئەوکاتە سیستەمى ئەنتەرناسیونال  لێدێتەپێشەوە بۆ ئەوەى ئیدارەکردنى سیستەمە ئابوورییەکە بگرێتە ئەستۆى خۆى، ئەمە چرکەساتى عێراقە، عێراق یۆنان نییە، قەیران و کارەساتى زۆر گەورە بۆ فەرەنسا و بەریتانیان دروست دەبێ، فەرەنسا هەموو تواناکانى دەخاتەگەڕ بۆ ئەوەى عێراق نە لە شەڕى ناوخۆ تێوەبگلێت نە ئیعلانى ئیفلاسى خۆی بکات، چونکە ئەم دوانە سیناریۆى مەترسیدران بۆ فەرەنسا، وە هەروەها سیناریۆى دووەم کە ئەژنۆى داناوە لەسەر سنگى سیاسەتى فەرەنسا، بە تایبەتى ئەمەریکا و وڵاتانى ئەوروپاشى بخەیتەسەرى بەگشتى، بریتییە لە دۆسیەى گەڕانەوەى ڕێکخراوى دەوڵەتى ئیسلامى  داعش، ئەمە یەکێکە لەو دۆسیانەى کە فەرەنسا کە دەیەوێت هەموو ڕێگاکان بگرێتەبەر بۆ ئەوەى گەڕانەوەى داعش بەدینەهێت.

پرسیارەکەى جەنابت ئەوەیە کە ئایا فەرەنسا موبالەغەى کردووە لە بیناکردن و هەڵچنینى ئەو هەموو گرەوانە لەسەر سەرۆکى هەرێمى کوردستان؟ من پێتدەڵێم فەرەنسا وشیار بە هەموو لەرزۆکانەى کە رووبەڕووى سیستەمى سیاسی هەرێمى کوردستان بۆتەوە، نەزۆکى سیستەمى ئاسایش، بۆ نموونە هێزەکانى ئاسایش، فەرەنسا چاک دەزانێ لەسەدا چەندى هێزى ئاسایش سەر بەپارتین لە سەدا چەندى سەر یەکێتین، وە لەسەدا چەندى سەر بەحکوومەتى هەرێمنن، وە ئەوەشى  سەر بەحکوومەتى هەرێمن، لە سەدا چەندیان بە گوێی پارتى دەکەن لە سەدا چەندیان بە گوێی یەکێتى دەکەن، فەرەنسا تەواو وشیارە پێشمەرگە لە چە دۆخێکدایە، هێزی سیستەمى ئابوورى هەرێم لە چە دۆخێکدایە، فەرەنسا هەموو زانیارییەکانى لایە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو شتەى کە زانستە سیاسییەکان پێیدەڵێن (پەیوەندى هێز)، لە ناو پەیوەندییەکانى هێزدا، سەرۆکى هەرێمى کوردستان لەپێشى پێشى هەموو ئەو ئەکتەرانەوەیە، کە ئیمانوێل ماکرۆن لەگەڵ کۆمەڵێک هۆکارى بابەتى دەیەوێت گرەوى لەسەر بکات.

ــ جیا لەوەى وا دەردەکەوێت فەرەنسا بەچاوى گرنگییەوە سەیرى هەرێمى کوردستان یان کورد دەکات، بەتایبەت لەم ناوچەیەدا هۆکارێکى دیاریکراو بۆ ئەوە هەیە، چونکە لە ڕابردووى نزیکدا و دوور، بیرمانە کە لە پاش رێفراندۆم یەکەم وڵات یەکەم سەرۆک کە ئامادەبوو پێشوازیى لە قیادەکانى هەرێمى کوردستان بکات، نێچیرڤان بارزانى و جێگرەکەى بوو، ئەوکات ڕۆژنامەنووسێک ناوى نابوو، فەرەنسا یەکەم وڵات بوو دەستى کوردى گرت بۆ هەستانەوە، ماکرۆن و فەرەنسا بوو، یانى بە چاوى گرنگییەوە تەماشاى دەکات یان هەر ئەو هۆکارەیە بە وردەکارى زۆرەوە کە تۆ باستکرد، کە چاوى لە عێراق و چەقى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستە، بەڵام پێویستى بە کارەکتەرێک یان پێویستى بە کەسێک هەیە، کە تۆ گوتت نێچیرڤان بارزانییە؟

د. عادل باخەوان: پرسیارەکەى جەنابت دوو ئاستى هەیە،  ئاستى یەکەمیان بریتییە لە نیشتمانى، کە بریتییە لە عێراق، ئاستى دووەمیشیان کە بریتییە لە هەرێمایەتى کە ڕاستەوخۆ پەیوەندى بە پرسى کوردەوە هەیە، با من ڕاستەوخۆ و بێ پێچوپەنا وەڵامت بدەمەوە. لە فەرەنسا دوو قوتابخانە بەریەک دەکەون، قوتابخانە کلاسیکییەکە پێیوایە کورد بەشێوەیەکى گشتى لە تورکیا و سووریا و ئێران و عێراق تێکەڵ بکرێن بە دەوڵەت و کۆمەڵگاکانەوە، وە لە چوارچێوەى ئەو دەوڵەتانەوە وەک تاک مامەڵەیان لەگەڵدا بکرێت، وەکو تاکى خاوەن ماف، بەزمانێکى تر پێویست ناکات پرسى کورد وەک پرسێکى کۆلێکتیڤ (دەستەجەمعى) تەماشا بکرێت، وە ئەوانە بەشێکى زۆریان لەژێر کاریگەرى کولتوور و شارستانییەتى عەرەبین تەنانەت لەژێر کاریگەرى ناسیولیستى عەرەبیشدان.

یەکێک لەو ئەکتەرانەى کە من قسەم لەگەڵدا کرد لەم هەفتەیە، ئەسڵەن پێیوابوو زەروور نەبوو کەوا سەرۆکى هەرێمى کوردستان بانگهێشت بکرێت، پێیوابوو دەبوایە سەرۆک وەزیرانى عێراق بانگهێشت بکات، ئەمە قوتابخانەیەکە و مێژووییەکى درێژیان هەیە، بەڵام لەبەرامبەر ئەم قوتابخانەیەدا تۆ نەوەیەکى نوێى سیاسى فەرەنسیت هەیە، ئەم نەوە نوێیەى سیاسى فەرەنسا تەمەنیان لە نێوان (27 و 28 و 29) ساڵ زۆر بڕوات (30) تا (45) ساڵ تێناپەڕێت، ئەم نەوە نوێیە نەوەى نێو تۆڕەکۆمەڵایەتییەکانە، نەوەى نێو شانۆ و سینەماکانن، ئەو نەوە نوێیەن کە حاکمى داعشیان بە گۆشت و ئێسقانەوە بینیووە و دەزانن لە (2014) چى روویداوە، ئەو نەوە نوێیەن کە ڕاستەوخۆ لە تۆڕەکۆمەڵایەتییەکان و شاشەى تەلەفزیۆنەکان کۆبانێیان بینیووە، ئەو نەوە نوێیەن کە کۆمەڵک چیرۆک و حەکایەتى گەورەى ئەفسانەیى بە دەورى هێزەکانى پێشمەرگە لە کوردستان و شەڕڤانان لە ڕۆژئاوا دروستکردووە، یانى لەژێر کاریگەرى ئەم حیکایەتە گەورانەن لە دەورووبەرى کورد.

 هەر ئەم نەوە نوێیە وایکرد بۆ یەکەمجار کورد بڕواتە ناو پرۆگرامى خوێندنى فەرەنسییەوە، کە لە چوارچێوەى نەتەوە بێ دەوڵەتەکان، دوو نەتەوە خرانە ناو پرۆگرامى خوێندنى فەرەنسییەوە، واتە خوێندکارێکى فەرەنسى لە قۆناغى ئامادەیى مێژوو و جوگرافیا دەخوێنێ، لێرە بە دواوە لە چوارچێوەى نەتەوە بێ دەوڵەتەکان، دوو نەتەوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بە وانە دەخوێندرێن، یەکێک لەوانە فەلەستینیەکان ئەوەى تریشیان کوردە، ئەمە کۆمەڵێک گرفتى گەورەى بۆ فەرەنسا دروستکرد لەگەڵ تورکیایە، چونکە بەشێک لەو کوردستان و کوردانەى کە باس دەکرێ لە پرۆگرامى خوێندنەکەدا، پەیوەندى بە تورکیاوە هەیە، جا ئەم نەوە نوێیە پێیوایە بە کورتى و بە کوردى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاستى نوێ بەبێ کورد نابێ بینا بکرێتەوە، کورد دەبێ ئەکتەرەکى سەرەکى بیناکردنەوەى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست بێت.

ــ باشە ئەوە تێگەیشتنێکى دروستە، واتە پشتبەستە بە دکۆمێنت و بەڵگە، تێشگەیشتنێکى قبووڵ کراوە بۆ فەرەنسا، تەنانەت  ئەگەر گشتگیرترى بکەم لەسەر ئاستى ئەوروپاش؟

د. عادل باخەوان: ئەمە لە ڕێگەى کۆمەڵیک توێژینەوە بۆ نموونە سەنتەرى ئێمە، سەنتەرى فەرەنسى بۆ دراسات و توێژینەوە لەسەر وڵاتانى ڕۆژهەڵات و دەریاى سپى ناوەڕاست، کە ئەو دیوى وڵاتانى دیکەش دەگرێتەوە، ئێمە کە توێژینەوە دەکەین، بەردەوام لە گفتوگۆداین لەگەڵ ئەم نەوە نوێیە سیاسیەى فەرەنسا، وە چەندین دەزگاى دیکە هەن لە فەرەنسا لە دیالۆگ و گفتوگۆدان لەگەڵ ئەم نەوە نوێیە، ئەوان پێیانوایە کۆمەڵێک هۆکارن کە وایکردووە لە سەدەیەکى ڕابردووە، کە وردە وردە دەبن بە سەدەیەک، بۆ نموونە ئەگەر (1921)وە وەربگرین بۆ عێراق، لە (1921) تا (2001) عێراق تەمەنى دەبێت بە سەدەیەک، سەدەیەک لە دەوڵەت، سەدەیەک لە کۆمەڵگا، سەدەیەک لە سنوور.

 هەروەها ئێمە ئەگەر وڵاتانى تریش وەربگرین، ئەوەى کە من لە توێژینەکانمدا بە فەرەنسى ناوم ناون "چوونەدەرەوە لە خیلافەتى عوسمانى"، چرکەساتى چوونەدەرەوە لە خیلافەتى عوسمانى وا دەکات دەوڵەتى نەتەوە، بە مانا فەرەنسییەکەى و بەمانا ڕۆژئاواییەکەى بە شێوەیەکى گشتى لە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست دروست بوو، ئەم نەوە نوێیە ئەم پرسیارە لە خۆى دەکات ئەو هۆکارانە چین کە وایانکردووە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست لە (1921) کە عێراقى تێدا دادەمەزرێت هەتاوەکو (2021) سەقامگیر نەبێت و ئاسایش و گەشەکردن بەخۆیەوە نەبینێ.

 ئەم سێ خاڵە زۆر گرنگن سەقامگیرى، ئاسایش، گەشەپێدان، ئەمانە سێ مەرجن بۆ ئەوەى بتوانى بڕۆیتە نا مێژوووە وەک دەوڵەت، بۆچى دەوڵەتەکانى ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست نەیانتوانیوە بڕۆنە ناو مێژووى نوێیەوە لە ڕیگەى ئەم سێ هۆکارەوە؟ کاتێک وەڵامى ئەم پرسیارە دەدەنەوە، بێگومان کۆمەڵێک وەڵام لەبەردەستدان، یەکێک لەوەڵامە هەر بەهێزەکان ئەوەیە، کە فەلەستینییەکان و کوردەکان پشتگوێخراون بەدرێژایى مێژووى سەدەى بیستەم، پرسى فەلەستین و پرسى کورد یەکێکن لەو هۆکارە هەرە سەرەکییانەى کە نەیانهێشتووە ڕۆژهەڵاتى ناوەڕاست سەقامگیرى و ئاسایش و گەشەکردن بە خۆیەوە ببینێ.

ــ عادەتەن تێگەیشتنێک هەیە وەختێ پەیوەندى لەگەڵ یەکێک لەو دەوڵەتە دیارانەى جیهان دروست دەکرێت، دەبێ هاوکارى هەبێت جا هاوکارى دارایییە یان سەربازییە، کە جۆرێکە لە پاڵپشتى بۆ قەزیەکەى، ئەم سەردانیە چ گرنگییەکى دەبێ، من واتێگەیشتم چ گرنگییەکى نابێ و چاوەڕێى هیچ گرنگییەک نەکەین؟

د. عادل باخەوان: وانییە، حکوومەتى عێراق بە فەرمى داواى لە کۆمەڵگەى ئەنتەرناسیونال بەگشتى و کۆمەڵگاى ئەمەریکا و فەرەنسا بەتایبەتى کردووە، کە پڕۆژەیەک پێشکەش بکەن بۆ ریفۆرم لە هێزە ئەمنییەکانى عێراق بکەن بە هەرێمى کوردستانیشەوە، ئەگەر بێتوو ئەم پڕۆژەیە دەست پێبکات، ئەو سەردەمە بەسەرچاو دەوڵەتێک بێت ئیرادەى خۆى فەرز بکات ڕاستەوخۆ بەسەر دەوڵەتێکى دیکەوە، بتەوێ نەتەوێ ئێستا عێراق دەوڵەتە و هەرێمى کورستانیش بەشێک لەو دەوڵەتەى کە پێیدەگوترێت عێراق، لەبەر ئەوە فەرەنسا و ئەمەریکا ناتوانن خۆیان بە شێوەیەکى ڕاستەوخۆ فەرز بکەن بەسەر عێراق و کوردستان دا، بەڵام لە ڕیگەى دانوستاندنەوە بۆ نموونە کاتێ عێراق داوا لە ئەمەریکا و فەرەنسا دەکات، تا پڕۆژەیەک پێشکەش بکەن بۆ ریفۆرمکردنى هێزە ئەمنییەکانى عێراق بە هەرێمى کوردستانیشەوە.

ئەگەر ئەم پڕۆژەى کە ئێستا گفتوگۆى لەسەر دەکرێت لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، ئەگەر بگەنە دەرەنجامێک بێگومان کارایى ڕاستەوخۆى بەسەر ژیانى هەرێمى کوردستان و عێراق بەگشتییەوە دەبێت، تۆ یەکێک لە گرفتەکانت ئەوەیە کە کۆمەڵگایەکت هەیە لەبەردەم شەڕى ناوخۆدایە، چونکە هێزە ئەمنییەکانى کوردستان دابەشبوون بەسەر دوو مەکتەبى سیاسى پارتى و یەکێتییەوە، ئەگەر بێت و ئەمانە ڕێکخرێنەوە لەچوارچێوەى دەزگایەکدا، ئەوە یەکێکە لەو خەونانەى کە هاووڵاتى هەرێمى کوردستان هەمیشە هەیەتى، ئەوە خاڵى یەکەم. خاڵى دووەم، تۆ هەرێمێکى کورستانێکت هەیە کە هەمیشە لەژێر مەترسیدایە، مەترسی لە باکوورى هەرێمەوە کە تورکیایە، تا ئێستا تورکیا (32) بنکەى سەربازیى بە فەرمى لە هەرێمى کوردستاندا هەیە، هیچ هێزێک نییە بە بەغداشەوە بە تارانیشەوە بە تورکیا بڵێ ئەم بنکە سەربازییانەت لاببە، کەواتە  تۆ لە باکوورى هەرێم هەڕەشەیەکى ڕاستەخۆى دەرەکیت هەیە لەسەر قەوارەى هەرێمى کوردستان، لە باشوورەوە تۆ داعشت هەیە، داعش هەڕەشەیەکى هەمیشەییە بۆ سەر ئاساشى هەرێمى کوردستان.

فەرەنسا یەکێک لەو دۆسیانەى کە دەیەوێت ڕاستەخۆ گفتوگۆى لەسەر بکات لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، چۆنیەتى کاراکردنەوە و بەهێزکردنەوەى هێزە سەربازییەکانى فەرەنسایە لە کوردستانى عێراق، لەبیرت نەچێت ئێستا فەرەنسا یەکەم هێزى سەربازییە لە ئەوروپا، وە فەرەنسا چەکى ئەتۆمى هەیە و قسەى فەرەنسا قورسایى خۆى هەیە لەسەر سیستەمى ئەنتەرناسیۆنال، هەروەها ئەندامى ئەنجوومەنى ئاسایشە. خاڵێکى دیکە کە بۆ هەرێمى کوردستان گرنگە، فەرەنسا دەیەوێت پڕۆژە ئابوورییەکانى فراوان بکات بەسەر هەموو عێراقدا، نموونەیەکت دەدەمێ، کۆمپانیاى تۆتال دەیەوێت بە بڕى چەند ملیارێک دۆلار وەبەرهێنان لە عێراق دا بکات، هەروەها فڕۆکەخانەى مووسڵ فەرەنسییەکان بیناى دەکەنەوە، وە فەرەنسا گرێبەستى دروستکردنى هێڵى شەمەندەفەرى بەغداى بردۆتەوە، هەموو ئەمانە بێگومان لەگەڵ دۆسیەى ئابوورى، ڕاستەوخۆ لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان لەسەر مێزى گفتوگۆیە، بۆیە پێتدەڵێم ئەوە تەنها سەردانێکى تەشریفاتى نییە لە نێوان ئەم دوو سەرۆکەدا، بەڵکو سەرۆکایەتیى کۆمارى فەرەنسا بە دواى دەرنجامى کۆنکریتیدا دەگەڕێت. 

ــ بابەتێک هەیە، ئەویش مەسەلەى شنگالە، بویتە بابەتێکى نێودەوڵەتى و چاوى وڵاتانى زلهێزى دونیاى لەسەرە لەبەر ئەوەى بۆتە شوێنى ململانێى ئاراستە جیاوازەکانى بیرکردنەوەى سیاسى وڵاتانى زلهێز لە دونیادا، فەرەنسا دەیەوێت چۆن ئەو پرسە یەکلایی بێتەوە، وە  ئایا بەشێکە لە تەوەرەکانى گفتوگۆى فەرەنسا لەگەڵ سەرۆکى هەرێمى کوردستان؟

د. عادل باخەوان: بەڵى بێگومان، دۆسیەى پەکەکە، دۆسیەى ڕۆژئاوا، دۆسیەى شنگال، دۆسیەى هەرێمى کوردستان یەکێکە لەو دۆسیانەى لەدەرەوەى عێراق مامەڵەى لەگەڵ دا دەکرێت، تا ئەوەى ئێستا بۆم باسکردى هەمووى لە چوارچیوەى نیشتمانى عێراقیدا دەمێنێتەوە، بەڵام ئەم دۆسیە دۆسیەکى ترانس ناسیۆناڵە، واتە سنوورەکان تێدەپەڕێنێ، وە سەرۆک ماکرۆن وشیارە بەوەى کە سەرۆکى هەرێمى کوردستان پەیوەندییەکى ئاشتیخوازانەى بەهێز و کارا و ئەکتیڤى لەگەڵ ڕۆژئاواى کوردستاندا هەیە، بەتایبەتى لەگەڵ مەزڵوم عەبدى و چەند سەرکردەیەکى دیکەى ڕۆژئاواى کوردستان، بەڵام فەرەنسا زۆر بە قەلەقى و ڕاڕایی لەگەڵ دۆسیەى شنگال مامەڵە دەکات، بۆچى؟ چونکە هەڕەشەکانى ڕەجەب تەیب ئەردۆغان سوڵتانى ئەنقەرەى زۆر بە جدى وەرگرتوو، وە فەرەنسا پێیوایە، تورکیا لەڕووى بابەتییەوە دەتوانێ بچێتە ناو شنگال، وە کە ڕۆیشتە ناو شنگالیش دەمێنێتەوە، واتە ئەگەر چووە شنگال ناگەڕێتەوە، ڕێک وەک عەفرینى لێدێت، دەبێ بە زۆنى پرۆتێکشن و حیزامى پارێزراوى تورکیا، ئەوکاتە  بە نزیکەیى (70) کلیۆمەتر، تورکیا دەڕواتە ناو خاکى عێراقەوە.

ئەم سەردانییە لەسەر داواى هەرێمى کوردستان و عێراق نەبووە، بەڵکو کۆشکى ئێلیزێ بە پێویستى دەزانێ ئەو بانگهێشتنامەیە بنێرت بۆ سەرۆکى هەرێمى کوردستان، لە ساتەوەختێکدا کە پاریس نقوم بووە لە زەڵکاى ڤایرۆسى کۆرۆنا.

 کەواتە فەرەنسا نایەوێت بە هیچ شێوەیەک ئەمە ڕووبدات، بۆ ئەوەى ئەمەیش ڕوونەدات، چەند خاڵێک هەیە کە بەلاى فەرەنساوە زۆر گرنگە، تا چەندێک حکوومەتى هەرێمى کوردستان بە گشتى و سەرۆکى هەرێمى کوردستان بەتایبەتى دەتوانى پەیوەندى نێوان ڕۆژئاوا، واتە ئیدارەى زاتى لە ڕۆژئاواى کوردستان لەگەڵ پەکەکە کاڵ بکاتەوە، کە چەند ئەم پەیوەندییە کاڵ ببێتەوە ئەوەندە لە بەرژەوەندى ئەم سیاسەتەیە کە فەرەنسا هەیەتى بەرامبەر بە کورد، واتە دروستکردنى ئەو کیانەى کە ئێستا لە سووریا لەسەر هەمان شێوەى کیانى کوردى لە عێراقدا بەڕێوەیە و بینادەکرێت خشت لە دواى خشت، چەند ئەم پەیوەندییەى نێوان ڕۆژئاوا و پەکەکە کاڵ ببێتەوە، ئەوەندە فەرەنسا گەشبین بەوەى کە بیانوو لە دەستى تورکیا بێنێتەدەرەوە، تا بەپێى یاساى نێودەوڵەتى نەتوانێ پەلامارى شنگال بدات، چەند سەرۆکى هەرێمى کوردستان و هەرێمى کوردستان لەم ئەرکەیاندا سەرکەوتوو بن، ئەوەندەش هەڕەشەکانى تورکیا بۆ شنگال تەنانەت بۆ سەر ڕۆژئاواى کوردستان بە جددیتر وەردەگیرێت.

ــ پێتوایە پەکەکە قەناعەتى چۆنە لەو بابەتەدا، وە فەرەنسا هیچ لینکێک یان پەیامێکى هەبووە بۆ پارتى کرێکارنى کوردستان بۆ کاڵکردنەوەى ئەو لینکەى کە تۆ باست کرد کە لەگەڵ ڕۆژئاوا هەیانە،هیچ تێگەیشتنێک هەیە؟

د. عادل باخەوان: ئێمە رووبەڕێکمان هەیە پێدەگوترێت رووبەرى کوردى، لەم رووبەرە کوردییە، تۆ دوو مۆدێلت هەیە لەبەریەککەوتن، مۆدێلى دیموکراسى لیبڕالت هەیە، کە حکوومەتى هەرێمى کوردستان لەسەر ئاستى تیۆرى تەبەنى کردووە، هەروەها مۆدێلى دیموکراسى ڕادایکالت هەیە کە پەکەکە تەبەنى کردووە، پەکەکە بۆ ئەم رەهەندە ئایدۆلۆژیەى خۆى، ئامادەیە هەموو کارتەکانى بەکاربهێنێ، بە زمانێکى تر کوردستانى سووریا بووە بۆ پەکەکە کارتێکە لە کارتەکان، کوردستانى ئێران کارتێکە لە کارتەکان.

 با نموویەک بخەینەڕوو، ئێستا گرێبەستێکى ستراتیژى لە نێوان پەکەکە و کۆمارى ئیسلامیى ئیران هەیە، بەپێى ئەم گرێبەستە ستراتیژییە، بۆ نموونە کوردەکانى ئێران چۆنەتە دۆخى لەبیربردنەوە، دروست وەک کوردەکانى سووریا لە هەشتاکاندا، کاتێک هاوپەیمانییەتێکى ستراتیژى لەگەڵ رژێمى ئەسەد دا هەبوو لە هەشتاکاندا، (ئێستا بەڕستەیەکى کۆنکریتى وەڵامى پرسیارەکەت دەدەمەوە لەبیرم نەچووە)، بە درێژایى هەشتاکان کاتێک پەکەکە هاوپەیمانى ستراتیژى هەیە لەگەڵ رژێمى ئەسەد دا، کوردستانى سووریا خرابووە نێوان دوو کەوانەوە، وەک ئەوەى کە ئەسڵەن بوونى نەبێت، لەبەر ئەوە پەکەکە لە ژێر کارایى رەهەندە ئایدۆلۆژیاکەیەتى، بۆیە لە ئێستادا بێگومان دیالۆگ هەیە لە نێوان پاریس و واشنتن لەگەڵ قەندیل، لە نێوان پاریس و واشنتن لەگەڵ پەکەکەیە، بەڵام نە واشنتن نە پاریس نەگەیشتوونەتە ئەو قەناعەتەى، کە پەکەکە تێگەیشتبێت لە زەڕوڕەتى بچڕاندنى ئەو پەیوەندییەى لەگەڵ ئەو ئیدارە کوردییەى کە لە سوریادا هەیە، وە واشنتن و پاریسیش پێیانوایە ئەمە یەکێکە لە هەڕەشە ستراکتۆرەکان بەسەر ئەو ئەزموونە کوردییەى لە سووریادا هەیە.   

سەرچاوە: nrt